Aksiološki habitus Zapada

Govoriti o Zapadnoj tradiciji moguće je ako se i samo ako govori iz nje same. Međutim, čini se da naš javni diskurs o ovoj baštini diskutuje floskularno, čime osnovna određenja Zapada doživljavaju hiperinflaciju.

Svakako da je nepresušna tema, pogotovo atlantističkog miljea, priča o Zapadnim vrijednostima. Ako uozbiljimo pitanje o vrijednostima onda ćemo vidjeti kako vrijednosti Zapada leže daleko od onoga što atlantisti predstavljaju. Naime, sama ideja Zapada, osim prostorno, idejno se vezuje za Evropu. A ideja Evorpe, prije svega, izražena je u njenom kulturnom identitetu.

Riječ je, zapravo, o identitetu čiji se nastanak vezuje za kretanje mišljenja i nepresušne želje za znanjem antičkog čovjeka. Posebnost evropske kulture je upravo u tome što je jedina nastala tragom nauke i njene moći (Gadamer, 1999: 9), odnosno na temelju znanja.

Da bi se shvatio kulturološki kontekst Evrope, njeno pred-stavljanje zahtjeva pravljenje jako bitne distinkcije. Naime, riječ je o distinkciji između mitotvorske i logosne koncepcije poimanja svijeta. Govor mitotvorstva ima zadatak otkrivanja onoga što je prvo u temporalnom smislu, dok. s druge strane, govor logosa je usmjeren ka onome što je prvo u ontološkom smislu. Hronološki početak Evrope, stoga, nalazimo u mitu, koji se odnosi na kćerku feničanskog kralja, zvanu Evropa, koju je oteo i nasilno obljubio Zevs, vrhovni bog Olimpa. Obljubivši feničansku princesu, Zevs joj je zauzvrat podario skupocjen nakit i koplje. Simbolika Zevsovih darova Evropi govori o zadobijanju inteligentnosti i moći (Gretić, 2008: 206), kojima je Evropa prikrila izgubljenu čednost. Najprije, pojam inteligentnosti, možemo povezati sa periodom antičko-hrišćanske epohe Evrope, a pojam moći moramo povezati sa novovjekovnom i savremenom epohom Evrope. Zašto?

Povezivanje inteligentnosti sa antičko-hriščanskom slikom Evrope opravdano je, s obzirom da nas inteligentnost asocira i upućuje na logos kao na ono ,,podležeće” Evrope. Iz ovoga je primjetan ontološki kontekst da kako samog čovjeka i njegovu egzistenciju karakteriše konstatntnost uma. Sve što jeste u službi je logosa, kako teorijskog, tako i praktičnog. U teorijskom smislu zadatak logosa je da pruži dokaze, a u praktičnom da napravi razliku između dobra i zla. Upravo na ovoj razlici i težnji ka sticanju vrline Heleni su razvili svoj politički nauk. Politika kao vještina brigovanja za polis jeste aretologija, s jedne, i teorija vaspitanja, pedagogija, s druge strane. U skladu sa ovim vrijednostima djelovao je homo sapiens (homo europeus), a samo djelovanje je krasilo njegov bios politikos. Ipak, bezličnost antičkog čovjeka, njegova bezsubjektivnost, odnosno, podređenost kosmološkoj hijerarhiji predstavljala je njegovu nedovršenost. Tek sa hrišćanstvom, logosom ljubavi i žrtve (Šijaković, 2011: 553-560, 554), dobijamo umjesto carstva nužnosti, carstvo slobode i ljubavi. Dakle, priroda više nije ta koja će učiniti čovjeka slobodnim ili robom, kao što je to slučaj bio u antici. Ljubav i sloboda postaju konstituensi ličnosti, a biti ličnost znači biti poseban, biti različit, ali istovremeno zajedničariti sa ostalim ličnostima. Dakle, hrišćanstvo je dovršavajući antiku uzdiglo ličnost na način postojanja (tropos hiparkseos).

U novom vijeku, mađutim, skok od metafizike ka iskustvenoj nauci označavao je novi evropski početak, novu sliku stvarnosti i zaborav onoga što su naši preci utemeljili. Riječ je o presudnom obrtu u istoriji evropske naučnosti, gdje postaje vidljiv jaz između filosofije i nauke. Nauka postaje iskustvena nauka i kao takva uzima primat u oblikovanju evropskog identiteta i ljudske egzistencije. Stvaranjem nove ideje nauke i njenom apsolutizacijom, za posljedicu dobijamo da je mehanicistički materijalizam osnovna filosofija života. Glavni ljudski telos jeste oslobađanje od svih stega tradicije, religijskog i prirodnog determinizma i kreiranje istorije aktima čovjekovog stvaralaštva i proizvođenja. Evropa nastala na ovim osnovama personifikuje Evropu moći što simbolizuju nakit i koplje iz navedenog mita.

Sagledavajući antičko-hrišćansku izgradnju evropskog identiteta, pri čemu ne smijemo zanemariti kasniji upliv orijentalalne tradicije, možemo potvrditi da su njegovi nosioci Atina i Jerusalim. Prostorno se ova dva grada gotovo nalaze na horizontu, granici Evrope. Jerusalim i ne pripada Evropi. Ali vremenski, istorično su najevropejski, jer bez njih i duha nastalog kroz grčku filosofiju i hrišćansku religiju, Evrope ne bi bilo. Sublimaciju ova dva grada svakako predstavlja Rim, čiju će štafetu evropskog duha, zbog istorijskih okolnosti, preuzeti najprije Konstantinopolj, a kasnije Moskva (Treći Rim).

Kako to da se pojavljuju Konstatinopolj (Stambol) i Moskva kao nosioci evropskog (zapadnog) identiteta, s obzirom na česte konstatacije koje iznose zapadnofilski apologetičari? Očito je da slabo poznaju ideju Zapada. To nepoznavanje se opet često manifestuje kroz iskaze kako je ‘’Zapad od Grčke preko Rima i renesanse, do Francuske revolucije i američkog Ustava definisan i sazdan na pravima i slobodama pojedinca.’’(Ivanović Željko) U antici (bezsubjektivnom poretku) sloboda pojedinca!? Ili, blijeda kopija ovog iskaza kako je ‘’Zapadna civilizacija, počevši još od Grčke i Rima, pa sve do danas, ono čemu treba da teži Crna Gora, naravno ne umanjujući pri tom vrijednosti kultura Istoka i značaj očuvanja dobrih i prijateljskih odnosa sa bratskom Rusijom’’(Mrvaljević Danilo). Kako to da je ruska kultura istočna!? Zar je Treći Rim na Istoku!? Ovakvi stavovi bi sigurno na ispitima iz Istorije filozofije II-III osigurali pad bez mogućnosti ponovnog uzdizanja.

Ovdje je nužno istaći da ono što se danas smatra Zapadom predstvalja Drugo Zapada ili Drugo Evrope. Naime, riječ je sistemu vrijednosti nastalih kroz drugu šizmu (protestantizam) i empirizam, čije se usavršenje događa u pozitivizmu i pragmatizmu. Time se diferincira anglo-saksonizam, s jedne, i kontinentalizam, s druge strane. Otuda naše vrijednosti mogu samo biti kontinentalne, vrijednosti koje se (kao što je to Đinđić svojevremeno pokušao govorom Evropa s dušom da pokaže) stapaju sa idejom i vizijom nečega ,,što nas vodi naprijed, nešto što je veće od “business as usual”, veće od računica, privrede..” Prevladati birokratiju, unijaćenje po biznis pravilima, okrenuti se autentičnosti identiteta i spriječiti kako Đinđić kaže „deficit identiteta“ znači evropski spas.