U 120 grobnica 550.800 mrtvih, još neistraženo oko 70 stratišta

U srpskoj pravoslavnoj gimnaziji „Katarina Kantakuzina Branković” u Zagrebu održan je, pre desetak dana, simpozijum posvećen jasenovačkim žrtvama. Tom prilikom je, u raspravi, spomenut broj od 700.000 jasenovačkih žrtava, na šta je reagovao vladika g. Jovan Ćulibrk izjavom: „Ne smijemo se nabacivati brojkama jer vrijeđaju žrtve, njihove porodice i potomke.”. S obzirom na to da je, pre toga, jedan od istoričara u svojem izlaganju govorio o 100.000 jasenovačkih stradalnika (prof. I. Goldštajn), jasno je na šta g. Ćulibrk misli kada kaže „nabacivanje žrtvama”. Sa čuđenjem mogu da konstatujem da se na ove simpozijume pod okriljem naše SPC u Zagrebu (bilo ih je do sada nekoliko) u pravilu ne pozivaju ljudi koji imaju drugačija mišljenja. Na primer, nikada nije bio pozvan prof. bogoslovije (i rektor 1993–2000) u Sremskim Karlovcima Marko Španović, koji je i sam, kao dete od osam godina bio jasenovački logoraš. Takođe nije do sada bila pozvana ni gospođa Ana Požar, nekadašnja direktorka Spomen-područja Jasenovac, koja je u logor dovedena kao dvogodišnja devojčica. A gospođa Požar je, u vreme dok je vršila funkciju direktora, za zagrebački „Večernji list” (7. maj 1986) izjavila da je, samo na najvećem stratištu u Gradini, stradalo 366.000 žrtava. Inače, prota prof. Španović u svojoj knjizi „Moj vijenac njihovom grobu” (Sremski Karlovci 1994, str. 209–210), kaže da je možda najbliže istini Lazar Jankov, koji spominje brojku o ukupno 840.000 jasenovačkih stradalnika. Trebalo bi dakle na simpozijum svakako pozvati i nekog od starijih, posebno logoraša, koji imaju drugačija saznanja od revidiranih, umanjenih.

Istražujući zaostavštinu Vladimira Dedijera, koja se čuva u 325 kutija u Arhivu Slovenije u Ljubljani, našao sam dokument koji je do sada bio nepoznat ne samo široj javnosti već i istoričarima. U kutiji br. 260 Dedijerovog fonda nalazi se kopija izveštaja koji je 16. novembra 1961. sačinila četvoročlana komisija opštinskog odbora Saveza boraca (tada Bosanska, sadašnji naziv Kozarska) Dubice. Pritisak naroda je te 1961. bio jak da se učini nešto na izradi spomenika i istraživanjima zločina, pa je očito lokalni Savez boraca morao da reaguje.

Tako je komisijski obavljeno probno iskopavanje tri grobnice u Gradini, koje su izvršili: Đuran Arsenić (predsednik komisije), Vaso Trkulja (tada ujedno predsednik Saveza boraca opštine B. Dubica), Miloš Radulović i Dursum Terzić. U izveštaju opštinske boračke komisije se, između ostalog, navodi:

„Kod prvog iskopavanja u jednoj grobnici posle kopanja zemlje oko 70 santimetara došlo se do leševa, odnosno kostiju jer je meso istrulilo i tako kopajući na kvadratnom metru na dubini oko jedan metar i 20 santimetara nađeno je 17 lobanja ubijenih žrtava koje su bile isprobijane i polupane, što znači da su ubijani železnim maljevima, a također i kosti udova – nogu i ruku su izlomljene jer je prilikom zakopavanja mase žrtava posipano krečom i valjano valjkom. Daljnim kopanjem ustanovljeno je da i dalje oko tri metra su ubijeni leševi jer se nalaze same kosti sa polupanim glavama i kostima, što dokazuje i nađeni predmet… kao i još jedan… koji je nađen također blizu tri metra dubine, što dokazuje da su grobnice jako duboko kopane radi stavljanja u iste što više žrtava i zauzimanja što manjeg prostora u širini, a prema pričanjima ljudi iz mesta da su grobnice kopane po samim žrtvama unapred, a kasnije masovno ubijani i zakopavani… Kod drugog iskopavanja u grobnici gde su žrtve kuvane u kazanima tu je naiđeno odmah pri početku iskopavanja na istrule sitne koščice koje su u raspadanju i to je nađeno odmah posle pola metra kopanja i tako su te kosti naslagane do dubine oko dva metra koliko smo vršili iskopavanje, a i dalje se nalaze isto kosti jer smo kocem gurali i dalje oko metar i kolac ide stalno kroz kosti. Kod iskopavanja u grobnici gde su žrtve spaljivane odmah na prvom sloju kopanja naišlo se na paljene žrtve… Napominjemo da je kod sva tri iskopavanja ustanovljeno da su ubice prilikom ubijanja i zakopavanja žrtava iste slagali i posle svakog složenog debljeg reda posipali živim krečom, što dokazuje i to da se u svim dubinama nalazi kreč koji je posipan po žrtvama. Na svim dubinama iskopavanja nalaze se predmeti od odjeće, obuće, pletenica ženske kose i svega onoga što su žrtve u tome vremenu imale kod sebe. Kako je na jednom kvadratnom metru nađeno 17 ljudskih lobanja, a po dubini takvih slojeva ima više, što dokazuje da je u tim grobnicama ubijeno mnogo više žrtava nego što je to ranije zamišljeno. Prema našoj konstataciji posle vršenog iskopavanja u 120 grobnica koje su obilježene, bilo bi 550.800 žrtava, dočim prema pričanjima ljudi iz mesta da u Gradini i njenoj okolici ima još oko 70 grobnica raznih veličina koje su obrasle u šumu i do danas nisu evidentirane”.

Komisija je, dakle, zaključila, da je broj žrtava veći nego što se do tada mislilo, i da bi ih u 120 obeleženih grobnica moglo biti 550.800 – ali da ima još oko 70 neobeleženih grobnica! Posle ovog izveštaja komisije Saveza boraca Dubice, usledile su aktivnosti i na nivou Jugoslavije i došlo je do formiranja savezne komisije pod vođstvom antropologa dr. Vide Brodar iz Ljubljane, koja je izašla na teren 1964, ali kojoj posle toga nikada više nije bilo dozvoljeno da nastavi započeta istraživanja.

Mislim da je rad na identifikaciji i utvrđivanju broja jasenovačkih stradalnika stvar državnog, odnosno čak i međudržavnog projekta, timskog rada, i da tu nema mesta izletničkim izjavama pojedinaca – posebno kada se radi o drastičnoj reviziji. Međutim, svakako ću prihvatiti poziv da, na sledećem simpozijumu, ili u Muzeju žrtava genocida u Beogradu, zagovornicima revizije spoznanja o jasenovačkom logoru predstavim rezultat svog rada u Arhivu Slovenije. Samo sakupljanjem svih istorijskih dokaza, i daljim istraživanjima, može se približiti istini o ovom bolnom pitanju.

*autor je publicista iz Ljubljane

Izvor: politika