Prilog za naučni skup o Boki Kotorskoj: „ Boka u ogledalu istorijskog nasljeđa“

dr Mašan Ercegović

Umjesto predgovora

Uvidom u Odgovor Bokelja Saboru hrvatsko-slavonskom, usvojenom na organizovanoj skupštini Bokelja na Prčanju, uočljivo je da su narodni predstavnici Bokelja smatrali za izuzetno važno da se odmah na početku Odgovora (pisma) deklarišu i u regionalnom i u narodnosnom smislu.
Naglašavajući konstatovani stav, proistekao iz neupitnog shvatanja učesnika Bokeljske narodne skupštine održane 29.10.1848. godine na Prčanju, da su oni Bokelji i da predominantnu većinu žitelja Boke čine slavenoserbi,(1) da su autohtoni, pa prema tome i državotvorni i da po tom osnovu imaju pravo otvoreno iznijeti vlastiti stav po svim političkim pitanjima u vezi njihovog statusa u svijetlu novousvojenog Ustava u Austro-ugarskoj carevini, bjelodano nam svjedoči o visoko razvijenoj narodnosnoj i političkoj svijesti naših predaka. Zaključci sa ove skupštine predstavljaju kapitalnu vrijednost po pitanju političke, nacionalne, regionalne i državotvorne ideje, misli i pravca djelovanja Bokelja u svakom od tih pitanja važnih za budućnost Boke od tada pa nadalje. Posebno iz razloga što, imaju jasan stav, kako prema zahtjevima sabora hrvatsko-slavonskog tako i prema „preporuci“ iz „Objavlijenija“ Vladike Petra drugog Petrovića Njegoša.
Ovim stavovima, naravno, posebnu potvrdu i značaj daje, i činjenica i način na koji su tridesetipet (35) godina ranije, 1813. godine, na skupštini održanoj u Dobroti u prisustvu Mitropolita crnogorsko-primorskog Petra I (prvog),(2) tu svoju visoku svijest o posebnosti i samosvojnosti već eksplicitno pokazali usvajanjem Ugovora o ujedinjenju sa Crnom Gorom. Naravno, ova odluka nije predstavljala samo puki odraz političke želje Bokelja i Crnogoraca zasnovane na narodnoj solidarnosti i etničkom jedinstvu, već i rezultat oružane borbe započete već 1802-1804.godine ustankom Grbljana protiv Austrije, a okončanom zajedničkim (Bokelja i Crnogoraca) protjerivanjem Francuza 1813. godine, iz Boke. Imajući to u vidu, bez dvoumljenja se može ustvrditi da su ovo dva najznačajnija datuma ne samo u novovjekovnoj istoriji Boke, nego još od petnaestog vijeka i raspada srpske srednjevjekovne države pa sve do oslobođenja 1918. godine.
Stoga, prirodno se podrazumijeva da, ova dva događaja i sama po sebi zaslužuju da budu redovno obilježavana, a kamoli, posmatrana u kontekstu turbulentnog devetnaestog vijeka i nacionalnog buđenja niza evropskih naroda jer, ostaje nezabilježeno tako politički zrelo,odvažno i samosvjesno ponašanje, tako malobrojne narodne zajednice i tako minorne, u teritorijalnom smislu, geografske regije na tlu tadašnje Evrope.
Odluke i stavovi Bokelja zauzeti na dvijema pomenutim skupštinama postaju znatno jasniji i razumljiviji kada se stave u kontekst zaključaka M. Miloševića, iznešenih u njegovom radu posvećenom grbaljskim bunama u petnaestom vijeku, gdje on sa punom naučnom odgovornošću konstatuje da, „Grbaljske bune spadaju, bez sumnje među najznačajnije događaje u primorskim komunama XV stoljeća (1421-28,1432-33,14448-52,1462-69)“ što će reći, na cijeloj istočnoj jadranskoj obali, kao i da,“Ove bune, prema tome, nisu samo jedan faktički protest, nego izraz vlastitog stava.“(3)
Njegovi stavovi i zaključci se prije svega temelje na analizi korespodencije koju Grbljani imaju sa Venecijom, iz koje se jasno uočava da se argumenti na kojima Grbljani zasnivaju svoje stavove temelje na činjenici da, Grbljani camo i isključivo sebe vide kao plodouživaoce i neposredne posjednike zemlje sa pravom faktičke vlasti-državine (dominium directum) nad zemljom i da im zemlja, vinogradi i pašnjaci, pripadaju već čitav milenijum i više, kako kažu,(4) što implicitno sugeriše da njihova samouvjerenost potiče od činjenice da su ta prava stekli u zemlji kojom su u dugom periodu vremena vladali gospodari iz njihovog plemena-naroda, da bi na kraju imali i bili podanici svog vlastitog, a ne tuđeg cara.
Ova dva datuma i događaja se zato mogu uzeti kao neosporna potvrda kontinuiteta političke samosvijesti Bokelja i njihovog povrataka na istorijsku scenu kao samosvjesnog aktera, započetog još njihovim direktnim uključivanjem u Kandijski rat na strani Mlečana sredinom sedamnaestog vijeka.(5) Posebno, što potpunija saznanja o tim datumima i događajima, koje nam pruža istorijska nauka, i njihovo stavljanje u kontekst definisanja i utvrđivanja položaja jedne narodne zajednice kao kolektiviteta, u ovom slučaju Bokelja, omogućava da se prati društvena svijest i istorijska odgovornost i zrelost tog kolektiviteta u različitim istorijskim situacijama i epohama, i time jasnije i preciznije utvrđuje vektor njihovog političkog i šireg društvenog razmišljanja i stremljenja.
Stavljanje takvih, neupitnih i naučno argumentovanih podataka u kontekst utvrđivanja istorijske odgovornosti jedne narodne zajednice kao socio-političkog entiteta, u različitim istorijskim situacijama, potvrđuje latinsku maksimu o istoriji kao učiteljici života, kao i mnogo puta, u zadnje vrijeme, parafraziranu izreku velikog ruskog istoričara Vasilja Osipoviča Ključevskog “Narod koji ne poznaje svoju prošlost nema budućnosti“.
Imajući sve navedeno u vidu, kao i nespornu činjenicu da, na početku dvadesetiprvog vijeka društveno-politički položaj i Boke i Bokelja, sticajem određenih i geopolitičkih ali i unutrašnjih okolnosti, ne prati ovaj objektivni vektor bokeljske istorijske društveno-političke vertikale u najširem smislu, pred nas stavlja obavezu da, obilježavanju ovih dvaju datuma i događaja, ne prilazimo isključivo i prvenstveno sa aspekta poštovanja kulture sjećanja, već da kritičkom i objektivnom opservacijom istih i stavljanjem u korelaciju sa današnjim aktuelnim stanjem, pomognemo u razumijevanju, rješavanju i definisanju vlastitog položaja u „svojoj“ državi.

Uspostavljanje Boke kao regije kroz istoriju

Boka u periodu 1797 do 1814.godine

Jasno je da je Boka još od ranog srednjeg vijeka tretirana kao prirodna i geografski zaokružena cjelina-regija, ali njeno konstituisanje kao društveno-političkog subjekta i regije u teritorijalno-administrativnom smislu, sa aspekta savremene političke i ustavno-pravne legislative i prakse, možemo, prije svega, posmatrati u periodu novovjekovne istorije starog kontinenta, što će reći od francuske revolucije pa nadalje. Istina, zaokruživanje Boke kao administrativno-teritorijalne regije, nakon raspada srpske srednjevjekovne države započinje već početkom osamnaestog vijeka, priznanjem Mletačke Republike od svih bokeljskih opština i prihvatanjem njene (mletačke) državne nadležnosti i nadređenosti.
No, tek, nakon turbulentnih godina koje Boka proživljava boreći se za svoju slobodu od pokoravanja Mletačke Republike od strane Napoleonove Francuske i mira u Kampoformiju, pa do potpisivanja Ugovora u Teplicu §(Toplicu) između članica šeste antinapoleonovske koalicije 28.08.1813.godine, kojim se praktično potvrdila odredba Konvencije u Rajhenbahu o predaji Boke Austriji, a sve potvrđeno Bečkim kongresom velikih sila 1814-15. godine,(6) u suštini počinje prava borba za političku i administrativno-teritorijalnu regionalnu samoupravu Boke, u savremenom pravno-političkom smislu.
Naravno, ne baš tako rijetko, prekidana konkretnijim vidovima artikulisanja vlastitih političkih zahtjeva praktikovanjem oružanih ustanaka. Od kojih su, ustanak Grbljana 1804.godine protiv Austrije, ustanak Bokelja 1806-7. i 1813. godine protiv francuske uprave, ustanak Grbljana 1848. godine i Bokelja 1869. godine, protiv Austrije su, oni koji ne samo potvrđuju istorijsku samosvijest Bokelja o autohtonosti, već i opredijeljenost da se ona i brani i sačuva.
No, mora se naglasiti da Bokelji svoju regionalnu posebnost ne iskazuju samo u konfrontaciji sa stranim imperijalnim silama, već na njoj insistiraju i kada potpisuju Ugovor o proglašenju ujedinjenja Boke sa Crnom Gorom, sa kojom žele da formiraju slobodnu samostalnu državu, imajući u vidu da Crna Gora tada već egzistira kao slobodna teritorija, i kada smatraju da je nastupio pravi trenutak za ostvarivanje najvažnijih državno-pravnih ciljeva Crne Gore i Boke Kotorske, nakon raspada srpske srednjevjekovne države. Naime, na samom početku Ugovora se konstatuje da su u pitanju „dvije susjedne pokrajine“(7) što očigledno ima za cilj da apostrofira ravnopravnost i naglasi ujedinjenje dvije cjeline. Nadalje, na Skupštini je usvojena-izglasano rješenje o izboru – Governo provvisorio delle provoncie unite di Montenegro e Bocche di Kattaro soto la protezione delle tre potenze Allleate Russia, Austria i Inglitera, (Privremena vladavina(vlada), dviju ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske , pod ѕaštitom triju savezničkih sila Rusije, Austrije i Engleske),(8) gdje se i u samom nazivu dokumenta ponovo insistira na terminu pokrajina kao teritorijalna i administrativna cjelina. Na osnovu te odluke obrazovana je i Commissione centrale del Governo provvisorio (Centalna komisija privremene vlade) sastavljena od po devet članova obije zemlje, a pod predsjedništvom vladike Petra I (prvog).(9) Dakle, više nego očigledno je, da se insistira na ravnopravnosti, kako, terminoliški stavljanjem obije teritorije u istu ravan – pokrajine, tako, i politički kroz jednak broj članova Centralne komisije iz svake od pokrajina. Na skupštini je usvojena i odluka da se sva važnija rješenja moraju donositi na plenarnim zasijedanjima, što, posebno potvrđuje političku ravnopravnost. Ovim se potvrđuje ne samo visoka svijest predstavnika obije bratske pokrajine o državno-pravnom i istorijskom značaju koji ovaj čin ima za obije pokrajine i visoko međusobno uvažavanje već, i formalno priznanje da u zajednicu ulaze dvije pokrajine kao regionalne cjeline.

Period austrijske vladavine 1814 – 1918. godina

Realizacijom Ugovora iz Teplica, potvrđenim Bečkim kongresom, Boka Kotorska 1814.godine, postaje dio austrijske pokrajine Dalmacije gdje do 1821.godine u adminisratvnom smislu funkcioneše po uređenju naslijeđenom od Mletačke Republike.
Na osnovu carskog rješenja od 04. maja 1821.godine se, kroz „Pravilnik za organizaciju općina“(10) za okruge Zadar, Split i Dubrovnik,određuje nova admistrativna podjela. Boka se time prvi put inkorporira u Dalmaciju u teritorijalnom i administrativnom smislu u skladu sa pravnom legislativom carevine. Kako je pomenutim „Pravilnikom Dalmacija podijeljena na okruge, okruzi na kotare, a kotari na općine“ (11), a Kotor nije dobio status grada, a Boka Kotorska status okruga, što je očigledna diskriminacija, to je očevidno da Beč niti cijeni, niti oprašta narodnu samosvijest kada na to nije prisiljen.
Nova teritorijalna organizacija Dalmacije se ustanovljava ustavom carevine od 25.aprila 1848.godine, nastalim kao posljedica niza političkih turbulencija na širem prostoru carevine, prevashodno u Mađarskoj. Ovim rješenjem Kotor i Boka Kotorska se stavljaju u isti rang sa ostala tri dalmatinska grada Zadrom, Splitom i Dubrovnikom, i njima pripadajućim okruzima. Tako da, Kotor i ostala tri grada direktno biraju po jednog zastupnika, a Boka, kao i ostali okruzi, još tri. Osim toga, a što je neophdno posebno naglasiti, Boka dobija i pravo neposrednog i direktnog predstavljanja u Carevinskom vijeću Beču.
Ovim Boka još jednom potvrđuje svoj regionalni partikularizam i jasan stav o svojoj autohtonosti, što zadržava sve do kraja egzistiranja u okviru carevine, tj. do kraja prvog svjetskog rata i oslobođenja.
Ono što je, takođe, posebno interesantno i vrlo indikativno, u periodu koji dominantno označava instalacija državne pravne legislative kao simbola austrijske vladavine, o bokeljskoj partikularnosti posebno znakovito svjedoči nastavak i od strane austrijske države prihvatanje prakse korišćenja institucije „sudova dobrih ljudi“ koja podrazumijeva primjenu običajnog prava, bez obzira što je Austrija bila poznata kao uređena pravna država. Ovi sudovi su se prije svega bavili građanskim sporovima (a, vrlo često i krivičnim, ali su morala biti zavedena u sudu) i što je posebno važno naglasiti, bili su u nadležnosti samoupravnih jedinica kao što je bilo u vrijeme Venecije.(12)

Boka Kotorska između dva svjetska rata

Jugoslovensko ujedinjenje, kako ističu istoričari, nije bilo niti je predstavljalo spoj starih država u jednu novu, već je predstavljalo spoj otcijepljenih teritorija bivše austrougarske carevine sa jednom već postojećom državom – Srbijom. Stoga, Boka Kotorska, potvrđujući svoju partikularnost i samosvojnost, preko svog zastupnika u Narodnom vijeću (Jugoslovenskom odboru) koje je otišlo u Beograd da traži ujedinjenje sa Srbijom, doktora pravnih nauka Boža Vukotića, direktno učestvuje u stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Dr Božo Vukotić prenosi odluke skupština i Narodnih vijeća bokeljskih gradova sa Centralnim Narodnim vijećem u Kotoru o ujedinjenju sa Srbijom i zajedničkom uključivanju u Kraljevinu Srba Hrvata i Slovenaca.(13) Ovo je, nesporno, bio vrhunac viševjekovne borbe Bokelja za nacionalno, kulturno i politčko oslobođenje. Boka Kotorska sastavni dio Kraljevine SHS postaje tek 1921. godine nakon zaključenja Rapalskog sporazuma između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije krajem 1920. godine. Iako su očekivali da budu autonomna oblast u novoj državi, od 1922. godine Boka se u vidu okruga pripaja Zetskoj oblasti gdje u tom statusu egzistira sve do 1929.godine kada promjenom službenog naziva Kraljevine SHS u Kraljevinu Jugoslaviju, postaje dio novoformirane Zetske banovine u administrativnom statusu sreza,(14) sve do početka drugog svjetskog rata 1941. godine i okupacije od strane Kraljevine Italije.
U novouspostavljenom Banskom vijeću Zetske banovine Boka Kotorska je predstavljena direktno i to dvostruko, jednom u ime sreza, a drugi put i u ime dva grada Kotora i Hercegnovog, te je jasno da je, autohtoni regionalni status Boke Kotorske u novoj državi potvrđen a njena stogodišnja borba uvažena i priznata.

Boka Kotorska u novoj Jugoslaviji

Završetkom drugog svjetskog rata dolazi do promjene društvenog uređenja u Jugoslaviji kao posljedice komunističke revolucije i narodnooslobodilačkog rata a time i do političkog i teritorijalnog organizovanja na novim društvenopolitičkim i ideološkim osnovama. Proces institucionalne izgradnje novog političkog sistema vlasti započet je u toku rata i tekao je postepeno i bio je centralizovan i determinisan od strane CK KPJ i, kako se iz analize njegovog razvoja uočava, u početku svog nastajanja je bio znatno demokratičniji nego prilikom svog definitivnog konstituisanja pri kraju rata i odmah nakon oslobođenja.
Prvi zametak novih organa vlasti za Crnu Goru i Boku bio je Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku i formiran je na skupštini u Ostrogu početkom 1942. godine, od predstavnika sa područja Crne Gore i Boke Kotorske, i po svom nazivu poštovao je naslijeđenu istorijsku činjenicu da predstavlja organ dvije bratske pokrajine.
Ovaj organ prerasta u ZAVNO (zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja) Crne Gore i Boke, u novembru 1943. godine u Kolašinu, na kojem se konstituisao kao najviše predstavničko i političko tijelo narodnooslobodilačkog pokreta Crne Gore i Boke Kotorske i kao takvo funkcioniše sve do svog trećeg zasijedanja 1944. godine u julu mjesecu, takođe u Kolašinu. Na tom zasijedanju ZAVNO prerasta u CASNO (crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja) koji se konstituiše kao najviše zakonodavno i izvršno tijelo Crne Gore kao ravnopravne federalne jedinice Demokratske Federativne Jugoslavije, i iz čijeg naziva na volšeban način nestaje ime Boke Kotorske kao ravnopravnog konstituenta Narodnooslobodilačkog odbora za Crnu Goru i Boku sa skupštine održane u Ostrogu i ZAVNO za Crnu Goru i Boku sa zasijedanja u Kolašinu , novembra 1943. godine. Kako je bilo očigledno da je u pitanju jedan po svemu nedemokratski čin degradiranja i narodnih predstavnika i jedne cjelokupne „pokrajine“ kao cjeline, to se pristupilo legalizovanju tog čina kroz organizovanje sjednice Narodnooslobodilačkog odbora Sreza Bokokotorskog, 8. aprila 1945. godine u Kotoru. Tada, pod tačkom razno, većinom prisutnih, njih dvadesetijedan-21, naspram jedanaest-11, koji su bili mišljenja da se odluka o pripajanju Boke Crnoj Gori ne donosi na toj sjednici ta odluka je usvojena, uz jedanaest-11 odsutnih, što donošenje te odluke u takvim okolnostima dodatno mistifikuje.(15) Posebna zanimljivost, prije kontroverznost, ovakvog načina donošenja odluke o ovom pitanju leži u činjenici da niko od prisutnih, suštinski, nije bio protiv toga da Boka Kotorska i Crna Gora treba da budu zajedno i da čine prirodnu cjelinu što je, uostalom, istorijski već bilo potvrđeno u mnogo težim i neizvjesnijim uslovima. Čini se, zato, logičnim smatrati da su predstavnici Boke, koji su skoro svi, ili svi do jednog, bili od ličnog, porodičnog ili javnog ugleda, ili sve to zajedno, bili mišljenja i bili naučeni da, kad prihvataju važne odluke u ime naroda kojeg predstavljaju, mora da se zna pod kojim uslovima to čine, da to mora biti „iz glave vaskolikog naroda“ odnosno uz njegovu saglasnost ili kako bi se danas reklo demokratski, i da to ne može biti nikakva tajna ili konspirativna odluka, posebno ne pod tačkom „razno“, jer je to ispod, već stečenog kolektivnog narodnog dostojanstva i Boke i Bokelja. I tako je, navodno, izglasano pripajanje Boke Crnoj Gori na način i pod uslovima (bezuslovno, dekretom – nametanjem partijske volje-odluke višeg partijskog organa) koji su primijenjeni i u Kolašinu prilikom konstituisanja CASNO, i tako po prvi put u novovjekovnoj istoriji odredili političku budućnost Boke bez konsultacije naroda Boke Kotorske. Ovo je, kasniji razvoj događaja će pokazati, bio i svojevrsni nagovještaj ukidanja viševjekovne regionalne samouprave Boke Kotorske, koji se konačno i desio kada je 1.januara 1958.godine, na snagu stupio Zakon o ukidanju srezova u Crnoj Gori i to pet-5 godina ranije nego je to saveznim ustavom iz 1963.godine institucionalizovano, i time ukinut srednji nivo vlasti na području Crne Gore, a pojačana etatizacija i nadležnosti centralnih organa republike.
Kako tada, tako i danas, s tim, što je i za Boku Kotorsku i za druge srezove-regije, osim sa aspekta ukidanja srednjeg nivoa vlasti karakterističnog za regije i pojačanog sistema centralizacije i etatizacije, važećim Ustavom Crne Gore, dodatno pogoršan ukupni društveno-politički ambijent nametnutim ustavno-pravnim rješenjima i u onim oblastima koje su bile opšteprihvaćene i utemeljene na objektivnom istorijskom nasljeđu a tiču se kulture, jezika i pisma, kao i „novim“ tumačenjima značajnih istorijskih događaja.

Regionalni razvoj – determinanta teritorijalne rekonfiguracije

Opšte napomene o značaju regionalnog razvoja

Istorijske okolnosti, koje nema potrebe ponavljati, su učinile da, sadašnju teritoriju države Crne Gore u teritorijalnom smislu konstituišu određene administrativno – teritorijalne cjeline koje su se u zajedničkoj državi ponovo našle ili 1878.godine, poslije nekoliko vjekova, ili, neke prvi put, nakon konačnog oslobođenja od osmanske okupacije 1912.godine. Te okolnosti su neminovno učinile da postoje, ne samo određene razlike u ekonomskoj razvijenosti, već i specifičnosti u navikama, načinu ponašanja i življenja u tim manjim administrativnim cjelinama prevashodno determinisanim ne samo, dugogodišnjim prisustvom stranog faktora, već i autohtononim tradicionalnim obredno – običajnim navikama, koje im je davalo svojevrsnu regionalnu specifičnost, da ne kažemo, posebnost. Kada je na red došlo i pitanje ravnomjernog regionalnog razvoja, posebno nakon Drugog svjetskog rata, te specičnosti nisu u dovoljnoj mjeri uzete u obzir prilikom teritorijalne organizacije Republike Crne Gore, kao ni, a što je još i važnije, ni prirodni resursi i potencijali na kojima je trebalo graditi budući razvoj.
Pitanje ravnomjernog regionalnog razvoja kao ekonomski fenomen i u Evropi, pa i u razvijenom svijetu u svoj svojoj ekskluzivnosti se nametnulo tek nakon Drugog svjetskog rata. Rat je, logično te već postojeće razlike, posebno u ekonomskoj razvijenosti dodatno pogoršao. Prirodno je da je problem nejednake razvijenosti pojedinih regija posebno postao problematičan u državama koje su i same bile nerazvijene za šta je Crna Gora eklatantan primjer. No, neravnomjerni regionalni razvoj nije samo specifičnost Crne Gore, već i razvijenih zemalja, pa tako svaki četvrti region Evropske unije ima bruto domaći proizvod (BDP) po stanovniku manji od 75% prosjeka EU.(16) To je, vidimo karakteristika i razvijenih, a posebno zemalja u razvoju što se vrlo dobro sagledava iz sljedeće tabele :
Tabela 1: Regionalne razlike u izabranim zemljama ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Zemlja 1980. 2000. ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Japan 1,40 1,48 Velika Britanija 1,46 1,59 Francuska 1,60 1,63 Kanada 2,41 1,68 Španija 1,97 1,93 SAD 2,19 2,02 Italija 2,12 2,12 Indija 3,13 4,81 Meksiko 5,08 5,04 Brazil 6,73 5,59 Kina 7,27 9,07 ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Napomena: racio u tabeli predstavlja odnos BDP-a (per kapita) u dva najrazvijenija regiona u odnosu na dva najnerazvijenija regiona (posmatranih zemalja). Izvor: Polese, M.(2009) „ The Wealth and Poverty of Regions“, The University of CHICAGO Press, Chicago; (17)
Studija OECD-a (2011.) je na eklatantan način pokazala dvije izuzetno bitne stvari, prvo, nevjerovatnu činjenicu da se 40% BDP-a i zaposlenosti stvara u samo 10% najrazvijenih regiona u zemljama članicama OECD-a. Iz ovih razloga EU i sve druge razvije ne zemlje ulažu ogromna sredstva za smanjivanje regionalnih razlika, ne samo u ekonomskom smislu već i za razvoj infrastrukture, obrazovanja, zdravstva, kulture i niza drugih aktivnosti. Očito, da je i sam privredni i ekonomski razvoj pokazao da se do ravnomjernog regionalnog razvoja ne može stići spontanim privredno-ekonomskim razvojem, već, da se to može postići samo aktivnom odnosom društva i ekonomskom politikom države.

Regionalna razvijenost Crne Gore

Uravnotežen i što ravnomjerniji regionalni razvoj je jedna od najvažnijih komponenti društveno-ekonomskog razvoja za koju je, ako ne isključivo, a ono predominantno odgovorna država. Crna Gora je primjer neravnomjerne regionalne razvijenosti koji je posebno eskalirao posle otcjepljenja Crne Gore iz zajedničke države sa Srbijom i trenutno predstavlja najveći izazov, ne samo za strategiju privrednog i ekonomskog razvoja, već i ključni socioekonomski problem Crne Gore. Da bi se taj problem što bolje shvatio najbolje ćemo sagledati iz dvije naredne tabele :

Tabela 2 : Neki makroekonomski pokazatelji ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Naziv 2006 2019 ………………………………………………………………………………………………………………………………………..Poljoprivreda 8,2 6,2 Prerađiv.ind. 7,7 3,8 Građevinarstv. 3,5 6,2 Trgovina 11,1 12,6 Hotel.- Ugostit. 3,0 7,7 Izvoz 14,3 8,5 Uvoz 31,7 52,5 Pok.izv./uvoz 44,1 15,8 ………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Izvor: tabelu formirao autor na bazi statističkih podataka MONSTAT-a; Napomena : indeks u tabeli predstavlja odnos učešća privrednog sektora u bruto domaćem proizvodu (BDP-u);
Iz tabele se jasno može zaključiti da su one privredne grane preko kojih se, najbolje generiše privredni i opšti ekonomski razvoj, korišćenjem pogodnih regionalnih resursa kontroliše i podstiče ravnomjeran regionalni razvoj, i najefikasnije utiče na socioekonomski položaj pojedinca i porodice, a time i na najbolji način obezbjeđuje adekvatna demografska pokrivenost cjelokupne teritorije, skoro potpuno zapuštene i pokazuju trend kontinuiranog odumiranja. Ovo predstavlja direktnu odgovornost države i pokazuje odsustvo definisane strategije, kako, privrednog i sveukupnog društvenog razvoja, tako i politike regionalnog razvoja.

Potvrdu naprijed iznijetih zaključaka najbolje ćemo sagledati ako analiziramo nivo regionalne razvijenosti kroz indeks razvijenosti opština i vidimo koliko je značajna dimenzija regionalnih razlika u nivou razvijenosti.

Tabela 3 : Indeks razvijenosti crnogorskih opština (2016-2018) ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Opština indeks razvijenosti ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. Budva 156,71 Tivat 133,59 Podgorica 122,11 Kotor 118,73 Herceg Novi 115,71 Bar 100,36 Danilovgrad 94,82 Nikšić 93,40 Cetinje 91,09 Žabljak 89,89 Ulcinj 83,31 Plužine 82,27 Pljevlja 78,47 Kolašin 74,03 Mojkovac 73,41 Šavnik 66,45 Bijelo Polje 64,48 Berane 58,32 ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Rožaje 52,60 Plav 47,14 Gusinje 43,82 Andrijevica 41,56 Petnjica 27,98 ………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Izvor podataka: Ministarstvo ekonomije

Indeks je jedna vrsta kompozitnog indeksa koji predstavlja prosjek odstupanja standardizovanih vrijednosti izabranih pokazatelja od nacionalnog prosjeka. Pokazatelji koji ulaze u sastav indeksa su: stopa nezaposlenosti, dohodak JLS per capita, budžetski prihodi JLS per capita, stopa rasta stanovništva i stopa obrazovanja stanovništva. Obračun ovog indeksa se radi jednom u tri godine; (18)
Regionalne razlike u razvijenosti u Crnoj Gori nisu njena ekskluzivnost, niti autentična specifičnost, ali ta činjenica ne umanjuje niti isključuje obavezu države da se tim problemom bavi na organizovan i cjelishodan način zarad opšteg dobra. Crna Gora i u prvu i u drugu jugoslovensku državu ulazi kao jedno od najnerazvijenijih područja sa naslijeđenom i agararnom i industrijskom zaostalošću, države koja je trajala sedamdesetičetiri godine i koja joj je pored znatno unapređenog društveno-ekonomskog položaja, razvijene saobraćajne infrastrukture, sigurnog privredno-ekonomskog i kulturno-obrazovnog investitora, podarila i značajnu podršku u smanjivanju regionalnih razlika u razvijenosti pojedinih djelova Crne Gore. Raspad države i kasnije otcjepljenje Crne Gore i od Srbije učinili su da se pažnja na taj aspekt ekonomske politike skoro u potpunosti zanemari (zabašuri).
Tome su najviše doprinijeli promjena društveno-ekonomskog i političkog sistema, tranzicioni period zasnovan na prilagođavanju privrednog i ekonomskog sistema na postulatima tržišne ekonomije neoliberalnog kapitalizma zasnovanog na tzv. Vašingtonskom konsenzusu formulisanom od strane engleskog ekonomiste D. Vilijamsona, kao i na nezainteresovanosti države za taj problem, što se politički manifestuje kroz činjenicu da se Zakon o regionalnom razvoju, usvaja tek 2011.godine. Do tog trenutka navedeni tranzicioni koncept, koji po samoj svojoj zakonomernosti tj. sistemskoj neuređenosti i utemeljen na totalnoj privatizaciji svih privredno-ekonomskih subjekata, porađa jedan primitivni kapitalizam, u savremenoj ekonomskoj teoriji poznat kao kroni kapitalizam, već produkuje sve razvojne probleme sa kojima se danas suoučava preovlađujući dio Crne Gore, a koji se odnosi na visok nivo nezaposlenosti, nizak nivo iskorišćenosti prirodnih resursa, nizak nivo životnog standarda, nerazvijenosti industrije i sl.(19) Osim što je kasno usvojen, zakon je vrlo fluidan i neprecizan, on potpuno proizvoljno i aproksimativno, bez sagledavanja svih relevantnih činioca koji jedno gegrafsko područje čini regionom,(20) Crnu Goru dijeli na tri regiona, Sjeverni, Središnji i Primorski. Imajući u vidu da ne postoji i da se ne iskazuje ni adekvatna i odgovarajuća regionalna statistika, bjelodano je jasno da je pravna legislativa koja definiše problematiku regionalnog razvoja donešena, više ili prevashodno, zbog ispunjavanja kriterija na putu ka Evropskoj Uniji, nego radi stvarnog postizanja ravnomjernog regionalnog razvoja i smanjivanja regionalnih razlika razvijenosti. Zato uopšte ne začuđuje, nego naprotiv, svu složenost problematike regionalnog razvoja Crne Gore, potvrđuje, i naprijed prikazana tabela iz koje je je očigledno da je Sjeverni region najnerazvijeniji dio Crne Gore, što je potpuno kontroverzno i paradoksalno s obzirom da su tu skoncetrisani ključni razvojni potencijali, najveći dio hidropotencijala, cjelokupne rezerve uglja, oko 67% obradivih površina, 71% drvne mase, blizu 70% stočnog fonda, skoro cjelokupne rezerve olova i cinka, i drugo.(Ministarstvo ekonomije, 2014) (21 )Naravno, više je nego očigledno da sve bokeljske opštine kao dio primorskog regiona spadaju u razvijene, pa se postavlja logično pitanje što tu ima po njih problematično kad po primijenjenim kriterijumima imaju privivilegovan status. Razlog leži u prostoj činjenici da, zbog nepostojanja jasne, koncizne i razrađene strategije regionalnnog razvoja na nivou države Crne Gore, dolazi do nekontrolisanog razvoja, ekonomski, socijalno, obrazovno i urbano atraktivnih i propulzivnih regiona i opština, što kao posljedicu generiše ozbiljne probleme u pogledu prenaseljenosti, divlje gradnje, urušavanja urbanističke i pejzažne arhitekture,probleme u saobraćajnoj i komunalnoj infrastrukturi, brze i značajne socijalne i ekonomske diferencijacije, porasta raznih vrsta maloljetničke delikvencije do nivoa razvoja ozbiljnih kriminalnih aktivnosti, i slično. To su razlozi, i generalno i konkretno, jer je to sve već zadesilo Boku Kotorsku.
Zakon o regionalnomrazvoju, Razvojni fond, Strategije regionalnog razvoja (za period 2010-2014. i 2014-2020.), Partnerski savjet, sve zajedno više predstavlja paradnu političku strukturu nego ozbiljan, kompleksan i zaokružen set pravne legislative i državnih institucija koji treba da se ovim problemom bave na efikasan način.

Regionalizacija u funkciji evropskih integracija

Osim naprijed navedenih objektivnih unutrašnjih razloga za adekvatnom politikom regionalnog razvoja, Crna Gora na svom putu ka integraciji u Evropsku uniju ima i subjektivne, koji se prevashodno tiču unutašnje administrativno-političke ustrojenosti same Evropske Unije kao nadnacionalne zajednice država. Posebno, što se Evropska unija sve više doživljava kao Evropa regiona umjesto kao Evropa država. Evropska ideja regionalizacije posebno je izražena, dakle u okviru Evropske unije, gdje se ideja integracije u velikoj mjeri razumije kao ideja regionalizacije. Iako Evropska unija predstavlja zajednicu država, nikako se ne smije smetnuti s uma da su prije formiranja nacionalnih država, Evropu dominantno karakterisale podjele na gradove-države, vojvodstva, kneževine i druge slične društveno-političke i teritorijalne cjeline, kojima se Evropa danas vraća.(22) To je, svakako dodatni politički motiv da se problem regionalnog razvoja i iz tog razloga ozbiljnije tretira.
U domaćoj političkoj praksi i javnom diskursu često dolazi do miješanja termina regionalizacija i reginalizam, kojima se zbog nepoznavanja suštine i nedovoljno razvijene stručne literature i akademske prakse i jednom i drugom pojmu dodjeljuje, uglavnom negativna politička konotacija, prije svega sa aspekta „straha“ od separatizma.
Prema mišljenju eksperata Stalnog komiteta lokalnih i regionalnih vlasti Savjeta Evrope, „regionalizacija“ nosi institucionalno značenje koje se shvata kao stvaranje novog – srednjeg nivoa u državnoj teritorijalnoj organizaciji sa novim institucijama i organima, koje se uvijek nalaze iznad nivoa postojećih lokalnih institucija.(23)
„Regionalizam“, za razliku od „regionalizacije“, sa teorijskog stanovišta ima mnogo šire društvene kosekvence i u njegovoj osnovi se obavezno nalazi politička ideja, koja uvijek i iznad svega naglašava političke interese regiona.
Uzimajući sve naprijed iskazano, poštujući dosadašnja iskustva i praksu evropskih i drugih zemalja u sprovođenju regionalizacije i poštujući dostignuća političke teorije evropske akademske i naučne zajednice ne bi smjelo biti dileme da li Crna Gora ima interes i da li treba da ozbiljno pristupi razmatranju pitanja regionalizacije. Evropska naučna i akademska zajednica razlikuje, dakle tri osnovna modela regionalizacije, ekonomski, administrativni i politički model teritorijalne regionalizacije, te, s toga možemo sa velikom dozom samopouzdanosti ustvrditi da Crna Gora, iz svih pobrojenih i analiziranih razloga, privrednih, ekonomskih, socijalnih i opštih društvenih razloga, koje, inače, administrativni model regionalizacije integriše u sebi, ima i ovaj širi da, u interesu bržeg i kvalitetnijeg procesa evrointegracija, unaprijedi politiku decentralizacije i politiku regionalnog razvoja sprovdeći regionalizaciju po modelu administrativne regionalizacije, pa tako i svoj politički sistem što vjerodostojnije upodobi sa već uspostavljenim u Evropskoj uniji kojoj teži.

Zaključna razmatranja

Shvatanje da je za razumijevanje istorije neophodno podsticajno viđenje nasljeđa, koje nam otvara oči za stvarnost i naše buduće djelanje, (V.Kolarić) oslonjeno na sve uvreženije mišljenje savremenih intelektualaca da, ko ne poznaje prošlost ne može kvalitetno percipirati budućnost, determinisalo je opredjeljenje da ovaj rad predstavlja ne samo pijetet iskazan prema ova dva izuzetna istorijska događaja i datuma, u skladu sa poštovanjem kulture sjećanja, već nastoji da nas preciznije upozna sa načinom razmišljanja i postupanja naših predaka u izazovnim istorijskim vremenima i uspostavi korelaciju između današnjih i prošlih generacija. Rad je posvećen upoznavanju sa okolnostima i načinom na koji su Bokelji sticali, čuvali i unapređivali svoju regionalnu samoupravu u administrativno-političkom i kulturološko-narodnosnom smislu u periodu sticanja vlastite i opšte južnoslovenske slobode i nezavisnosti, statusom Boke Kotorske u periodu jugoslovenske države, kao i da podsjeti na status i političke, ekonomske, socijalne, urbanističke, kulturološko-identitetske i opšte društvene potrebe u aktuelnom društveno-političkom trenutku i Boke Kotorske i države Crne Gore, kao cjeline. Iz tog razloga rad je podijeljen u tri međusobno povezane i uslovljene cjeline kako bi se na adekvatan i konstruktivan način ukazalo na logičan i racionalan zaključak iz naslova ovog referata.
Prvi i najobimniji odjeljak prikazuje uspostavljanje regionalne samouprave i hronologiju raznovrsnih oblika borbe, od političke do oružane (ili obrnuto) kroz novovjekovnu istoriju Boke Kotorske pod tuđinskom vlašću, kao i u periodu jugoslovenske države.
Drugi odjeljak se bavi privredno-ekonomskim, socijalnim i razvojnim problemima aktuelnog crnogorskog društva, koji se po mišljenju autora, na unutrašnjem političkom planu predominantno prelamaju preko neadekvatne ekonomske politike i politike regionalnog razvoja, i s njima skopčane neadekvatne administrativno-teritorijalne organizacije Crne Gore, dodatno opterećenim važećim ustavno-pravnim rješenjima iz oblasti nacionalne politike, politike u odnosu na jezik, pismo i opšte politike u kulturi i obrazovanju.
I, konačno, treći odjeljak se bavi regionalizacijom u kontekstu koherentnosti unutrašnje teritorijalne organizacije Crne Gore i unutrašnje teritorijalne organizacije država – članica Evropske Unije, organizovanih po principu zajednice regiona sa vrlo pozitivnim efektima, kao izuzetno značajnog pitanja za Crnu Goru, imajući u vidu da je članstvo u Evropsku Uniju, oficijelno, njen prvi i najvažniji politički cilj u ovom trenutku, ne ulazeći u analizu koliko je to i perspektivno i racionalno i korisno.
Sublimirajući sve aspekte statusa Boke Kotorske, od istorijskih, preko državotvorno -narodnosnih (identitetskih), opštekulturnih (jezika, pisma…), do potrebe demokratizacije i decentalizacije javnih politika u pogledu administrativnih i upravnih poslova, pa sve do neophodne konceptualizacije nove ekonomske politike i politike regionalnog razvoja utemeljene na regionalizaciji i novom Zakonu o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore zasnovanog na novim ustavno-pravnim rješenjima, Boka Kotorska, nedvosmisleno, ispunjava sve uslove da bude regionalna samouprava.
To je njena tekovina. To je, njen autentični istorijski legat. To se mora, i znati, i poštovati i održati. Ništa više, ali, ni ništa manje.

Sažetak

Boka Kotorska, ne samo po stihovima pjesnika „ čudim se suncu, kako može zaći, kad lepote ove nigde neće naći“ (LJ.Nenadović), i drugih, koji su joj podarili neponovljive stihove zbog njene fascinantne prirodne ljepote, nego i po svom istorijskom nasljeđu, koje je za razliku od drugih naših krajeva u arhivskom smislu znatno bolje sačuvano, zaslužuje da joj se posveti svaka pažnja u političkom, administrativnom, privrednom, kulturnom, i istorijskom smislu.
Ona predstavlja rijetki biser i svjedočanstvo, uz sve izazove kojima su bili izloženi preci njenih sadašnjih, još uvijek, preovlađujućih starosjedioca, kako se uz čvrstu vjeru i samopouzdanje u svoju državotvornost, narodnosnu i kulturološku samobitnost i neupitnu istorijsku pripadnost, može ostati svoj, autohton i autentičan, ispuniti svoja istorijska misija, izboriti i dočekati sloboda, i ponovo živjeti u svojoj vlastitoj državi sa svojim narodom.
To je njena tekovina. To je njen autentični istorijski legat. To se mora, i znati i poštovati i održati. Ni više, ali, ni ništa manje. Zato, nikakvo prekrajanje granica, nove geopolitičke okolnosti i usklađivanje sa novim „naprednim“ ideologijama i vrijednostima, ne mogu biti opravdanje da Bokelji ponovo budu vraćeni na početak borbe za potvrđivanje vlastite političke, nacionalne i kulturno-istorijske samobitnosti.

Ključne riječi: Boka Kotorska, Bokelji, pokrajina, regija, samouprava, autohtonost, regionalizacija;

Abstract
Bay of Kotor, not only according to the verses of the poet „I wonder at the sun, how can it set, when this beauty will not be found anywhere“ (Lj. Nenadovic), and others, who gave her unrepeatable verses because of her fascinating natural beauty, but also because of its historical heritage, which, unlike other parts of our country, has been much better preserved in the archival sense, deserves to be given every attention in the political, administrative, economic, cultural, and historical sense
It represents a rare pearl and a testimony, with all the challenges to which the ancestors of its current, still predominant indigenous people were exposed, how with firm faith and self-confidence in their statehood, ethnic and cultural identity and unquestionable historical affiliation, one can remain one’s own, autochthonous and authentic, fulfill their historical missions, win and welcome freedom, and live again in their own country with their people.
That is her heritage. It is her authentic historical legacy. This must be known and respected and maintained. No more, but no less. Therefore, no redrawing of borders, new geopolitical circumstances and alignment with new „advanced“ ideologies and values can be a justification for Bokelji to be returned to the beginning of the struggle to confirm their own political, national and cultural-historical identity.

Keywords: Bay of Kotor, Bokelji, province, region, self-government, autonomy, regionalization;
Reference: 1. Bokeljska narodna skupština, održana 12.06.1848. god. na Prčanju, „ … mi nijesmo dalmatinci no bokezi… po istoriji, po plemenu i po jeziku, najvećeg broja slavenoserbi … ”; 2. Skupština ujedinjenja Boke Kotorske i Crne Gore, održana 29.10.1813.god. u Dobroti, Zbirka dokumenata(2.knjiga), Deklaracija(Ugovor) . . . : „ Dvije susjedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska, prožete patriotizmom i jednakim religioznim osjećajem i čašću, Božjom pomoći borile su se, i zbacivši francuski jaram svojom krvlju i žrtvama, jedna drugoj se zaklinju Gospodom Bogom na vjernost i stalnu ujedinjenost u svakom slučaju i događaju… ”;Osnovana je takođe i Centralna komisija : „Commissione centrale del Governo provvisorio – Centralna komisija privremene Vlade, sastavljena od po devet članova obije zemlje, a pod predsjedništvom vladike Petra Prvog.“ 3. i 4. M. Milošević, Sveučilište u Zagrebu-Institut za hrvatsku povijest, Radovi 10,str. 275-303, 1977. god; „ Grbaljske bune spadaju, bez sumnje, među najznašajnije događaje u primorskim komunama 15 vijeka( 1421-28; 1432-33; 1448-52; i 1462-64: „ Ove bune, prema tome, nisu samo jedan faktički protest nego izraz vlastitog stava“; „ Grbljani su za sebe tvrdili da su samo i isključivo oni stekli pravo plodouživanja zemlje (utile) kao i da imaju pravo neposrednog posjeda, odnosno faktičke vlasti-državine (dominium directum); „ Veoma je karakterističan samouvjereni stav sa početka žalbe iz 1432.godine, u kojoj se tvrdi da sami plemići dijele zemlju, vinograde, i pašnjake, koji pripadaju Grbljanima već čitav milenij i više“); 5. Dr S.Trifković, „Polumesec protiv lava: geostrateški kontekst mletačko-otomanskog suparništva vreme Sv. Vasilija Ostroškog“,nauč.skup „Sveti Vasilije Ostroški-350 godina od predsavljanja“, manastir Ostrog,09.maja 2021.god. 6. Akademik B. Pavićević, Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske-rad zajedničke vlade 1813-1814., Montenegrina Digitalna biblioteka, mart,10,2011.godine,: “ Ugovor u Teplicu (Toplicu) od 28.08.1813.godine potvrdio odredbe Konvencije u Rajhenbahu o predaji Boke Austriji“; 7. Ugovor o ujedinjenju Boke i Crne Gore; 8. i 9. Akademik B.Pavićević, isto; 10. i 11. Akademik G.Novak, Dalmacija na raskršću 1848.god, JAZU, Zagreb, 1948.god. 12. D. Radojičić, Sudovi dobrih ljudi u Boki Kotorskoj u vreme austrijske vladavine, SANU, Etnografski institut, Beograd, Glasnik Advokatske KOMORE Vojvodine, 2008. str. 43-56. Srbija; 13.Ž.Komnenović, Boka se prvo ujedinila sa Srbijom pa postala dio Crne Gore, portal IN4S, 23.08.2018.god. 14. J. Markuš, Zetska Banovina, Glas Holmije časopis za književnost,istoriju i kulturu, oktobra, 2018.god. 15. Zapisnik sa sjednice „ plenuma Narodno-oslobodilačkog odbora sreza Boke“, održanog 8.aprila, 1945. godine u Kotoru, : „Prisutni članovi Izvršnog odbora i plenuma su bili: Dušan Popović, Savo Starović, Jovo Samardžić, dr Leopold Netović, Vidak Pavlović, Anto Franović, Gavro Đurković, Mijo Fažo, Milan Vukasović, Alfred Rosi, Vuko Mandić, Drago Radulović, don Rako Radulović, dr.Zoro Vojvodić, Dušan Radonjić, Luka Pavlović, Senka Matković, Vojo Brinić, Ilija Džuović, Jovo Jovanović, Ljubo Kosić, Mato Brozičević, Maksim Rašević, Božo Ercegović, Peko Bauk, Jovanka Kosić, Nikola Kovačević, Jaglika LEPETIĆ, Joko Prentović, Dragoman Vuković, Trifko Radović, Gracija Petrović, Pero Stanišić, Špiro Vuković, Vuko Ajčević i Marko Grbić. Odsutno je bilo 11 članova čija odsutnost nije bila opravdana. Prisutni su bili još: Blažo Jovanović, predsjednik Crne Gore, te narodni poslanici ing. Petar Tomanović, Jovo Crnogorčević i M. Mandalinić. Jedan broj prisutnih je bio protiv da se na toj sjednici glasa o statusu Boke, još pod tačkom razno. Protiv su glasali : Dušan Popović,Jovo Jovanović, don Roko Pasković, Nikola Kovačević, Zoro Vojvodić, Mijo Fažo, Alfred Rosi, Vidak Pavlović, Božo Ercegović, Mijo Ilić i Luka Pavlović. Ostali su glasali za predlog.“ 16.N.Fabris, Makroekonomski model razvoja Crne Gore: izazovi, zablude i ostvarenja, CBCG, str.134, 2021.god.
17.18 i 19.N. Fabris, isto ,str.135 i 138, CBCG, 2021.god. 20.N.Čobeljić, Privreda Jugoslavije, Beograd, 1976.godina, Savremena administracija, knj. 2. str. 176. : „Jasno je, naime, da su ekonomski regioni: a) prostorne komponente privrede i kao takvi poseduju određenu ekonomsku i geografsku zaokruženost, teritorijalnu podelu rada i proizvodnu specijalizaciju, koje čine najvažnije elemente njihovog nastajanja i razvoja; b) ekonomski regioni se najčešće stvaraju oko jednog ili više industrijskih centara, te ovi imaju odlučujući uticaj na formiranje regionalne strukture; c) ekonomski regioni moraju biti veće teritorijalne jedinice, kako bi svojim prirodnim i ljudskim izvorima omogućavali uspješno obrazovanje jačih žarišta privrednog rasta i odgovarajuću nužnu diversifikaciju proizvodnje“. 21. N. Fabris, isto, tabela. 22.S.Lilić, Regionalizam, EU i pravni okviri regionalizacije Srbije, „Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija“, 1 (2), 7-21, str. 10. 23. S. Lilić, isto, str.8.

Literatura : 1. Odgovor Bokelja hrvatsko-slavonskom saboru, Narodna skupština Bokelja, Prčanj, 12. jun,1848.godine; 2. Ugovor o proglašenju ujedinjenja Crne Gore i Boke Kotorske, Skupština u Dobroti, 29. oktobra, 1813. godine, Zbirka dokumenata(2.knjiga), Istorijski institut Crne Gore i Državni arhiv Crne Gore – Istorijski aehiv Kotor 1998. godina; 3. Akademik B. Pavićević, Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske – rad zajedničke vlade 1813-1814.godina, Montenegrina – digitalna biblioteka, 2011.godina; 4. Akademik G.Novak, Dalmacija na raskršću 1848.godine, JAZU, Zagreb, 1948.dodine; 5. M.Milošević, Grbaljske bune u 15 vijeku, Sveučilište u Zagrebu – Institut za hrvatsku povijest, 1977.godina; 6. S.Trifković, Polumesec protiv lava: geostrateški kontekst mletačko – otomanskog suparništva za vreme Sv. Vasilija Ostroškog, naučni skup „ Sveti Vasilije Ostročki – 350 godina od predstavljanja“, manastir Ostrog, 2021.godina; 7. D.Radojičić, Sudovi dobrih ljudi u Boki Kotorskoj u vreme austrijske vladavine, SANU – Etnogravski institut, Beograd, 2008.godina; 8. I. Sindik, Dušanovo zakonodavstvo u Paštrovićima i Grblju, Zbornik u čast šeste stogodišnjice Zakonika cara Dušana, SANU, Beograd, 1951.godina; 9. B. Vukotić, Grbaljska buna 1848.godine, Stručna knjiga, Beograd, 1988.godina; 10. P. Butorac, Boka Kotorska prema narodnome pokretu u revolucionarnoj godini 1848, JAZU, knj.260, Zagreb, 1938.god.; 11. J. Markuš, Zetska banovina, Glas Holmije, časopis za književnost, istoriju i kulturu, Berane, 2018.godina; 12. Almanah – Šematizam Zetske banovine, Sarajevo, str. 37-38, 1931.godina; 13. I.Stjepčević, Prevlaka: historijska rasprava, Gradska biblioteka Tivat, PDF, 2022. 14. P.Kovačević, Grbalj – njegova prošlost i budućnost, Kotor, 1964.godina; 15. Ž.Komnenović, Boka se ujedinila sa Srbijom pa postala dio Crne Gore, portal IN4S, 2018.godina; 16. Zapisnik sa sjednice plenuma sreza Boke, Kotor, 1945.godina; 17.N.Fabris, Makroekonomski model razvoja Crne Gore: izazovi, zablude i ostvarenja, CBCG, 2021.godina; 18. N.Čobeljić, Privreda Jugoslavije, Savremena administracija, Beograd, 1976.godina; 19. Zakon o regionalnom razvoju, Službeni list CG, br. 47, 2019.godina; 20. Zakon o teritorijalnoj organizaciji, Službeni list, br. 92, 2022; 21. Regional development and cohesion beyond 2020: the new framework at a glance, Regionalni razvoj i kohezija: pravni tekstovi i informativni listići, Zagreb, 2018.godina; 22. S. Lilić, Regionalizam, EU i pravni okviri regionalizacije Srbije, Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija, Beograd, 2009.godina; 23. V. Franković, Regionalizacija i regionalni razvoj Republike Hrvatske; Sveučilište u Rijeci, Fakultet za menažment u turizmu i ugostiteljstvu; 2019. godina; 24. V. Ćorović, Istorija Srba, Beogradski izdavačko-grafički zavod, 1989. godina;
25. N. Jurić, Prilog raspravi o nacionalnom karakteru Boke Kotorske u sadašnjosti i prošlosti,Zavičajni muzej Herceg Novi, Herceg Novi, 2001.godine;
26. Zbornik radova, Grbalj kroz vjekove, Grbalj, 2005.godine;
27. Z.Lakić, Integracija Boke Kotorske u Crnu Goru u ratu 1941-1945.godine, Zbornik radova: Grbalj kroz vjekove, Grbalj, 2005.godine;
28. D.Sindik, Odluka Kotorskog veća iz 1246.godine, Zbornik radova: Grbalj kroz vjekove, Grbalj, 2005.godine;