138 godina od smrti prve srpske slikarke Katarine Ivanović

Piše: Milica Kralj

Osnovna potreba za razumevanjem kulturnog nasleđa u velikoj meri određuje i naš odnos prema tradiciji kao nivo svesti o sebi u zamagljenom ogledalu sve zahtevnijeg sveta, a i iznad svega naš odnos u pamćenju i čuvanju osobenog i samosvojnog kulturnog identiteta.

Na samom početku srpskih slikarki nalazi se ime Katarine Ivanović, prve školovane slikarke kod Srba, koje uz sve one koje će doći nakon nje čini osnovu nacionalnog slikarskog horizonta.

„ Srb – djevojka kist vladati vješta“ – kako ju je u pjesmi „Trojesestarstvo“ nazvao Sima Milutinović Sarajlija:

„Čestitoj i nadobičnoj / Ljubiteljki krasniga znanja/ gospodični Serbkinji / Katarini Ivanovič/ Stojno – Beogradski / a ovda u Bečkoj Akademiji / Živopis preuspešno učeći / Kakonoti naipervoj / Serb -Krasarki /…  – a kome će ona na ove uzvišene reči uzvratiti portretom.

Ova pjesma objavljena je u 49. broju Serbskog narodnog lista 1837. godine.

Katarina Ivanović je rođena 15. aprila 1811. godine u Ugarskoj u varošici Vesprim u porodici građevinskog preduzimača, od oca Lazara i majke Marije.  Ugledna porodica Ivanović imala je značajnu ulogu u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Stonom Beogradu. Djetinjstvo je provela u Stolnom Beogradu ( danas Sekešfehervar u Mađarskoj) u srpskoj jezičkoj zajednici koja se čuvanjem nacionalnih obeležja, protivila promeni identiteta.

Još u ranom djetinjstvu mala Katarina je imala samo jednu želju da postane slikarka. Slikarstvo je počela da uči  u Pešti u ateljeu Jožefa Peškog, i to zahvaljujući izdašnoj novčanoj pomoći trgovca Georgija Stankovića, oca čuvenog kompozitora Kornelija Stankovića i jednog od utemeljivača Matice srpske. Posle smrti roditelja Katarina je zabrinuta za dalji nastavak školovanja, ali joj nesebično pomaže mađarska grofica Čaki, vrlo uticajna žena i mecena darovitih umetnika. Ona Katarini omogućuje  da slikarstvo više od pet godina uči u Beču u Umetničkoj akademiji, gdje žene u to doba nisu imale pristup.

Nakon školovanja u Beču Katarina putuje po zemljama Evrope( Italija, Francuska, Holandija) gde se neposredno upoznaje sa slikarskim uzorima i stiče nezamenljiva i dragocena iskustva.

U  Serbskom narodnom listu izlazi i prvi tekst o njenom radu čiji je autor Teodor Pavlović(osnivač Tekelijanuma i Muzeja Matice srpske, urednik Letopisa Matice srpske i urednik almanaha za srpske žene „ Dragoljub“.

On piše:„Prva je u rodu srbskom od ženskog pola, koja je u svetij hram hudožestva stupila, ob Boginje posvešenije primila, i kistom živopisanija upravljati naučila.

Katarina je u Beču upoznala Vuka Karadžića i krug njegovih prijatelja i oni  joj pružaju nesebičnu podršku u radu. Tu se upoznaje i sa idejama nacionalnog preporoda, pretplaćuje se na slikarske almanahe i počinje da radi istorijske kompozicije i predastave sa nacionalnom tematikom, potpuno neuobičajene za ženska interesovanja,  koje su je celog života privlačile i predstavljale srž njenog slikarskog rada.

U Beču radi veličanstvenu  sliku Srbski Omir ili Slepi srpski guslar.

Ali njeno prvo umetnički zrelo delo je Autoportret iz 1836. godine, slika koja je postala osobeni znak srpskog bidermajer slikarstva. Na ovoj slici vidimo mladu samosvjesnu ženu, obučenu u svečanu haljinu, sa modernom frizurom i rukom koja nehajno dotiče nabore cveta, možda ruže, iznad grudi.   Istovremeno radi i Portret mladog muškarca ( po uzoru na slikarstvo bečkog bidermajer stila i slikare Jeozefa Danhauzera, Leoploda Kupelvizera i Ferdinand Georg Vladmilera, kao rezultat naturalističkog osjećanja).

Njena sledeća slika Korpa sa grožđem predstavlja prvu tematsko- likovno zaokruženu mrtvu prirodu, koja po svim osobinama, spada u najznačajnija njena dela sa savršenim osećajem za materijalizaciju.

Radi i prvi ženski portret Portret Anke Nenadović, mlađe sestre knjeginje Perside Karađorđević, a kasnije i Portret Perside Karađorđević. Ovo su prvi portreti koje je uradila jedna žena u srpskom slikarstvu. Nasuprot Autoportretu iz 1836. godine, koji je odmah vrednovan kao izuzetno značajno djelo, stoji Portret Danila R. Danića   koji predstavlja savršen oblik spoja romantizma i bidermajer stila.

U Minhenu boravi dvije godine ( 1844 – 1846) gdje  na Akademiji studira  istorijsko slikarstvo. U Minhenu počinje da radi poznatu kompoziciju Oslobođenje Beograda (1806). Središnji dio kompozicije predstavlja Uzin Mirka Apostolovića, okolo njega su ustanički prvaci, sa Petrom Jokićem; ona težište pomera sa glavnih ustaničkih junaka Karađorđa i Vase Čarapića na manje poznate, na one koji istom mjerom učestvuju u borbi. Savremenici njeni nisu prepoznali snagu ove slike, čija je jedna od verzija dobila nagradu 1845. godine u Minhenu.

Želja nadahnuta rodoljubljem  za odlaskom u Srbiju u Beograd ispunjava joj se 1846. godine  i kao jedina žena umjetnica dobija ponudu za izradu portreta. Ali kao i Milicu Stojadinović Srpkinju, pjesnikinju, beogradska kulturna elita, u tek oslobođenoj zemlji,  ravnodušno je primila njen dolazak, ne omogućivši joj ni da dobije pristojan posao koji bi joj omogućio normalan život.  Traže je da slika samo portrete beogradskih gospođica, bogataških kćerki, koje i ne žele da znaju da je pred njima jedna od vrsnih slikarki o čemu govori i ova tužna epizoda.

Naime, portretišući jednu od tih malograđanki u pejzažu, počela je kiša. Nadmena gospođica je uskočila u fijaker i ostavila Katarinu da se po kiši i blatnjavim ulicama  vraća peške nekoliko kilometra do kuće.

Katarina je čitavog svog života sanjala da slika slavnu i herojsku istoriju svog naroda, spremna da zavodljiv život u evropskim gradovima zameni za život u ondašnjoj Srbiji( isto onako kako je zanosna i ukleta pjesmotvorka  Milica iz preka, iz Fruške, zanosno pjevala o Srbima, da bi u u njenom središtu završila život kao uboga prosjakinja) ali uzusi nove sredine joj to ne omogućavaju. Jedan od razloga neprihvatanja možda je bio i taj što je vrlo loše govorila srpski jezik iako ga je u Beču učila u društvu okupljenog oko Vuka Stefanovića Karadžića.

Prva žena akademik kod Srba

Odlazi iz Beograda u Zagreb Ljudevitu Gaju, razočarana surovim odnosom matice zemlje prema sebi.. Pismo preporuke Franje Zaha Ljudevitu Gaju, opisuje nje sumorni položaj:

Jedna srbska umetnica! Doista retkost! Ja sam uvjeren da je već samo to dovoljno da kad čovjeka, koji ima smisla za umjetnost kao vi, probudi naklonost prema g-đici Ivanović. Mogu li vam bolje preporučiti nego ako vam reknem da je g- đica Ivanović zamjenila Minhen s Beogradom iz ljubavi prema domovini. Stoga nije mogla steći  u tom društvu zasluženog priznanja. Zbog toga se ne bi nipošto potužila da je mogla ma kakvo zaposlenje naći koje bi odgovaralo njenom talentu. Niko se nije mogao da od nje naruči jednu historijsku sliku. Morala se zadovoljiti porudžbinom portreta.“

No i pored svih nepovoljnosti u ljubljenoj joj zemlji, ona kao svaki pravi rodoljub, pismom ministru prosvjete Srbije 1873. sve svoje slike ustupa srpskoj državi, Narodnom muzeju, kao i novac za njihovo održavanje.

Intelektualni deo srpskog društva znao je da proceni i vrednuje njen rad i njeno rodoljubivo zalaganje, te podnose predlog da postane član Srpskog učenog društva 1876, danas Srpske akademije nauka i umetnosti i ona tako postaje prva žena akademik kod Srba.

Sa osjećanjem iskrene zahvalnosti ona na prijem u ovaj najviši hram nauke i umetnosti,  odgovara pismom:

„Ja kojoj su dani izbrojani zadovoljno umirem, a vama Gospodo moja za ljudstvo, za rod mili, za uveličavanje ljubljene domovine Vaše, dug i srećan život želeći , i večnu hvalu Vam za dično mi odlikovanje odavajući…“

Nakon Zagreba u kome nije dugo ostala vraća se u Stoni Beograd i povučeno i u miru radi u svom ateljeu. Značajne slike iz tog perioda su:Mladić sa pismom, Portret Teodora Adžića( stonobeogradskog prote), Smrt sirotice i Smrt bogatašice, Mile vijesti, U svom ateljeu( slika koja oličava Katarinin autopoetički kredo – intimna usredsređenost ženskog bića predanog umetnosti).

Umrla je u Stonom Beogradu 22. septembra 1882. godine, a 1967. godine njeni posmrtni ostaci su preneti na Novo groblje u Beogradu.

Od 48 njenih poznatih djela ( Glava čovjeka smeđe brade, Glava starijeg obrijanog čovjeka, Glava čovjeka s drugom bradom, Starica se moli pred objed, Povratak s litije, Hristova molitva, Plaštanica, Vaskrsenje hristovo, Katarina Dohgali, Vračanje,Vinogradar, Doček Srbkinje jelene ugarske, Zakletva kralja Matije orvina, Patrijarh carigradski anatemiše raskoš, Turski poklisari prose Maru….).

Deset Katarininih slika je izgubljeno i poznate su samo posredno. U fondu Matice srpske u Novom Sadu čuva se i izlaže 5 njenih dela, a ostala se nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu.

„Katarinine slike imaju ne samo nacionalnu nego i umetničku vrednost. One su jasno svedočanstvo da je naš narod kulturan, kada u njemu i ženske, danom prilikom, mogu da dođu do znatnog savršenstva u umetnosti. Ujedno je ona lep primer srpskog rodoljublja, i kako svesna Srbkinja, ma po mestu bila član koje druge države, smatra danas Beograd za kulturno središte celokupnog naroda našeg – priznanje je odato Katarini Ivanović od strane uprave Narodnog muzeja.

Živela je život koji joj neće dati umreti – piše Mihajlo Valtrović, profesor arheologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu – jer je ime besmrtno sviju onih, koji su osjećali i radili za svoj rod.

MILICA KRALJ