Znameniti naučnik – srpski geograf Jovan Cvijić

Na današnji dan, 16. januara 1927, umro je srpski geograf Jovan Cvijić, osnivač antropogeografije i geomorfologije u Srbiji i Srpskog geografskog društva, profesor i rektor Univerziteta u Beogradu, predsjednik Srpske kraljevske akademije, počasni doktor pariske Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu. Veoma su značajni njegovi radovi o morfologiji i hidrografiji Dinarskog krša i drugih kraških predjela, tektonici i glacijaciji planina Balkanskog poluostrva, studije o Jadranskom primorju, balkanskim kotlinama i poljima, Šumadiji i Panonskom basenu i o migracijama jugoslovenskih naroda. Odigrao je izuzetnu ulogu kao savjetnik srpske delegacije na mirovnim pregovorima u Parizu poslije Prvog svjetskog rata. Djela: „Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije“ /tri toma/, „Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva“, „Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje“, „Geomorfologija“ /dva toma/, „Etnogeografske karte jugoslovenskih zemalja“, „Geografska karta Jugoslavije“, „Govori i članci“ /četiri toma/.

Prilika da se podsjetimo teksta nedavno preiminulog našeg saradnika i prijatelja Vojislava Buda Gledića.

Piše: Vojislav Gledić

Jovan Cvijić (1865–1927) jedan je od najznačajnijih i najpoznatijih srpskih naučnika koji je izuzetno cijenjen i u svijetu. On je utemeljivač naučne geografije i drugih srodnih nauka na Beogradskom univerzitetu. Osnovao je i posebnu školu, poznatu po imenu Cvijićeva škola, koja je odigrala značajnu ulogu u prikupljanju, obradi, sistematizaciji i prezentaciji mnogih veoma značajnih istraživanja o raznovrsnim pojavama i procesima na širem području Balkanskog poluostrva.

Ovaj svestrani naučnik i istraživač se sa podjednakim zalaganjem i uspjehom bavio gotovo svim oblastima geografija, ali je najveće rezultate postigao na polju geomorfologije, etnologije, etnopsihologije, antropogeografije, limnologije i drugim srodnim oblastima, posebno u onim koje se odnose na detaljnije izučavanje naših krajeva, odnosno područja naseljenog Južnim Slovenima, kao i cijelog Balkanskog poluostrva. Tokom svojih gotovo četiri decenije (tačnije, 38 godina) dugih terenskih ispitivanja, po Balkanskom poluostrvu, Južnim Karpatima i Maloj Aziji, ovaj naumorni putnik i ispitivač je najveću pažnju poklanjao svestranim i detaljnim istraživanjima krastoloških, geomorfoloških, geotektonskih i limnoloških pojava i osobenosti.
Na svojim putovanjima se veoma dobro upoznao i sa ljudima koji su živjeli u specifičnim zajednicama i u naseljima koja su imala niz svojevrsnih osobenosti. O tome se do tada nije mnogo vodilo računa u evropskoj nauci niti su vršena neka ozbiljnija i svestranija ispitivanja. To je Cvijić brzo pronicljivo zaključio, krajem 19. i na početku 20. vijeka, odnosno u vrijeme kada je takav način života još uvijek bio veoma izražen. Uvidio je da će brza industrijalizacija i promjene načina života uticati i na ljude i način organizacije njihovog života i izgradnju naselja, kuća i pomoćnih objekata.

Stoga je uporedo sa polaznim, uobičajenim geografskim, geološkim, odnosno geomorfološkim i sličnim proučavanjima, otpočeo i da istražuje i bilježi i ljudske zajednice, njihov način života i izgradnje naselja i raznih objekata. I u okviru tog domena svoga pionirskog rada, Cvijić je postigao izvanredna dostignuća od trajnog naučnog, istorijskog i kulturnog značaja.
Cvijić je bio, prije svega, srpski naučnik posvećen proučavanju pitanja, pojava i fenomena iz domena geografije i njoj bliskih disciplina, ali je svojim dragocjenim, temeljnim, svestranim, dugotrajnim i plodotvornim radom dao doprinos i svjetskoj nauci. Zapravo, cio svoj život (koji je trajao relativno kratko, svega 62 godine) posvetio je neposrednim, terenskim ispitivanjima i svake godine je, u zrelom dobu života, po nekoliko mjeseci provodio na putovanjima i direktnim istraživanjima.

Daleko od gradske vreve, po pustim i teško pristupnim planinskim i drugim vrletima, u omanjem društvu svojih saradnika ili pratilaca, ovaj neumorni istraživač je po više puta ispitivao svaki kutak Srbije, Bosne, Hercegovine, Makedonije, Crne Gore i drugih područja. Proučavao je, takođe, i druge geografske oblasti u cilju sticanja neposrednih i pouzdanih saznanja o svim bitnim činjenicama koje se odnose na fizičke osobenosti odgovarajućeg područja.

Ispitivanja u okviru proučavanja narodâ i etničih grupa

Uočavao je i pomno posmatrao, ispitivao, analizirao, tumačio i bilježio specifične sociološke pojedinosti vezane za geografske i druge lokalne uslove života. Tako je svoja istraživanja proširio sa fizičko-geografskih na antropogeografska, etnografska i etnološka proučavanja. Njima je, još na samom početku svoje naučne djelatnosti, u svoj sistem nauka priključio psihologiju i etnopsihologiju. Ta svoja ispitivanja je obavljao u okviru proučavanja narodâ i etničih grupa, proučavao je njihovu raprostranjenost i osobenosti, autentičnu kulturu i stepen prosvećenosti, njihov nivo privrednog i istorijskog razvoja; detaljno je, takođe, istraživao tipove i karakteristike naselja, izgled kuća i načina života stanovnika na raznim područjima Balkanskog poluostrva. Na taj način je prikupio, obradio i protumačio ogromnu materijalnu i duhovnu građu od trajnog naučnog i istorijskog značaja.
Kao veliki istraživač uvidio je da se samo na licu mjesta, na terenu, mogu ustanoviti i utvrditi poznate ali i pronaći nepoznate osobenosti koje se odnose na odgovarajuću konfiguraciju zemljišta. To je uvijek za njega predstavljalo zlatno i nezamjenljivo pravilo koje je uostalom važilo i za svakog naučnika, koji se bavio geografskim, sociološkim i etnološkim istraživanjima, bilo da se ona odnose na fizičke osobenosti zemljišta ili, pak, na karakteristične pojave svojstvene određenoj društvenoj zajednici. Uvidio je da treba detaljno i svestrano ispitati sve narodne (etničke) zajednice koje se nalaze na Balkanskom poluostrvu, posebno u regionima koje nastanjuju Južni Sloveni.

Upravo je stoga preduzimao veoma opsežna i minuciozna demografska proučavanja koja se odnose na ovaj dio Evrope, tim prije što prije njegovog rada na tom polju nije bilo tako svestranih, podrobnih i temeljnih ispitivanja. Njegov rad je od kapitalnog značaja jer je sakupio ne samo ogroman materijal i izuzetno ga znalački povezao, obradio i objasnio, nego je i mnoštvo svojih učenika, saradnika i nastavljača uputio da nastave to njegovo naučno djelo.
Jovan Cvijić je rođen u Loznici od majke Marije i oca Todora. Njegov otac se godinama bavio trgovinom i bio na glasu kao ugledni i djelatni domaćin, ali su kasnije u tom poslu naišle teškoće koje su veoma loše uticale na njegovo poslovanje i materijalno stanje.

U Loznici je Jovan proveo rano djetinjstvo, završio osnovnu školu i prva dva razreda gimnazije. Školovanje gimnazije nastavlja u Šapcu, do četvrtog razreda, a više razrede produžuje u Beogradu. Potom nastavlja studije na Matematičko-prirodnjačkom odsjeku Velike škole u Beogradu, od 1884. do 1888. godine. Uvijek je bio najbolji učenik i student. Poslije završetka studija godinu dana je radio kao predavač u Drugoj (muškoj) beogradskoj gimnaziji, a zatim odlazi u Beč na usavršavanje. Na Bečkom univerzitetu proveo je četiri godine (1889-1893) i tu slušao predavanja, upražnjavao vježbe i obavljao terenska proučavanja sa poznatim i priznatim profesorima, i to: profesorom geografije Albrehtom Penkom, profesorom geologije i istaknutim misliocem Eduardom Sasom i profesorom meteorologije i klimatologije Julijusom Hanom.
Nakon sticanja doktorata iz oblasti problematike karsta, Cvijić se vraća u Beograd, gdje je, u martu 1893. godine, postavljen za redovnog profesora fizičke geografije i etnologije na Velikoj školi. Već naredne, 1894. godine, Cvijić osniva Geografski zavod u kome obavlja ne samo nastavu nego i istraživački rad. Dva puta je bio biran za rektora Univerziteta u Beogradu (koji je osnovan 1905. godine). Prvi put je obavljao ovu značajnu funkciju za školsku 1906/07. godinu, a drugi put 1919. godine.

Za to vrijeme angažovao se na poboljšavanju uslova rada na Univerzitetu i postigao značajne uspjehe. U Prvom svjetskom ratu je, nakon okupacije njegove domovine, otišao u Švajcarsku, gdje se aktivno bavio ne samo sređivanjem svojih radova, nego i pomaganjem borbe za oslobođenje Srbije i drugih država. Iz Švajcarske je prešao u Francusku gdje je, po pozivu, držao predavanja na pariskoj Sorboni o Balkanskom poluostrvu. U Parizu je, takođe, 1918. godine objavio i veliko djelo posvećeno geografskim i drugim pitanjima Balkanskog poluostrva. Poslije rata se vratio u zemlju (avgusta 1919) i odmah preuzeo obaveze kao nastavnik na Beogradskom univerzitetu.
Cvijić je još 1910. godine, pri geografskom zavodu Univerziteta, osnovao Srpsko geografsko društvo, u kome je bio stalni predsjednik, a koje je od 1912. godine redovno izdavalo (izuzev za vrijeme ratova) svoj Godišnjak. Ovaj veliki naučnik i neumorni putnik je 1895. godine izabran za dopisnog, a 1899. godine za redovnog člana Srpske kraljevske akademije. Godine 1921, postao je predsjednik te najveće naučne ustanove u Srbiji i na toj dužnosti ostao do kraja života (1927). Bio je član mnogobrojnih i najpoznatijih inostranih naučnih društava i ustanova, a dobio je i niz najznačajnijih priznanja i odlikovanja za svoj plodotvoran naučni rad. Na Pariskoj konferenciji mira u Versaju, poslije Prvog svjetskog rata, bio je predsjednik teritorijalne komisije. Nakon uspješno završenog rata naimenovan je za predsjednika komisije za koruški plebiscit (kada je odlučivano pitanje priključenja koruških Slovenaca novoformiranoj državi Južnih Slovena).
Još kao srednjoškolac, kao gimnazijalac u Šapcu i Beogradu, Cvijić je počeo da preduzima ekskurzije na kojima je neposredno upoznavao floru i faunu svoje bliže i danje okoline.

Kao student Velike škole nastavlja da vrši mnogobrojna, detaljna i veoma značajna putovannja po raznim područjima ne samo Srbije, već i drugih oblasti na Balkanskom poluostrvu, a kasnije i po centralnoj i južnoj Evropi i Maloj Aziji. Kao student Univerziteta u Beču upoznao je značaj i metode neposrednih proučavanja na terenu što je kasnije, tokom svojih višedecenijskih istraživanja, umnogome upotpunio i proširio. Na osnovu tih mnogobrojnih proučavanja dao je niz posebno značajnih naučnih radova od trajne vrijednosti. Naročito, ipak, treba izdvojiti njegovu studiju, odnosno doktorsku disertaciju, pod naslovom Das Karstphänomen. Versuch einer morphologischen monographie, koju je najpre objavio u Beču 1893, a potom i na srpskom jeziku pod naslovom Fenomen karsta – Jedna morfološka studija, 1895. godine.

Konstituisanje moderne geografije

Upravo kada je počelo konstituisanje moderne geografije sa novim proučavanjima i stvaranjem novih puteva i pojedinih disciplina, javio se i Cvijić sa svojim istraživačkim radom. U Beču je oformljena moderna geografija i mnoge njene granične oblasti, tako da je Cvijić imao priliku da se upozna sa tim novim duhom nauke. On ga je prihvatio i čitavog svog života, tokom mnogih decenija rada i proučavanja, dosljedno ga i konsekventno primjenjivao. Pored temeljnih, on je znalački i konsekventno primjenjivao i mnoge dodirne nauke, kao što su geologija, meteorologija, klimatologija, mineralogija i dr. Sve te oblasti i njihove metode rada i dostignuća Cvijić su omogućili da proširi polje svoga djelovanja i da postiže sve značajnije i plodotvornije uspjehe i dostignuća. Time on postaje istaknuti protagonist nove geografije i drugih dodirnih oblasti, čime ujedno stiče i svjetski priznato ime.
Cvijić je čitav svoj naučnoistraživački rad, a on je zaista bio veoma temeljan, dugotrajan i uporan, posvetio proučavanju mnogobrojnih i raznovrsnih osobenosti i specifičnosti fizičkog zemljišta koje se odnose na Balkansko poluostrvu, kao i na mnogobojna i značajna pitanja stanovnika koji su živjeli na tom području Evrope. U svojim istraživanjima posebnu pažnju i upornost je pokazivao kada je bila u pitanju njegova otadžbina, Srbija, koju je više puta veoma podrobno ispitao u svim oblastima i zatim uspio da je prikaže svjetskoj naučnoj i stručnoj javniosti koja, međutim, do tada nije bila dovoljno pouzdano upoznata sa tim djelom Starog kontinenta. Treba, naime, znati da je to područje, prije nego što ga je Cvijić počeo sistematski ispitivati, bilo nekako po strani sistematskih proučavanja obavljanih u Evropi od strane tadašnjih najeminentnijih naučnika iz raznih oblasti.
Istina, bilo je i ranije određenih ispitivanja, ali su ona bila sporadična, nesistematska, a često nepotpuna, nepouzdana, a pokatkada i neobjektivna. Stoga je to područje predstavljalo zaista veliku oblast za jednog ambicioznog, inteligentnog, strpljivog i minucioznog ispitivača koji je imao dovoljno volje, energije i upornosti da ga ispita na jedan izvanredno podroban i cjelovit način. Cvijić je stalno širio područje svoga rada, tokom dugotrajnog naučnog istraživanja, i uvijek nalazio nove činjenice i fenomene koje je uspjevao da objedini i protumači na jedan veoma konzistentan i suvisli način, dajući uvijek nove, pouzdane i zasnovane teorijske zaključke. Sve do 1896. godine, što znači do tridesete godine svoga života, ovaj naučnik se ograničavao na proučavanje kraških fenomena i pojava u istočnoj i zapadnoj Srbiji, kao i u dinarskom pojasu zapadnog Balkana.