Tomo Smiljanić Bradina – sećanje na velikana

Pišemo i podsećamo o dometima; o Tomi Smiljaniću Bradini. Otrgnuti od zaborava.

Bradina u umetničkom i etičkom pogledu slavi lepotu izvorne snage planinske prirode i karaktera gorštaka, pokazujući time da su najsnažnije ljudske vrednosti, nepokolebljivo čuvanje narodnosnog imena i vere, najčvršće očuvani upravo u najtežim životnim uslovima i istorijskim okolnostima.

Toma Smiljanić Bradina, pisac iz Makedonije (rođenog u mijačkom selu Tresonče u Debarskoj oblasti 1888. godine, a upokojenog u Beogradu 1969), okupljene su i štampane pripovetke koje je prethodno objavio 1924. godine u Skoplju u dve zbirke – Na planini i druge pripovetke iz Makedonije i Stojna i druge pripovetke iz Makedonije.

Profesor dr Tomo Smiljanić – Bradina, rođen je 12. maja/13. juna 1888. godine u mijačkom selu Tresonče, kraj Debra. Potiče iz stočarsko trgovačke porodice, od oca Smiljana i majke Dostane, iz roda Bradinovaca, zbog čega u prezimenu dodaje i „Bradina“. Osnovno obrazovanje započeo je u rodnom selu kod bugarskog učitelja. Na očevo insistiranje treći i četvrti razred završava u srpskoj školi u Bitolju, u kome završava i srpsku nižu gimnaziju i polaže malu maturu (1899). Nakon toga odlazi u Solun i srpsku gimnaziju „Dom nauke“, u kojoj uči u višim razredima i maturira (1906). Još kao gimnazijalac u Solunu počinje da piše, te prve radove objavljuje u đačkoj družini „Dojčin“, koja mu štampa i izdaje prvu pripovetku „Prvenci“. Po završenoj gimnaziji je bio učitelj 5 godina, kako bi izdržavao porodicu (babu, majku, petoro braće i sestru) ostavši bez oca Smiljana – hranitelja, kojeg su ubile kačačke bande (1903), a bugarski komitet ga osudio na smrt. Vraća se u rodni kraj i biva postavljen za srpskog učitelja u školama u Tresonču, Melničanu i Galičniku (1906-1911), zajedno se trudeći sa svojim bivšim učiteljem, Sotirom Đorđevićem, da se održe srpske škole u mijačkom kraju i obnovi rad srpske crkve (Tomin stric Arsenije bio je srpski sveštenik u Tresonču). Odlazi u Beograd 1911. godine i upisuje srpsku književnost na Filozofskom fakultetu, na nagovor zemljaka, i pored toga što je oboleo od tifusa. Dobija stipendiju od Društva „Sveti Sava“, a honorarno je radio i kod čuvenog etnologa i geografa Jovana Cvijića, koji će mu biti prijatelj i mentor.

Po ličnom kazivanju i zapisu, Jovan Cvijić je noćio u njegovoj kući u Tresonču prilikom istraživanja, dok je Aleksandra Belića lično pratio do Galičnika, radi filoloških istrađivanja mijačkih govora. Još kao student sarađuje sa beogradskim listovima i časopisima: „Delo“ (1910), „Mali žurnal“ (1911), „Pravda“ (1912), „Balkan“ (1912). Svoj prvi naučni rad objavio je kao prilog u Zborniku Jovana Cvijića „Osnove za geografiju i geologiju stare Srbije i Makedonije“ (I-III, 1906-1911). Izbijanjem rata 1912. godine, prekida studije i prijavljuje se kao ratnik-dobrovoljac za oslobođenje Južne Srbije. U borbama je učestvovao u četničkom odredu Vojina Popovića – vojvode Vuka. U toku 1913. godine sa srpskom vojskom boravi u rodnom Tresonču. Jedan je od 1300 kaplara „Đačke čete“ iz Skoplja 1914. godine, nosilac Albanske spomenice i mnogih drugih odlikovanja. Kao i za vreme Balkanskih ratova i tokom Velikog rata stiže da piše, te objavljuje svoje kratke pripovetke u listovima „Štampa“ (1914) i „Pijemont“ (1915). Kao narednik se povlači preko Albanije, a bugarski okupator mu oktobra 1915. godine odnosi i uništava vredne rukopise. Dolaskom na ostrvo Krf kraće vreme obavlja dužnost prevodioca za francuski jezik. Na Krfu objavljuje pripovetke u „Srpskim novinama“ (1916), a kasnije i u američkom „Srbobranu“ (1917). Po naredbi srpske Vlade odlazi u Francusku, u Klermon-Feran, gde završava studije geografije i istorije na Filozofskom fakultetu sa odličnim uspehom (1917-1919). Nakon rata u oslobođenoj Južnoj Srbiji radi kao gimnazijski nastavnik u Tetovu (1920-1921), Skoplju (1921-1927) i Trgovačkoj akademiji u Skoplju (1927-1931), a kraće vreme i kao direktor skopljanske Muške gimnazije. Ponovo odlazi u Francusku 1930. godine, kako bi na svom starom fakultetu u Klermon-Feranu, odbranio doktorsku disertaciju „Naša stara plemena Mijaci i Brsjaci i njihovi susedi u Južnoj Srbiji“ (orig. Ancienaes tribus serbes Les Mijaks, Les Brsjaks et leurs voisine dans la Serbie Meridionale“, Skoplje, 1930.), sa uspehom „Mision onorabl“, postavši time prvi Južnosrbijanac – doktor nauka. Već sledeće 1931. godine je prevremeno penzionisan. Obavljao je dužnost narodnog poslanika ispred galičko-debarskog sreza (1931-1934). Od 1935. godine je imenovan za prosvetnog inspektora, a od 1940. godine postaje načelnik Prosvetnog odeljenja Vardarske banovine u Skoplju. Međuratne godine jesu najuspešnije za Tomu Smiljanića. Putuje u Francusku, Švajcarsku, Mađarsku, Austriju, Nemačku, Grčku. Aktivan je član Skopskog naučnog društva u Skoplju.

Svoje pripovetke, književne kritike, drame i naučne radove objavljuje u raznim časopisima, listovima, zbornicima ili kao posebna izdanja: „Glasnik geografskog društva“ (Beograd, 1920), „Južna Srbija“ (Skoplje, 1922, 1935), „Crkva i život“ (1922-1925), „Trgovinski glasnik“ (1925), „Narodna starina“ (1925, 1931, 1937), „Srpski etnografski zbornik“ (1925, 1935), „Južni pregled“ (Skoplje, 1927-1930, 1937-1938), „Stara Srbija“ (Skoplje, 1928), „Vardar“ (kalendar, 1933), „Vardar“ (časopis, 1933, 1935), „Život i rad“ (1934), „Vidici“ (1939), „Glasnik Skopskog naučnog društva“ (1940).

Već 1924. godine pokreće ediciju „Biblioteka Makedonija“, izdavši prozna dela: „Na planini i druge pripovetke iz Makedonije“ (1924), „Stojna i druge pripovetke iz Makedonije“ (1924), Maćedonski pečalbari. Drama u pet činova s pevanjem“ (Prilep, 1927), spev „Sedi kralj“ (1925), „Pesmarica“ (1929), poemu „Kralj slobodar – Kralj mirotvorac“ (1936), prvi čin drame „Idealisti“ (Južni pregled, 1937), opisi „Kanonska vizitacija Reka“ (1925), roman „Gorjani“, pesme i priče za decu „Smilje i bosilje“ (sa podnaslovom „Knjiga za decu“) i autobiografiju „Moje uspomene do 1912“ (napisana 3. marta 1933. g. u Skoplju, na zahtev Društva „Sveti Sava“, predsednika dr Tihomira P. Đorđevića i sekretara Glavnog odbora dr Jovana Hadži Vasiljevića). O njegovom radu u ovom periodu kritički su pisali Božidar Kovačević (1924), Gligorije Gliša Elezović (1925), Slobodan A. Jovanović (1927, 1928, 1937), Đorđe J. Kiselinović (1934) i drugi.

Učestvuje i u Drugom svetskom ratu, kao rezervni kapetan I klase Jugoslovenske kraljevske vojske. Biva ranjen u borbama kod Prizrena, pretrpevši kontuziju i gubitak sluha. Iz bolnice je prebačen u Skoplje na oporavak, ali je nakon okupacije bio proteran i primoran da se trajno iseli. Celokupnu imovinu i vrlo vrednu ličnu biblioteku sa vrednim spisima zaplenjuju Bugari (1915. g. se ponavlja). Do 1946. godine radio je kao nastavnik u Učiteljskoj školi u Aleksincu, kada je i penzionisan.

Od sloma Kraljevine Jugoslavije nikada nije ponovo kročio u svoj rodni kraj, niti pokazao želju da se vrati, razočaran politikom tadašnjih komunističkih vlasti prema maćedonskim Srbima, što je i sam bio. Do kraja svog života nastavio je sa pisanjem i istraživanjem, postavši i spoljni stalni saradnik Srpske akademije nauka i umetnosti, koji mu izdaje više dela od kojih se izdvaja „Stare narodne mijačke pesme“ (Glasnik Etnografskog instituta SANU, IX, 1960-1961). Svoje radove objavljivao je i u časopisu „Penzionerski glasnik“ (1955-1960). Umire u Beogradu 10. maja 1969. godine.

MA istoričar Miloš Stojković,

Srpski kulturno informativni centar „SPONA“ Skoplje

Uvodni komentar – Milutin Stančić

Izvori: Stojanovska, Jovanka. Kniževnoto i naučno delo na Tomo Smiljaniќ-Bradina, Matica Makedonska, Skopje 1994.

Maksimović, Goran. Srpska Makedonija u pripovetkama Toma Smiljanića Bradine, Ishodišta, broj 8-2022, Temišvar-Niš, 2022, str. 113-128.

Tomo Smiljanić Bradina, Iz Makedonije. Pripovetke. Priredio Goran Maksimović. Centar za srpske studije, SKIC Spona. Banja Luka – Skoplje, 2022.
Mijacite – primer za istrajnost,

Tomo Smiljanić – Bradina, sr.wikipedia.org/wiki/Toma_Smiljanić-Bradina (pristupljeno 10. 5. 2023.)

Bradina – zaboraveniot makedonski etnolog, https://novamakedonija.com.mk/makedonija/politika/bradina-zaboraveniot-makedonski-etnolog/ (pristupljeno 10. 5. 2023.)

Tekst preuzet sa portala: SPONA