„Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“ (12)!

Piše: Miljan Stanišić

STANJE POSLIJE UGUŠIVANJA USTANKA

Ofanzivna dejstva ojačanih italijanskih snaga u ugušivanju ustanka trajala je od 23. jula do 15. avgusta, u čemu je učestvovalo preko 100 hiljada vojnika, svrstanih u sastav 14. armijskog korpusa. Ustanici se nijesu mogli suprotstaviti superiornijim italijanskim snagama. One su reokupirale gradove, varoši, pri čemu su ovladale komunikacijama. Kako bi se ne samo svetili ustanicima nego i zaplašili narod da se ponovo ne bi digao na ustanak, italijanske snage su vršile i odmazdu prema stanovništvu (ubistva, paljevine, pljačke, odvođenja u logore i sl.). Mnogi kraljevski oficiri, intelektualci, činovnici, građanski političari i dr., koji su učestvovali u ustanku, uvidjeli su svoje greške i odgovornosti u preuranjenom dizanju ustanka u vremenu kada je naci-fašizam bio u ekspanziji i ofanzivi na svim frontovima. Da bi ublažili, koliko je to bilo moguće, posljedice italijanske kontraofanzive, oni su se sastajali i organizovali zborove naroda, radi iznalaženja optimalnih rješenja, jer nijesu imali mogućnosti da se valjano suprotstave višestruko brojnijim italijanskim kaznenim ekspedicijama, u očekivanju kasnije prevage na ratištima u korist savezničkih snaga, kako bi im se priključili u borbi protiv naci-fašističkog zavojevača. Poslije poraza ustaničke vojske u narodu je nastalo osjetno nespokojstvo i panika, pa oni što su živjeli u nižim i ravničarskim predjelima počeli su masovno da se pakuju, odnoseći pokućstvo i dr. stvari, kao i odvodeći stoku, krenuvši da se sele u poluplaninske i planinske predjele, gdje su imali katune, ili su bili smješteni kod rodbine i prijatelja. U pojedinim srezovima, prvenstveno na sjeveru Crne Gore, formirani su nacionalni odbori ili odbori spasa, sa ciljem da se ne pogoršava ionako teška situacija, a okupator dodatno ne provocira, kako ne bi vršio još veće odmazde, jer je već bio izvršio ubijanja, paljenja, zatvaranja, interniranja i sl. Ovakva situacija je najbolje pogodovala komunistima koji su je počeli koristiti u partijske svrhe. Pošto su uvidjeli da je konfrontacija sa superiornijim italijanskim snagama u ovoj fazi donosila samo pustoš, dio intelektualaca, bivših građanskih političara, službenika i sl. stupio je u kontakt sa njima kako bi ublažio te posljedice. Tako su formirani Sreski odbori spasa u Andrijevici, Beranama, Kolašinu, Pljevljima.

Dok su se najugledniji ljudi po srezovima svim silama trudili da spasu što se spasiti može i pokušali da bar privremeno sa italijanskim okupatorom dođu do izvjesnog modusa vivendi, komunistima je to bio alibi kako bi ih na taj način optužili kao kolaboracioniste. To je bio izgovor komunistima da krenu, tj. nastave fazu pojedinačnih likvidacija, na osnovu spiskova nepoželjnih koje su sastavljali, ali i na osnovu ličnih procjena za one koji su im mogli biti smetnja na njihovom revolucionarnom putu.

Poslije jenjavanja napada italijanskih kaznenih jedinica na crnogorska sela i gradove i ugušivanja ustanka, njihove jedinice počele su da se povlače, naročito sa seoskih područja, na koja dolaze ostrašćeni komunisti i počinju da ostvaruju svoj pakleni plan obračuna sa buržoaskim, građanskim elementima ili, kako su ih najčešće nazivali, reakcijom, narodnim neprijateljima i sličnim imenima iz svog agitprop arsenala. U skoro svim mjestima počeli su sa pojedinačnim likvidacijama pod izgovorom da je zaslužena kazna stigla neprijatelje naroda, sluge okupatora, izdajnike, špijune, a od toga nijesu bile pošteđene ni žene, za koje su pored pomenutih etiketacija, imali i jedan termin kojim su lažno imenovali unesrećene, nazivajući ih bestidno kurvama okupatorskim. Za što efikasniji obračun sa tzv. unutrašnjim neprijateljima, a u susret skorašnjem dolasku Crvene armije, u šta su bili sigurni, trebalo je odstraniti protivnike, a potom po njihovom dolasku protjerati okupatora i uspostaviti sovjetsku boljševičku vlast. U tom cilju na savjetovanju Politbiroa CK KPJ, održanog 26. septembra 1941. u mjestu Stolice, kod Krupnja, i formalno je ozvaničen ideološki, komunistički karakter NOB-a. Dotadašnji ustanici ili gerilci preimenovani su i nazvani partizani, i oni su bili obavezni da nose komunistička znamenja – crvenu zvijezdu petokraku, a njihova zastava je bila trobojka sa crvenom petokrakom po sredini. Promjena naziva imena ustaničke vojske, njene komande i uvođenje komunističkih simbola imalo je stateški značaj, koji se ogledao u političkom zaokretu time što se otvarao novi front, a umjesto oslobođenja zemlje od okupatora glavni neprijatelji komunističko-partizanskom rukovodstvu postaju buržoaski elementi, tj. ostaci starog sistema, koje treba uništiti. Za te zadatke su pripremali partijski obojene i fanatizovane grupe, a mnogi članovi KPJ, kandidati za partiju i skojevci u tome su imali iskustva, jer su već izvršili više pojedinačnih likvidacija. Pod udar komunista došli su i oficiri, tj. oni koji su izrazili sumnju u nepogrešivost partijskog vrha, a ne samo oni koji su ih javno kritikovali.

Ogromna većina naroda bili su istinski patrioti koji su voljeli svoju zemlju, zadojeni rodoljubljem i Srpstvom, ali ih je ratni vihor odnio na jednu ili na drugu stranu. Zato je na četničkoj i na partizanskoj strani u toku rata bilo neviđenih herojstava, podviga, kao i spasavanja ljudstva iz onog drugog, suparničkog tabora. Ali je bilo mnogo više bratskih rana od bratoubilaštva, monstruoznih egzekucija koje je započekla KPJ. Ona se dugo pripremala za revolucionarno obaranje buržoaskog sistema, pa je iskoristila okupaciju zemlje da zaigra bratoubilačko kolo, koje se završilo katastrofalnim posljedicama, od kojih se crnogorsko društvo nikada nije oporavilo. Ni mnogi pojedinci iz suprotnog (četničkog) tabora nijesu bili dostojni situacije i ne samo da se nijesu proslavili, nego su i obračunima sa protivnicima sličili „rivalima“.

(nastaviće se)

Izašla je iz štampe prva od pet knjiga („Bratoubilački i građanski rat uz Crnoj Gori 1941. godine“) autora Miljana Stanišića na temu bratoubilaštva u Crnoj Gori od 1941-1945. godine, a u pripremi za objavljivanje su mu i knjige: „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1942“, „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1943“, „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1944-1945…“, kao i „Đeneral i vojvoda Bajo Stanišić“ (koja će biti objavljena naredne godine povodom 80-godišnjice od njegovog stradanja). Prije više od tri godine rukopis za ove knjige dao je mitropolitu Crnogorsko-primorskom g. Amfilohiju, koji pošto ih je pročitao pohvalno se o njima izrazio i dao je blagoslov za njihovo objavljivanje. Navedena knjiga („Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“, sadrži 460 strana teksta na kvalitetnom papiru, tvrdi povez, šivena i sa mnoštvom ilustracija, tj. kolor fotografija i sl.) koja je izašla iz štampe i navedene četiri knjige, koje su u pripremi, plod su više od trodecenijskog istraživačkog rada na temi bratoubilaštva u Crnoj Gori od 1941-1945. godine. U 17 nastavaka feljtona predstavićemo dio iz sadržaja knjige „Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“, kao i djelove iz recenzija knjige, od akademika Zorana Lakića, poznatog srpskog pjesnika Ranka Jovovića (sina prof. Miloša koji je bio žrtva krvavog komunističkog „zlog proljeća“ u Sloveniji, maja 1945. godine) i dr istorije Vukića Ilinčića, koji su prije četiri godine pročitavši rukopis za knjigu, dali mi vrlo korisne sugestije i napisali recenzije. Objavljen je i prikaz knjige od doc. dr Budimira Aleksića, u ime izdavača Instituta za srpsku kulturu iz Nikšića. Knjiga se može nabaviti na kioscima „ Tobacco S Press „ uz dnevnu novinu „Dan“, po popularnoj cijeni od 10 evra.