Cetinje — treći čin drame besudništva

U jednoj od brojnih partija žustre polemike o širini nadležnosti francuskog Državnog Savjeta po pitanju kontrole nad radom državne uprave, istaknuti pravni pisac, Marsel Valin smatrao je da, iako se na prvi pogled državnom apartu može činiti primamljivom ideja da određena pitanja svog djelovanja istrgne iz mogućnosti sudskog preispitivanja, krajnji efekat takve jedne egzibicije biva zapravo suprotan, umjesto jačanja, državni temelji se potkopavaju. Drugim riječima, položaj, nadležnosti, odnosno snaga sudstva ogledalo su snage jedne države. Crna Gora se, u posljednje vrijeme, pokazuje kao prostor koji nastoji da i ovo pravilo dovede do apsurda, a u čemu se, nažalost, posebno i više puta istaklo Cetinje.

Prvi čin ovog igrokaza postavljen je na scenu koncem 2019. godine, kada je ondašnja Vlada Crne Gore, pravno potpuno apsurdno, i upravo s pozivom na državu (a bolje reći na njenu fetišizaciju!) raspravu o titularima prava svojine nad sakralnim kulturnim dobrima (vjerskim objektima i zemljištem (sic!)), a što je školski primer pitanja u nadležnosti redovnog, parničnog sudstva, istrgla iz njegovih ruku, i velikodušno stavila u odlučivanje pred organe državne uprave, tj. pred samu sebe. Protiv gaženja ovog i brojnih drugih pravnih principa, od kojih se pojedini izistinski mogu podičiti višemilenijumskim trajanjem, te protiv (protiv)pravnog nasilja nad vjerom ustala je većina naroda u bezmalo svim gradovima Crne Gore. Cetinje, u kome nije bilo masovnih litija, ostalo je upadljivi izuzetak, odigravši tako svoju ulogu u prvom činu drame besudništva.
U drugom činu, koji se zbio prije nešto više od nedjelju dana, Cetinje je imalo jednu sasvim drugačiju, proaktivnu ulogu. Ona se sastojala u izrežiranom buntu protiv svečanog čina ustoličenja novog Mitropolita crnogorsko-primorskog, ili, jezikom prava rečeno, ostvarivanja, Ustavom i zakonima garantovanog, individualnog aspekta slobode vjeroispovjesti Mitropolita Joanikija i Patrijarha Porfirija, i kolektivnog aspekta iste te slobode svih nas preostalih, pravoslavnih stanovnika Crne Gore i Primorja. Da se pravna vještina balansiranja, izražena kroz test proporcionalnosti između dva prava koja, katkad, i mogu doći u sukob na ovom mjestu pokaže izlišnom postarali su se upravo cetinjski demonstranti — najprije, igorisanjem pravila o prijavljivanju skupa, pa potom i kroz dokaz da ranije česte prijetnje nisu davane u prazno — blokadom puteva, pucnjima iz vatrenog oružja i molotovljevim koktelom, te drugim oblicima nasilja. Riječju, pokušana je nasilna suspenzija Ustava i zakona ove države na jednom njenom manjem dijelu. Suspenzija koja, srećom, nije uspjela, budući da su Patrijarh i Mitropolit, sa najužom pratnjom, i uz značajno učešće bezbjedonosnih snaga, stigli na Cetinje i obavili ustoličenje onamo gdje je to, i s aspekta poštovanja integriteta ustavnog teksta, jedino i bilo moguće — u Cetinjskom Manastiru.
Iziritirani, razumljivo, potpunim neuspjehom odigrane uloge u drugom činu, odbornici u lokalnoj skupštini igraju danas i treći, ne naivan, ali i dalje pravno posmatrano, do apsurda doveden čin. Riječ je o izjašnjavanju povodom (anonimne) građanske inicijative za vraćanje Cetinjskog manastira NVO „CPC“.
Najprije, u vezi sa ovom inicijativom treba reći da njeno, gotovo izvjesno, izglasavanje, osim eventualnih psiholoških efekata u vidu smirivanja pogažene sujete u događajima od 4. i 5. septembra, neće imati drugih, posebno ne pravnih efekata. Ovo stoga što nije u nadležnosti organa jedinice lokalne samouprave, već redovnih sudova da raspravljaju o svojinskopravnim pitanjima i u njima, u slučaju postojanja spora, arbitriraju. Skupština Opštine Cetinje bi takvu jednu nadležnost imala kada bi se na dnevnom redu našla tačka o nepokretnosti koja je u njenoj svojini, što ovdje nikako nije slučaj. Zablude iz kojih se može čuti suprotan stav su dvojake. Prva linija argumentacije se ogleda u anahronom i izvrnutom tumačenju antičkog pravnog pravila superficies solo cedit, po kome vlasniku zemljišta (u ovom slučaju, kao vlasnik zemljišta upisana je Opština Cetinje) pripada i sve izgrađeno na tom zemljištu (Cetinjski Manastir). Međutim, za razliku od rimskog prava, koje je ovim pravilom favorizovalo vlasnika zemljišta, savremeni pravni sistemi ovo pravilo tumače dosta ograničenije, a nekada čak i u potpuno drugom pravcu — da vlasnik nepokretnosti dobija pravo korišćenja nad zemljištem na kojem je nepokretnost sazidana. Dodatno treba istaći i da su pojedine zakonske odredbe po kojima se Opština Cetinje upisivala kao vlasnik brojnih parcela gradskog građevinskog zemljišta u postupku normativne kontrole pred Ustavnim sudom oglašene su neustavnim i ukinute!

Druga linija argumentacije zasniva se na navodnom aksiomu prisutnom i u zakonu iz 2019. godine — državnoj svojini nad sakralnim i drugim kulturnim dobrima. Smjehotresni argumenti koji su ponuđeni u prilog ovoj tezi i njihovo opovrgavanje su toliko puta već izneseni, da će na ovom mjestu biti ponovljeni samo najupečatljiviji. Tako najprije treba istaći članove 14. stav 1 i 716 stav 1 Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru, autora Valtazara Bogišića, koji kao imaonike, tj. titulare prava svojine eksplicitno priznaju i navode Crkvu, odnosno „pravoslavne crkve, manastire i druge crkvene ustanove kojima tu osobitost priznaju crkovna pravila ili crkovna vlast, a to priznanje nije u opreci sa državnim zakonom“. Odredba člana 719 istog akta, po kojoj se nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu nikako prodavati ili inače ustupati bez naročita dopuštenja državne Vlade toliko puta je korišten kao krunski dokaz postojanju nekakve državne svojine nad vjerskim objektima u Crnoj Gori, iako je svakom pravniku, iz čitanja ove odredbe i njenog dovođenja u unutrašnju sistemsku vezu sa prethodne dvije navedene morao biti kristalno jasan sasvim suprotan zaključak. Naime, ukoliko je Država zaista bila vlasnik nepokretnih crkvenih dobara, dakle i Cetinjskog Manastira, zar bi tako vrstan pravnik poput Bogišića dozvolio sebi toliki nemar, pa samo par odredbi ranije naveo Crkvu i njene subjekte kao moguće titulare prava svojine? I drugo, ograničenja prava svojine iz člana 719 dodatno povtrđuju da je upravo Crkva bila vlasnik između ostalog i Cetinjskog manastira, jer da je to bila država, nametanje ograničenja raspolaganja samoj sebi bilo bi besmisleno, jednako kao što bi bilo besmisleno da ograničenja raspolaganja (abusus), nameće nekom ko takva vlasnička ovlašćenja nema, već je puki držalac s pravom korišćenja (usus). Ovu nespornu pravni činjenicu u pogledu Cetinjskog manastira izrazio je krajem 19. vijeka naručilac pisanja Opšteg imovinskog zakonika, knjaz Nikola, objavljujući da ne samo nepokretnost (Cetinjski manastir), već i cjelokupno cetinjko zemljište ostaje „za sva iduća vremena u isključivoj svojini cetinjskoga manastira sveto i neprikosnoveno“, a nad tim „manastirskim pravom“ bdije „Sveta cetinjska Mitropolija“.

Pravnu nespornost pojavljivanja Crkve i njenih subjekata kao titulara prava svojine nisu u načelu sporili ni perjanice komunističke nacionalizacije — iako je zemljište oduzimano, postojalo je pravilo da se u određeni propisani broj hektara koji bi ostajali u vlasništvu crkvenih subjekata ne dira, jednako kao i u vlasništvo nad samim vjerskim objektima. Kada je u pitanju Cetinjki Manastir, iz ovoga, po Srpsku Pravoslavnu Crkvu nipošto blagonaklonoga perioda, nailazimo na brojne dokaze koji nesumnjivo utvrđuju da su organi što republičke, što savezne uprave Cetinjski Manastir smatrali isključivom crkvenom imovinom. Ovakav zaključak, posredno ili neposredno, jasan je iz upravnih akata koje su u tom periodu donosili Republički zavod za zaštiti spomenika kulture SR Crne Gore, Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Republičkog sekretarijata za finansije SR Crne Gore, a danas se, na osnovu rješenja Komisije za izlaganje i utvrđivanje stvarnih prava na nepokretnostima iz 1996. godine, Cetinjski manastir upisuje na Manastir Sv. Petra, čime po načelu pouzdanja u javne isprave, a što izvod iz katastra nepokretnosti nesumnjivo jeste, razrješava svaku dilemu u pogledu pitanja ko je zaista vlasnik Cetinjskog manastira, te ima li lokalna skupština na Cetinju ikakvog prava da raspravlja o njegovom dodjeljivanju nekom udruženju građana.

Ipak, ovo toliko očigledno vještačko pitanje, nametnuto u želji da se alogičnost besudništva prelije preko Belvederea, iako pravno irelevantna, ipak može ukazati na nužnost rješavanja jednog itekako relevantnog pravnog pitanja, a to je (konačno) potpisivanje Temeljnog Ugovora između Srpske Pravoslavne Crkve i Crne Gore. Potpisivanje ovog akta, pored nesumnjivih antidiskriminacionih odlika, u svjetlu današnjeg glasanja o „građanskoj inicijativi“ može imati i jednu značajnu imovinskopravnu refleksiju. Evo i na koji način: već je istaknuto da je jedan od osnova manipulisanjem ovim glasanjem u tome što se iz činjenice (na osnovu neustavnih zakonskih odredaba upisanog) vlasništva cetinjske opštine nad zemljištem izvlače neosnovani zaključci. Kako su Odlukom Ustavnog suda te odredbe ukinute, a ne poništene, to znači da je dejstvo Odluke o oglašavanju neustavnim takvo da ona djeluje za ubuduće (ex nunc), ali ne i retroaktivno (ex tunc), što je za dalju posljedicu imalo neuklanjanje ranije donijetih rješenja i drugih akata na osnovu neustavnih zakonskih odredbi (dakle i onog rješenja o upisu cetinjske opštine kao vlasnika nad zemljištem Cetinjskog manastira). Sljedstveno tome, stranke koje su neustavnim upisima bile direktno pogođene bile su primorane da se za izdavanje novog rješenja, kojim bi se vratila njihova vlasnička prava nad gradskim i građevinskim zemljištem, obrate zahtjevom nadležnom državnom organu.

Po takvom zahtjevu koji je podnjela Uprava Cetinjskog Manastira do danas nije postupljeno. Ovdje na scenu stupa važnost koju ima zaključenje Temeljnog Ugovora. Naime, ukoliko je objema stranama cilj da ovakav Ugovor dovede sve vjerske zajednice u jednak i nediskriminatoran položaj, a SPC je kontinuirano od 2012. posvjedočila postojanje takve namjere na svojoj strani u ovom skoro decenijskom pregovaračkom procesu, onda bi se u Temeljnom Ugovoru morala naći odredba slična onoj iz člana 10 stav 3 Ugovora s Islamskom zajednicom u Crnoj Gori koja predviđa da će se postojeća imovina Islamske zajednice koja, u ovom trenutku, nije uknjižena ili se ne vodi kod organa uprave nadležnom za poslove uknjižbe prava na nepokretnostima, upisati na zahtjev Islamske zajednice u skladu sa zakonodavstvom Crne Gore. Nema, dakle, sumnje da bi istovjetna ili bitno slična odredba u Ugovoru sa SPC, kao podzakonskom opštem aktu, mogla da ima dodatno, možda čak i odlučujuće stimulišuće dejstvo na inertnu područnu jedinicu organa državne uprave na Cetinju koja treba da afirmativno odgovori na zahtjev za povraćajem vlasništva nad zemljištem na kojem se nalazi Cetinjski Manastir!
Naravno, ni u takvom jednom, iz ugla pravne sigurnosti, pozitivnom slučaju, lokalna cetinjska skupština ne bi imala nikakve posebne nadležnosti. Ali, s obzirom na učestale tendencije, može se očekivati da nas, posle ovog današnjeg, zapljusne sa Cetinja novi nalet besudništva. Nažalost, la commedia non sarà finita!

Mi znamo ko smo!