Vladan Desnica: 115 godina od rođena

Piše: Milica Kralj

Književno delo Vladana Desnice,  jednog od vodećih proznih pisaca književnosti proteklog veka, za današnjeg čitaoca zanimljivo je iz više razloga.

Ovaj pisac izuzetne intelektualnosti ostvario je  romaneskno  delo moderne forme i modernog postupka. Njegov roman „Proljeća Ivana Galeba“(u podnaslovu „Igre proljeća i smrti“), objavljen pre šest decenija, spada među najveće romane 20.veka.

Jedan od razloga interesovanja za Desničino delo bi mogao biti i problem  čijoj književnosti ovaj pisac pripada.

Na to pitanje Desnica je odgovarao da pripada jugoslovenskoj književnosti, odnosno i srpskoj i hrvatskoj, ali po odrednicama kulturnog identiteta , po jeziku, tradiciji, religiji, običajima Vladan Desnica pripada srpskoj nacionalnoj kulturi i srpskoj književnosti, odnosno srpskoj duhovnosti kako je i odgovorio književnom kritičaru Draganu M. Jeremiću.

Rođen na nesigurnom graničnom prostoru na kome su se iznova i iznova, u svim vremenskim menama, dešavala tragična zbitija, gde je pravoslavni živalj uvek bio proganjan, asimilovan, satiran i zatiran, katoličen,  Vladan Desnica i nije mogao dati drugačiji odgovor o svojoj pripadnosti, već rezigniran i porazan, bez vere u mogućnost pravednijeg ishoda za brojne srpske žrtve:„ Koga su jednom nekažnjeno klali preporučuje se za sva buduća klanja!“

Jovan Deretić u Istoriji srpske književnosti, u odrednici o Vladanu Desnici, između ostalog, navodi i sledeće:“Uz Desnicu treba spomenuti još neke srpske pisce iz Hrvatske…Svi su oni između dve književnosti. Za većinu se može reći da su postali hrvatski ne prestajući da budu srpski pisci“, dok u Enciklopediji JAZU stoji: „Vladan Desnica, hrvatski književnik srpskoga podrijetla…“

Zbilja, čijoj književnosti pripada (naš?njihov?) Vladan Desnica!?

Mnogi važeći odgovori mogu se pronaći kroz brižljiva iščitavanja njegovih romana, pripovedaka, eseja…

U romanu Proljeća Ivana Galeba ( gde je lik muzičara  piščev dvojnik), Desnica govori o odnosu pravednika i krivca:

Dužnost kazivanja pravde kad je već nemoguća njena uspostava. To jest, znao sam: želio sam svakom napadaču poraz, a svakom napadnutom pobjedu, slabijemu uspjeh, a jačemu neuspjeh; želio sam da se slabiji prometne u jačega, a jači u slabijega, napadač u napadnutog, a napadnuti u napadača. Ali, teškoća je bila u tome što su svi učesnici prolazili uzastopce kroz ulogu jačega a i slabijega, napadača na napadnutog, pravednika i krivca. Pa ko da se tu snađe,  ko da podijeli pravdu? Zar je krivica istovjetna sa snagom? Zar pravednost leži u slabosti? Zar naslov pravednika treba plati porazom?“

„Proljeća Ivana Galeba“ lirski je intelektualni roman o umetniku violinisti koji se na bolničkoj postelji priseća svog života;mozaički evocirani događaji, razmišljanja, esejistički odlomci; stvarnost kao nanos sećanja.

Ostali razlozi interesovanja za Desničino delo pripadaju književno – teorijskoj sferi razmatranja njegovog opusa i u domenu su raznolikih književnih interpretacija, kao  i jednodušnoj oceni da je reč o autoru čije delo pripada samim stvaralačkim vrhovima, počevši od oblikovnog književnog postupka pa sve do konačne finalizacije nakon koje se uspostavlja jedna zadivljujuće silovita umetničko – estetska građevina kao suština egzistencijalne sudbine  umetnika, sudbine stvaraoca.

Poaraše dvore Stojanove

Vladan Desnica je rođen 17.septembra 1905.godine u Zadru, u onom delu srpskog naroda u Dalmaciji, u graničnom području. gde su pravoslavna i katolička veroispovest bile u neprekidnom sukobu u pitanjima identita i pitanjima jezika.

Porodica Vladana Desnice potiče od srpske porodice Desnica, rodom iz Like. Njegov deda Danilo,  trgovac i zemljoposednik, doselio se u Obrovac, gde je iz braka sa Olgom Janković ( kćerkom grofa Ilije- Dede Jankovića, potomkom Stojana Jankovića), dobio sina Uroša. Uroš Desnica, Vladanov otac, bio je po obrazovanju pravnik, član Srpske stranke, nosilac austrijskog viteštva, predsednik Dalmatinske vlade, poslanik u Narodnoj skupštini. Kao senator učestvovao je u donošenju Zadarske rezolucije, kao protivnik austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine. Za vreme Prvog svetskog rata bio je interniran u Italiju. Desnice  su nasledile svu imovinu  u Islamu Grčkom, Dvore Jankovića, porodičnu crkvu, zemljišne posede i dr.

Uroš Desnica se oženio devojkom Fani iz porodice pomorskog kapetana Đure Lukovića (poreklom iz Prčnja). Pored sina Vladana, koji je rođen u Zadru 17. septembra 1905, imali su i dve kćeri – Olgu  i Natašu.

Vladan Desnica je studirao prava i filozofiju u Zagrebu i Parizu. Radio je kao advokat pripravnik u očevoj kancelariji u Zadru, a zatim prešao u državnu službu gde je radio kao načelnik pravnog odeljenja Ministarstva finansija u Zagrebu sve do 1955.godine . Potom napušta državnu službu i postaje slobodan umetnik.

Skupa sa ocem pokrenuo je, uređivao i finansirao književno – istorijski godišnjak „Magazin sjeverne Dalmacije“ 1934. godine na ćirilici, čime će nastaviti tradiciju „Srpsko-dalmatinskog magazina“ iz 1836.godine.

Književnim radom počeo je da se bavi pred drugi svetski rat, a intenzivno tek posle oslobođenja, negde od pedesetih godina.

Njegovo književno delo čine pesme, poeme, kratke priče, novele, romani, eseji, filmski scenariji. Objavio je : Zimsko ljetovanje (1950); Olupine na suncu(1952), Proljeće u Badrovcu(1955);  Slijepac na žalu ( pjesme, 1955),  Tu odmah pored nas( 1956); Proljeća Ivana Galeba( 1957); Fratar sa zelenom bradom ( pripovetke, 1959); Sabrana djela I- IV;1975); Progutane polemike( posthumno,2001), Beograd, drama „ Lestve Jakovljeve“,  Scenario za film „ Koncert“( 1954); po njegovom scenariju snimljen je i film „ Prvada“ 1962 ;a po noveli „ Florijanović“ snimljena je istoimena tv drama. Godine 1974/75.objavljena su u četiri toma Sabrana djela Vladana Desnice, a Izabrana djela 1993.

Knjiga pripovedaka koju je predao za štampu pre Drugog svetskog rata kod „Gece Kona“, nestala je u ratnom metežu.

Preveo je  Eseje iz estetike  Benedeta Kročea (1938), Povratak iz SSSR –a i dopune mom povratku iz SSSR-a i Kruh i vino Ignjacia Silonea ( 1952), kao i dela Tolstoja, Gvida Kavalkantija, Kardučija, Polana, Venturija, Leopardija i dr.

Drama Ljestve Jakovljeve igrana je u Beogradskom dramskom pozorištu 1961. godine. Po njegovom scenariju snimljen je film Koncert ( 1954) u režiji Mate Belana, a napisao je i libreto za operu Adelova pjesma izvedenu u Hrvatskom narodnom kazalištu u Zagrebu, 1951.

Već njegovo prvo pripovedačko delo Olupine na suncu izazvalo je pravu kanonadu negativnih kritika:napisane unapred, pre nego što je roman izašao iz štampe.  Međutim taj roman 1953. godine dobija nagradu Saveza književnika Jugoslavije kao najbolji roman.

Dela su mu prevedena na ruski, italijanski, poljski, mađarski, francuski, nemački, bugarski,češki i druge jezike…

Vladan Desnica je umro  u Zagrebu, 4. marta 1967. godine.

Sahranjen je u srpskoj pravoslavnoj crkvi Svetog Georgija, pored dvora Janković Stojana u Islamu Grčkom.

Pravoslavni crkveni obred predvodio je vladika Dalmatinski Stefan(Boca), sa brojnim sveštenstvom i bogoslovima iz Manastira Krka, i uz više hiljada poštovalaca iz Ravnih Kotara.

Crkvu Svetog Georgija, u kojoj je pisac sahranjen, uništile su hrvatske snage tokom operacije Maslenica u januaru 1993. godine, a porodična Kula Jankovića razrušena i poarana, baš kao u predačkoj uskočkoj narodnoj pesmi „Ropstvo Janković Stojana“.

Zadnjih godina dom Vladana Desnice je obnovljen, obnovljena je Kula Jankovića, i  od 2005.godine održava se manifestacija „Desničini dani“  posvećena velikom piscu.

Ideološki napadi povodom „Zimskog ljetovanja“

Roman  Zimsko ljetovanje, objavljen 1950. godine pretrpeo je kritike vladajućeg establišmenta. Piscu se zameralo na nedovoljnoj revolucionarnosti,  naturalistički stil pripovedanja ocenjen je kao „ mračan i nehuman,, jer prikazani likovi seljaka nemaju nikakve prespektive“. Posebna kritika se odnosila na to što se samo na jednoj stranici spominju partizani.

Ideološki kritičari nisu mogli ili nisu želeli da shvate majstorsko Desničino pripovedanje, lišeno patetike i tada obaveznih hvalospeva novom poretku); zgražavali su se nad slikom sveta koju je Desnica prikazuje jedno naličje ratnih zbivanja i što je potpuno zaboravio narodnooslobodilačku borbu, koja je trebalo da bude u središtu zbivanja. Kritičar Joža Horvat Desničin opis zaostalog sela Smiljevca ocenjuje kao primer kako bivaju“puste i dosadne stranice čak i dobrog pisca kad izgubi dodir sa rodnom zemljom i ljudima koji žive u njoj.

Drugi kritičari iznose još oštrija mišljenja, pa takvo pisanje označavaju žestokim epitetima- „prljavo“, „sitno“, mračno, nerazumljivo…“; i zaključuju da „pisac nema kontakt sa svojom zemljom i ne saoseća sa patnjama svoga naroda.“

Posle objavljivanja ovakvih osuđujućih članaka, Desnica piše tekst-odgovor u kome objašnjava svoj stvaralački postupak. Međutim, međutim… članak će biti objavljen tek posle tri godine. U tom tekstu on brani autonomnost sopstvenog autorskog postupka:

Po mom shvatanju, ne bira čovjek temu, nego bira tema čovjeka; čovjeka podesna i podobna, da je na odgovarajući način obradi. Ona mu se čisto nameće…

U Zapisima o umjetnosti (1952) Desnica iznosi sopstveno viđenje sveta, fragmentarno izlaganje o bitnim problemima književnog stvaralaštva; o modernosti, o iskrenosti, o primenjenoj književnosti, o nemogućnosti laži u književnom stvaranju, o smislu stvaranja, o spontanosti i lakoći pisanja. U tim sudovima ističe se esejistička složenost razmatranog problema, duboka i prefinjena analiza transformacije čovekove svesti.

U pesničkoj knjizi Slijepac na žalu Desnica razmatra  filozofsko-poetičke relacije ličnog bitisanja,, prostore unutarnjeg promišljanja, kao uvid projekcije nedosegnutog sveta za čijim se odrazima vascelog života stremi.

 SLIJEPAC NA ŽALU

 Moje su žudnje nekroćene, divlje,

moj polet uvijek na bespuća skreće,

moje su bajke od stvarnosti življe,

moje su laži od istine veće.

Grdne su moje upaljene sreće

što gore brzo, požudno ko luči,

grdne teskobe duše koja slijeće

u pličac bola i jalovost žuči.

Zanosi, sreće,opsjene i vjere

šikljaju mlazom, bez konca, bez mjere,

iz svih atoma razrivenog tkiva.

Al oslutim, čim opoj načas  jenja,

praočaj gluh što na dnu bića sniva.

o, svirepa su moja otrežnjenja!

Proljeće Ivana Galeba za svjetsku antologiju

Roman „ Proljeća  Ivana Galeba“ Desnica je pisao skoro dve ipo decenije, zapčeo je rad na ovom delu između dva rata, a završio ga 1957. godine.

Međutim i u kasnijim izdanjima vršio je neke izmene, ali su sama kompozicija dela i način pripovedanja ostali isti. Asocijativnim povezivanjem šest narativnih celina (   „Zašto je plakao Slinko?“,“ Balkon“, „ Mali iza planine“, „ Posjeta u bolnici“, „ Tu, odmah pored nas“, „ Delta“ ) Desnica je stvorio specifično književno delo, priču u kome glavni junak zbivanja svog unutrašnjeg sveta povezuje sa dešavanjima u svetu. Tako je nastao roman moderne mozaične sturkture, ( razvojna linija od detinjstva do karijere violiniste i povrede koja prekida karijeru) kao niz  slika povezanosti prostornih i vremenskih granica. Životna i umetnička priča sažima presudne i spoljašnje i unutrašnje slike sveta i života koja se ostvaruje kroz sećanje glavnog junaka koji se nalazi u bolnici, star i iznemogao, kroz njegovo vraćanje u detinjstvo, u rodni dom, kao niz slika nastalih evociranjem porodične istorije i onog znanog  života koji se kroz period odrastanja i sazrevanja razvejavao,  smanjivao i nestajao.

Pričajući priču o sebi i svom životu, Ivan Galeb, umetnik izuzetnog senzibiliteta, mislilac i sanjar, „prepredena naivčina, prelukavo dijete“, onaj koji je više video sklopljenih očiju, onaj koji je i patio i stradao, i nanovo se uzdizao padao, onaj koji bi pisao knjige u kojima se ne bi događalo ama baš ništa –   istovremeno priča i priču o tragediji umetnika, o onom složenom poimanju i osećanju koje se iskazuje specifičim  intenzitetom i preobražajem unutrašnje drame na međi jave i sna, u oblaku razbuktale mašte:

Naveče pred spavanje, na plavičastoj ivici imeđu jave i sna, najjače se razigravala mašta. Došao bi mi avetinjski spor i učauren ritam života oko mene: nepoznat nemir pokucao bi na pragu svijesti, kao nagovještaj jedne kataklizme. Kroza me bi prostrujao hučniji ritam: slutnja da negdje van našeg uskog kruga postoji i drugi  jedna prostor i teče drugo jedno vrijeme..

Drama  Ljestve Jakovljeve bavi se pitanjem ugrožene ljudske egzistencije:

Možemo li mi da slutimi što se zbiva u duši onoga koji strada, kako i čime možemo da pomognemo, i što mu je u tom času najpotrebnije? (… ) današnja mladež ima tu nesreću da se rodila u doba kad se za svakom iluzijom, za svakom egzistencijom stoji kao ulog sam život, čitav život!

Odgovarajući na tri pitanja Živojina Todorovića:“ Čiji ste uticaj trpeli u svome stvaralaštvu i šta želite da kažete u svojim delima; šta mislite o savremenoj literaturi u svojoj zemlji i svetu uopšte; šta iz jednog svog dela predlažete za „ svetsku antologiju?“  Desnica je istakao sledeće:

… Moglo bi se reći da je na umjetnika najjače uticala ona ličnost koja mu je, bilo kojim putem i načinom, najviše pomogla da pronađe sam sebe. Otkriće vlastite samosvojnosti daleko je teži posao nego što se obično zamišlja, a put do svoje rođene ličnosti kudikamo dalji i zamršeniji. (… ) Stvar je  njiževnosti da nam pokaže konkrento – individualno u krilu univerzalno – apstraktnoga,  da nam otkrije golog čovjeka, pulsiranje njegovog konkrento – pojedninačnog bića pod onim  odorama i oklopima i uniformama. I da nam pripovjeda o položaju i o „subjektivnom osjećanju“ onog konkretno- pojedinačnog u zagrljaju onog opće – apstraktnog, o njihovim međusobnim trvenjima, sukobima, antinimijama .- o svemu onome o čemu nam ni najminucioznija historigorafija nikad ništa nije mogla da kaže.

Veliki umetnici današnjice još uvijek su veliki grobari jednog dotrajalog reda stvari, jednog svijeta na umoru, ne nosioca jedne pozitivne afirmacije, objavitelji jednog novog živtnog principa. Najznačajnija umjetnička ostvarenja današnjice imaju uglavnom vrijednost britke negacije, rušilačku i polemičku vrijednost. Svi mi još uvijek čekamo Mesiju.

Za „svjetsku antologiju“: Proljeća Ivana Galeba.“

Odgovor na gorepomenutu nedoumicu o nacionalnoj pripadnosti, može se(možda) pročitati i iz ovih redaka:

Nema sumnje,umjetničkim književnim djelom ne upravlja sam pisac ni izdaleka onako slobodno i neograničeno kako se to vulgarno zamišlja.(…)Realnost nema savršeno nikakve potrebe da izgleda uverljiva:ona ima za sebe mnogo jače – istinitost!

Erih Koš u knjizi“Odlomci sećanja, pisci“ govori i o sukobu  Gustava Krkleca i Vladana Desnice na kongresu književnika u Sarajevu:

„Krklec se navrzao da zadirkuje Vladana Desnicu, nazivajući ga isprva senatorom, što je bila aluzija na Desničinu porodicu i njen nekada povlašteni status, a zatim i vojvodom, što se odnosilo na uskočku prošlost Desničinih, ali je moglo da se shvati i aluzijom na Desničino držanje za vreme rata, na šta je ovaj, pošto mu je dodijalo ovo peckanje odgovorio Krklecu da je služio ustašama u listu „ Graničar“. I tako „ četnik“!“, „ ustaša!“, „ četnik!“ ustaša!“, sve dok negde iza ponoći, pošto su obojica dobro popili, robusniji i agresivniji Desnica nije zamahnuo šakom, pa pogodio Krkleca baš negde među povije, u najranjivije mesto, slomivši mu pri tom i okvir naočari.(…)

Na sve ovo Branko Ćopić je smislio najbolji epigram: „Nije on Krklec već Crklec“ „I nije Vladan Desnica već Vladan Pesnica!“