Veze nacionalnih društava sa Hrvatskim primorjem

U Kraljevini Jugoslaviji nacionalna društva nastojala su da povežu stanovništvo koje je do tada živelo u različitim državama. Od svih krajeva najviše uspeha imali su na Hrvatskom primorju. Trudili su se da organizuju letovanja, sletove i razne druge priredbe. Jadranska straža, Ferijalni savez i Crveni Krst organizovali su letovanja dece na Hrvatskom primorju. U Selcu je bilo oporavilište Glavnog odbora podmladka Crvenog Krsta 1931.
Kolo Srpskih Sestara radilo je na očuvanju i pribiranju narodne ornamentike. Članice Kola su o svom trošku obišle Split, Dubrovnik, Zagreb, Ljubljanu i Kranj da skupljaju narodne nošnje za Sveslovenske balove. Da bi podstaklo interesovanje za narodnu nošnju Kolo je priređivalo kostimirane zabave u Beogradu, a pomagalo je kostimirane zabave drugih društava van Beograda, dajući svoje kostime na upotrebu. Kolo je organizovalo kostimirane zabave svojih odbora u Jugoslaviji. (1) Kolo je u Beogradu u sali Kolarčevog narodnog univerziteta organizovalo Sveslovenske zabave. Angažovali su igrače iz slovenskih zemalja i svih krajeva Jugoslavije. Posle zabave je vođa grupe iz Novog Vinodola kod Sušaka uputio pismo Kolu. Pismo se završavalo : „Neka vide političari svih vrsta da se deoba Jugoslavije ne da učiniti i neka ona braća Hrvati koji su nas hteli da odvrate da idemo u Beograd zapamte da, dok je ovakvih žena u Jugoslaviji kao što je Kolo Srpskih Sestara Jugoslavija se dijeliti ne može.” (2) Sokolska župa Beograd priredila je Bal slovenskih naroda marta 1938. Naročito toplo su bili pozdravljeni članovi i članice udruženja Trst-Rijeka-Gorica koji su izveli nekoliko plesova iz svog kraja i u nošnji tamošnjeg življa. (3)
U Savezu Sokola Kraljevine Jugoslavije bila su društva sa cele teritorije Jugoslavije. Hrvatski separatisti su sokole smatrali smetnjom u ostvarivanju svojih ciljeva. Zato su stalno organizovali napade na sokole. Sokolska Župa Sušak-Rijeka priredila je svoj osmi slet na Sušaku 15. i 16. jula 1939. Ujedno to je bio treći slet primorskih župa. Glasnik Sokolske župe Beograd „Oko sokolovo” je izveštavajući o sletu istakao : „služi na čast priređivačima koji se nisu plašili pretnja, sile, paljevina … Teška iskušenja kroz koja prolaze naša braća i sestre na Jadranu nisu obeshrabrila župu Sušak, ni pokolebala je u odluci da župski slet na Jadranu priredi u velikom obimu, sa manifestacionim karakterom kakav su sokolski sletovi imali u ona sretnija vremena. … te se ničim ne daju zastrašiti, pa ma kako se situacija razvijala nepovoljno po … sokolstvo. … a još borbeniji što je protivnik nasrtljiviji, dolazili su sokoli iz svih krajeva unutrašnjosti i ostrva.”. Slet je organizovan uz veliko učešće sokola (oko 6.000 učesnika) iz župa Sušak-Rijeka, Šibenik, Zadar, Split, Zagreb, Karlovac, Maribor, Celje, Ljubljana i Beograd. U nedelju 16. jula 1939, sa visova iznad Sušaka, spuštala se sokolska povorka sa brojnim zastavama i 14 muzika pozdravljena od gledalaca sa klicanjem Jugoslaviji, kralju, jedinstvu i sokolstvu. Gradski stadion bio je prepun takmičara, vojske i mnoštva naroda. Ceo program takmičenja, povorka kroz grad i javna vežba izvedena je na opšte zadovoljstvo gledalaca. (4) O sletu je pisao i časopis Sokolske župe Osijek „Bratstvo”. Dr. Ilija Mamuzić primetio je da je publiku na stadionu više interesovalo to da su sokoli uopšte izašli na vežbalište 16 jula 1939. nego kvalitet vežbača. Još više pozdravljala je publika vojsku. U svom članku istakao je : „… Iznenađen sam brojem publike i vežbača. Isto tako sam iznenađen oduševljenim nastupom vežbača, kao i veoma oduševljenim držanjem publike. Zapažam : – desno od mene jedna gospođa ne može da sedi mirno, nego ustaje, maše, viče : „Živjeli Sokoli ! Živjela Jugoslavija ! Živio Kralj !”. Po njemu glavni interes gledalaca bio je na idejnoj strani sokolstva i njegovih zadataka, a ne na tehničkoj strani sleta. Istog dana u isto vreme proslavljen je rođendan dr. Vladimira Mačeka. Povorka sa muzikom i zastavama prolazila je pored dveju strana sokolskog igrališta. Sokoli su uložili naročiti napor da do ubitačnog sukobljavanja ne dođe. Sletski odbor uputio je svim sokolima poziv u kome se isticalo : „U Sušaku pored naše proslave vrši se i proslava jedne druge organizacije, pa Vas bratski molimo i pozivamo da na eventualne izazove i natpise ne reagirate vrućim dalmatinskim temperamentom, već preko svih izazova prođete šutke kao pametni ljudi i disciplinovani članovi sokolske organizacije.” (5) Posle svršene vežbe sa tribina zaorila se pesma „Hej Sloveni” sa klicanjem kralju i Jugoslaviji. Istovremeno pored tribina prolazila je povorka pristalica HSS sa bakljama a povodom rođendana doktora Mačeka kličući slobodnoj Hrvatskoj i hrvatskom Sušaku. Posle završenog programa došlo je do pojedinačnih incidenata i do napada na sokole pri povratku kućama. Sokolska župa Beograd uputila je novčanu pomoć za postradale sokole na sletu. (6)
U Kraljevini Jugoslaviji nacionalna društva nastojala su da povežu stanovništvo koje je do tada živelo u različitim sredinama. Od svih krajeva najviše uspeha imali su na Hrvatskom primorju. Trudili su se da organizuju letovanja, sletove i razne druge priredbe. U Savezu Sokola Kraljevine Jugoslavije bila su društva sa cele teritorije Jugoslavije. Hrvatski separatisti su sokole smatrali smetnjom u ostvarivanju svojih ciljeva. Zato su stalno organizovali napade na sokole. Ti napadi i pretnje nisu uplašili sokole. Sokolska Župa Sušak-Rijeka priredila je svoj osmi slet na Sušaku 15. i 16. jula 1939. Istog dana u isto vreme proslavljen je rođendan dr. Vladimira Mačeka. Sokoli su uložili naročiti napor da ne dođe do sukoba. U tom duhu sletski odbor uputio je poziv svim sokolima na sletu. Posle završenog programa došlo je do napada na sokole pri povratku kućama. Sokolska župa Beograd uputila je novčanu pomoć za postradale sokole na sletu. Sve to dešavalo se pre stvaranja Banovine Hrvatske. Posle sporazuma Cvetković-Maček 26.8.1939. HSS je svoju vlast u Banovini Hrvatskoj koristio za hajku na sokole i sve koje je smatrao svojim neprijateljima.

Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene
1. „Izveštaj Glavnog odbora Kola Srpskih Sestara čitan na godišnjoj skupštini u Beogradu 15. maja 1927”, „Vardar kalendar za prestupnu godinu 1928”, Beograd, 1927, str. 5, 10, 13;
2. „Izveštaji o radu Glavnog odbora Kola Srpskih Sestara u Beogradu, njihovih odbora u zemlji i srodnih društava za 1938/39 poslovnu godinu”, „Vardar, kalendar za 1940“, Beograd, 1939, str. 7;
3. „Župski bal Slovenskih naroda”, „Oko sokolovo”, Beograd, 1 april 1938, br. 4, str.68;
4. D. Ž. „Sokolski slet“, „Oko sokolovo“, Beograd, 9. oktobar 1939, br.7 i 8, str.98-99;
5. Dr. Ilija Mamuzić, „Zapis sa Jadrana”, „Bratstvo“, Osijek, august-septembar 1939, br. 9, str. 170, 171;
6. D. Ž. „Sokolski slet“, „Oko sokolovo“, Beograd, 9. oktobar 1939, br.7 i 8, str.98-99;