Sudbonosno putovanje Čarlsa Darvina (2)

Piše: Vojislav Gledić

Poslije mnogobrojnih i detaljnih ispitivanja obavljenih na teritoriji Brazila,  Urugvaja, Argentine i Patagonije, Darvin je stekao uvid u bogatstvo života biljaka i životinja, stekao  ogromno iskustvu i sačinio veliki broj izvanedno dragocjenih bilježaka. Uostanovio je veliku raznovrsnost terena i mnoge osobenosti koje je on detaljno opisao u svom putopisu. Posebno je mnogo napisao o Patagoniji i njenom oskudnom i veoma  negostoljubivom terenu. Uspjevao je, ipak, da uočava mnoge naizgled jedva primjetne pojedinosti i da im dade odgovarajuće geološko i biološko tumačanje. Na brodu je već imao   i veoma bogatu kolekciju raznih uzoraka flore i faune koje je neprekidno popunjavao.  Njegov brod je, ploveći prema jugu,  posjetio i  Foklandska  ostrva (koja se i danas nalaze u engleskom posjedu), da bi  detaljnije ispitao geološke i biloške osobenosti.  Potom se  uputio ka Ognjenoj zemlji. Ta oblast je posebno zainteresovala velikog prirodnjaka jer mu se jasno prikazivala, kao na dlanu,  neobično povezani slijed razlika  životnih oblika u zavisnosti od  promjene klime,  tj. povećanja geografske širine. Tu se istovremeno počela rađati  njegova originalna i  genijalna misao, koja je poslužila kao jedan od kamena temeljaca njegove teorije organske evolucije, o  direktnom  uticaju spoljašnjih fizičko-hemijskih i klimatsko-vremenskih uslova na  vrste i varijetete života koji nastanjuju određenu teritoriju.

„Kako sam gotov s Patagonijom i Foklandskim ostrvljem – piše Darvin u svom Dnevniku za dan 17. decembar 1832. godine – opisaću sada kako smo prvi put stigli u Ognjenu zemlju. Nešto iza podneva zaobiđosmo rt  San Dijego i uđosmo u znameniti Leomerov tjesnac. Držali smo se same obale Ognjene zemlje, ali smo kroz oblake mogli nazirati raskidane obrise negostoljubivog ostrva Staten. Kad smo ulazili, bili smo pozdravljeni onako kako je red kod stanovnika te divlje zemlje. Jedna grupa urođenika, djelimično sakrivena gustom šumom, čučala je na strmoj litici, koja je štrčala nad morem, i kad smo prolazili, skočili su na noge i, mašući dronjavim ogrtačima, podigli silnu, bučnu viku. Pratli su brod, i prije no što se smračilo vidjeli smo njihovu vatru i čuli njihovo divljačko vikanje. Luka obuhvata krasan dio vodene površine, koju napola okružuju zaobljena brda od glinenog škriljca, koja sve do same  vode pokriva neprekidna, gusta, mračna šuma. Jedan jedini pogled na predio bio je dovoljan da pokaže kako je potpuno različit od svega što sam ikad ugledao. Noću se podigao žestok vjetar, i njegovi snažni udari su s brdina hrujali mimo nas. Napolju bi nas na otvorenom moru uhvatilo nevrijeme, pa možemo i mi, kao i drugi, nazvati taj  zaton  Zalivom Dobrog uspjeha.“

Poslije prolaska pokraj Ognjene zemlje i obilaska najjužnijih obala Južne Amerike, brod Bigl  je uplovio u Tihi okean i počeo da plovi ka sjevernim  geografskim širinama duž zapadne obale kontinenta. Čitavo  to vrijeme je veliki prirorodnjak koristio pogodne prilike kako bi, kada bi brod bio usidren, obavio  svoja  posmatranja i ispitivanja. Zapadna obala kontinenta  je  bila mnogo negostoljubivija i brdovitija  od njegovog istočnog dijela, sa manje interesantnih pojedinosti, kao i sa teško prohodljivim  obroncima  visokih planina. Darvin detaljno i naširoko piše o svojim istraživanjima i utiscima iz Čilea. Posebno je dao slikovit i značajan opis jednog snažnog zemljotresa koji je izazvao velika razaranja. Ipak, sve te prirodnjačke, geološke, geografske i klimatske osobenosti su imale i svojih neobičnosti i, u izvjesnom smislu, prednosti kada ih je razmatrao ovaj veliki naučnik. Posebno je bio lucidan i oštrouman posmatrač i istraživač  kada je bila u pitanju bogata flora i fauna što je, uostalom, bio glavni predmet putovanja i proučavanja  tog velikog  prirodnjaka.  Najzanimljivija oblast koju je nakon tog dijela kontinta slavni  putnik posjetio  predstavlja  boravak na  čuvenom  arhipelagu Galapagos (što u prevodu znači Velika kornjača), gdje je boravio od 15. septembra do 20. oktobra  1835. godine.  Tu je Darvin  zatekao  pravi raj ne samo za ispitivanje autohtonog života, reptila i drugih životinja, već i za komprativna  proučavanja  u odnosu na susjednu,  zapadnu obalu  Južne Amerike.

Inače, ostrva Galapagos su  udaljenih  oko 800 do 1000 kilometara od kontinenta, dok je njihova međusobna razdaljina oko 80  km. Ovaj arhipelag u geološkom smislu je star od   jednog do 4 -5  miliona godina i  leži  malo južnije  od samog polutara. Riječ je, dakle,  o relativno mlađoj geološkoj  ostrvskoj  tvorevini,  ali odvojenoj od susjednog  kontinentalnog kopna  veoma dubokim morem što je uslovilo   umnogome različitiji i konvergentniji razvoj pojedinih vrsta živog svijeta.  Tu je Darvin obavio svoja najznačajnija istraživanja i posmatranja tako da je ahipelag  Galapagos nakon njega postao jedno od najpoznatuijih svjetskih prirodnih istraživačkih lokaliteta. Inače, to ostrvlje je pronađeno 1535. godine, a konačno 1973. stavljeno je na listu prirodnih bogastava  pod zaštitom Ujedinjenih nacija. Postoje dva godišnja perioda, sušni i vlažni, što  uslovljava  specifičnosti   za razvoj i opstanak neobično bogatog i egzotičkog  živog svijeta.

„Prirodopis tih ostrva – piše Darvin –  izvanredno je zanimljiv i zaista zaslužuje pažnju. Većina živih bića nalazi se samo na tom ostrvlju, i nema ih nigdje na drugom mjestu. Čak se razlikuju i životinje različitih ostrva, ali su sve u izrazitom srodstvu s onima u  Americi, iako su ostrva odvojena od tog kopna otvorenim prostorom okeana, koji je širok između pet i šest stotina milja. Ostrvlje je mali svijet za sebe, ili bolje, satelit Amerike, koji je dobio nekoliko zalutalih naseljenika i primio opšti karakter svojih urođenih vrsta. Ako se uzme u obzir mala površina tih ostrva, to nas još više iznenađuje broj njihovih urođenih vrsta kao i njihova ograničena rasprostranjenost. Kad vidimo kako se na svakoj uzvišici diže vulkanski krater, i da su granice reka lave još uvijek jasne i očigledne, moramo smatrati da se na tom mjestu u geološki nedavnoj prošlosti prostirala neprekidna morska površina. Tačno smo u objemu, i u prostoru i u vremenu, prišli nešto bliže ovoj velikoj činjenici, toj tajni nad tajnama – prvoj pojavi živih bića na Zemlji.“

Iz veoma podrobnog i opširnog putopisa i zabilježaka o Galapagoskom arhipelagu, ovdje ćemo prenijeti samo još jedan Darvinov detalj: „Još nisam istakao najznačajnije obilježje prirodoslovlja tog ostrvlja, a to je da na različitim ostrvima u znatnoj mjeri žive različite vrste. Na to me je prvi upozorio viceguverner Lozon, koji je tvrdio da se kornjače raznih ostrva međusovbno razlikuju i da se može sigurno kazati sa koga je ostrva koja donesena. U početku se nisam dovoljno osvrtao na to tvrđenje, pa sam djelimično pomiješao zbirke sa dva ostrva. Nisam nikada ni sanjao da bi ostrva, udaljena oko pedeset ili šezdeset milja, većina na vidiku jedno drugome, izrađena od tačno istih stijena, smještena pod potpuno istom klimom i dižući se do gotovo iste visine – mogla biti različito nastanjena, ali ćemo uskoro vidjeti da je to doista tako. Sudbina je većine putnika da se, čim otkriju nešto najzanimljivije na bilo kome mjestu, moraju žuriti da ga napuste. Ja, međutim, moram da budem zadovoljan što sam mogao skupiti dovoljno materijala da utvrdim tu neobično važnu činjenicu u rasprostranjenosti živih bića.“

Zadivljen florom i faunom tog arhipelaga, Darvin je svojski i sa velikim oduševljenjem  počeo da ispituje mnoge pojedinosti vezane za  autentične predstavnike  života u tom odijeljenom svijetu, u izolovanim uslovima.  Prije svega, zapazio je da  živi svijet na tim ostrvima ima dosta sličnosti sa živim vrstama  na kopnu  Južne Ameike, ali da se i u mnogim pojedinostima razlikuje. Za to su najbolji primjer bile, kao što se vidi iz prethodnog pasusa, nekoliko vrsta dugovjekih kornjača koje su, zapravo, predstavljale  endemske vrste specifične sa svako ostrvo ponoasob.   Međutim, pojedine ptice koje su sposobne da prelete velike razdaljine nisu se razlikovale od svojih srodonika u Južnoj Americi. Darvinu je bilo jasno da je to  bila posljedica činjenice da one održavaju vezu sa kopnom što je značilo da nisu nikako i nikada potpuno prekinule neposredne kontakte za predstavnicima istih vrsta na kopnu u Južnoj Americi. Suprotno tome, vrste koje su bile izolovane, odnosno koje nisu mogle da prevale rastojanje od kontinenta do ostrvâ,  vremenom su se mijenjale i postepeno divergirale od oblika svojih srodnika, pri čemu se to ispoljavalo  ne samo u načinu  života nego i u njihovom izgledu, strukturi i tjelesnoj organizaciji.  Tu bitnu činjenicu je Darvin  ne samo uvidio i ispitao, nego je i adekvatno objasnio čime je, istovremeno,   počeo da priprema teren za svoja  kasnija  genijalna teorijska uopštavanja.

„Počevši od jula 1854. godine  – napisao je kasnije Darvin – namijenio sam čitavo vrijeme uređenju svoje velike zbirke bilježaka i izrađivanju posmatranja i ogleda s obzirom na preoblikovanje vrsta. Za vrijeme putovanja Bigla bio sam neobično iznenađen nejprije otkrićem u pampaskim slojevima velike fosilne životinje  pokrivene oklopom sličnom oklopu današnjih pasanaca; zatim redosljedom kojim su se te životinje skoro potpuno sličnih vrsta međusobno nadomještavale idući postepeno prema jugu kontinenta; i konačno južnoameričkim karakterom većine vrsta sa ostrva  Galapagos, a posebno načinom na koji se one međusobno lako razlikuju na svakom ostrvu; ni jedno od ovih ostrva ne izgleda premnogo staro sa geološkog stanovišta.

Očigledno je da se ove i mnoge druge slične činjenice ne mogu protumačiti drugačije nego pretpostavkom da su se vrste postepeno preoblikovale. Taj predmet me je zainteresovao. No  istovremeno je bilo očigledno da ni djelovanje okolnih prilika, ni volja organizma (naročito kada se radi o bilju) nije mogla protumačiti bezbrojne slučajeve u kojima su se ti  raznovrsni  organizmi odlično prilagodili svom načinu života; da se, na primjer, djetlić ili žaba penjačica uspinje na stablo ili da se sjemenke raznose malim kukicama ili pomoću perja. Uvijek sam bio ushićen ovim prilagođavanjima, i sve  do tog trenutka, kada su mogla da budu protumačena, izgledalo mi je gotovo nemogućim pokušaj da indirektnim dokazima pokažem da su se vrste preoblikovale.“

Vidimo, dakle, iz ovog Darvinovog saopštenja da mu je ideja o  evoluciji  javila  još na putovanju, posebno za vrijeme boravka na  Galapagosu,  u dodiru sa ogromnim brojem neposrednih iskustvenih činjenica. Ujedno, ovdje se jasno može zapaziti i Darvinovo distanciranje od  Lamarkovog učenja o navodnom  djelovanju volje i želja u stvaranju novih organa ili oblikivanju određenog organizma. Jasno je bilo da proces preoblikovanja živih bića ima drugačiji uzrok  koji se nalazi u samoj materijalnoj stvarnosti. Inače, Darvin je načinio i veliki  niz drugih veoma značajnih ispitivanja i proučavanja koja su imala za posljedicu stvaranje jednog novog pogleda na živi svijet čitave naše planete. Znamenita naučna ekspedicije je nakon podužeg  boravka u Južnoj Americi i njenomj pribalju, kao i  u neposrednoj i daljoj okeanskoj ostrvskoj okolini (Tahiti),  otputovala  ka Australiji i njenim susjednim ostrvima.  Srećna je bila okolnost da je ovaj velikan imao priliku, posle Južne Amerike i Okeanije,  da svoju izvanrednu moć zapažanja i snagu teorijskog uopštavanja  primijeni na ogromno bogatstvo neobično lijepih i karakterističnih  primjeraka živog svijeta u još jednom egzotičnom i nedodirnutom svijetu kakav je u njegovo vrijeme postojao   na svim mjestima koja je posjetio tokom daljeg svog putovanja i krstarenja do  Novog Zelanda, Tasmanije  i  Australije.

„Nebo me  sačuvalo  Lamarkovih ludih pogrešaka,   njegove ‘tendencije ka napredovanju’  i ‘prilagođavanja  usljed postojane životinjske volje’ itd. Međutim, zaključci do kojih sam došao ne razlikuju se mnogo od njegovih, iako su pokretači modifikacija potpuno različiti. Mislim da sam pronašao  (i u tome  je pretpostavka) veoma jednostavan način kojim se vrsta savršeno prilagođava različitim svrhama“ –  ističe Darvin nakon svojih ispitivanja i proučavanja. Naravno, činjenice su bile  najvažniji polazni materijal u  njegovom  istraživačkom i naučnom radu, posebno kada je bila u  pitanju priroda sa njenim  bezbrojnim mogućnostima ispoljavanja i djelovanja. Darvin je nastojao da nađe adekvatno uzročno objašnjenje svega onoga što je ustanovio i zapazio na svom petogodišnjem putu, pri čemu su se činjenice morale savršeno uklapati u naučnu teoriju. Nije on, dakle, nastojao da pravi Prokrustove postelje „utiskivanja“  objektivne stvarnosti  u unaprijed pripremljene  šeme, nego je, naprotiv,  teorijske okvire  stvarao tako da su oni  bili prirodni naučni i misaoni   teorijski ambijent dovoljo razrađen, „komodan“  i logički povezan  da obuhvati  ne samo do tada ustanovljene i poznate, nego i sve  mnogobrojne kasnije otkrivene činjenice.

Australija  je još uvijek bila nedovoljna poznata i ispitana, jer je, zapravo bila otkrivena  relativno kratko vrijeme  prije Darvinovog putovanja   pa je stoga bila veoma pogodna teritorija za svestrana i detaljna proučavanja.  Stoga je na tom kontinetnu  Darvin, slično prethodnim odredištima,  imao na raspolaganju ogoman činjenički materijal.  Najznačajnije njegovo zapažanje se odnosilo na torbare, na kengura. Jasno  mu je bilo da je Australija, kao kopno, bila  u dalekoj geološkoj pošlosti odvojena od  ostalog  dijela Zemljine površine. To se moglo zaključiti i dobro vidjeti  upravo po tamošnjim endemskim vrstama biljaka i životinja. Stoga se veliki pirodnjak detaljno pozabavio ispitivanjem svih dostupnih životnih formi koje su se mogle zapaziti tokom njegovog boravka.  Posebno treba  naglasiti da je  Darvina naročito  interesovala već ranije započeta  i sve  ubrzanija kolonizacija i stvaranje sve pogodnijih uslova za život stanovništva. Ovaj prirodnjak opširno razmatra pitanje života domorodaca, kao i kontraste između njih i novopristiglih naseljenika. Uočio  je i opisao mnoge veoma karakteristične i  specifične  pojedinosti.

„Iznajmio sam čovjeka – piše Darvin  o Australiji  –  i dva konja da me povedu u Beterst, selo koje je ležalo oko stotinu i dvadeset milja u unutrašnjosti, usred velikog područja pašnjaka. Nadao sam se, naime, da ću dobiti opšti utisak o izgledu zemlje. Prva nas postaja puta dovede do Paramate, pokrajinskog gradića, koji je po važnosti odmah iza Sidneja. Putevi su bili izvrsni, sagrađeni od utrtog šljunka. U tu svuhu je donijet bazalt sa daljine od više milja. Sve je podsjećalo sasvim na Englesku; jedino je krčmi ovdje bilo možda više. Čete okovanih ljudi, ili povorke kažnjenika, koji su se nečim ogriješili o zakon, nisu, međutim, nikako ličili na Englesku. Radili su vezani lancima pod nadzorom ljudi s puškama. Moć koju vlada ima, da pomoću prisilnog rada smjesta izgradi dobre puteve po cijeloj zemlji, po mom mišljenju je glavni razlog ranom procvatu te kolonije… Krajnja jednoličnost vegetacije najznačajnije je obilježje najvećeg dijela Novog Južnog Velsa. Svuda imamo otvoren šumoviti kraj, dok je zemljište djelimično pokriveno slabom ispašom, da se zelenilo jedva i primjećuje…O sunčavom smiraju grupa od nekih dvadeset crnih urođenika prođe kraj nas, a svaki od njih je nosio poseban svežanj sulica i drugog oružja… Svi su oni bilo djelimično odjeveni, i više njih je znalo da govori pomalo engleski…Bilo mi je neobično da gledam tu grupu bezopasnih divljaka kako putuju usred civilizovanog svijeta: ne znaju gdje će prenoćiti, i žive od onoga što u šumi mogu da ulove… Broj urođenika naglo opada…“

U okviru tog  putovanja ekspedicija broda Bigl je, prethodno,  posjetila i okolna ostrva, posebno Novi Zeland i Tasmaniju. Darvinu je jasno bilo da su i ta egzotična ostrva, poput ranije posjećenih, naročito  arhipelaga Galapagos, predstavljala posebno izolovane ekosisteme. Bilo je jasno da je postojanje raznih specifičnih i endemskih vrsta bila posljedica postojanja dugotrajne izolovanosti između živog svijeta na tim mjestima u odnosu na ostalo međusobno povezano svjetsko kopno.   Darvin je bio dobar poznavalac  geologije, nauke koja se tada tek bila konstituisana, tako da mu je i to znanje mnogo koristilo u njegovom genijalnom stvaranju velike naučne teorije. Interesantno je napomenuti da je ovaj veliki prirodnjak uspio da otkrije i pojedine fosile, na raznim mjestima,  što ga je još više učvstilo u njegovom drugačijem  poimanju postojanja i mijenjanja živog svijeta i njegovih bezbrojnih modifikacija i varijeteta. Naučnik se interesovao i za sve druge pojedinosti vezane za zemlje koje je posjetio,  posebno za uslove i način života lokalnog stanovništva, odnosno neobičnih urođanika,  o čemu je  sačuvao mnoge autentične zabilješke pune vrijednih i dragocjenih zapažanja, opservacija i konstatacija.

Sa ovog putovanja veliki prorodnjak je ponio mnoštvo izvanredno značajnih utisaka i primjeraka živog svijeta i tako obezbijedio ogromno i dragoceno bogatstvo koje  mu je  poslužilo za kasnija detaljnija prirodnjačka ispitivanja. Na osnovu tog mateijala je, pored drugih podataka,  potom uspio da izgradi  novu, originalnu teoriju o evolutivnom uzlaznom toku živog svijeta, od primitivnijih ka sve složenijim i savršenijim oblicima. Na putovanju je,  na primjer, uživao da jede meso armadila i raznih vrsta neobičnih glodara. U Patagoniji je okusio meso pume i nekih drugih zvijeri, da bi se na Galapagosu sladio ukusnim mesom od iguana i kornjača. Posebno su ga privlačile kornjače ne samo kao predmet pomnog i detaljnog posmatranja i proučavanja, već  i kao neobično ukusne životinje čije meso  je sa uživanjem jeo. Meso ovih galapagoskih stanovnika ga je toliko oduševilo da je sa sobom ponio čak četrdeset osam ovih oklopnika kako bi mu se našli pri ruci kod kuće u Engleskoj.  Na putovanju je Darvin doživio i prvo svjetsko priznanje. Kapetan Ficroj  je, recimo, 12. februara 1834. godine, kada je Darvin napunio 25. godinu, svom saputniku „poklonio“ najviši vrh na Ognjenoj zemlji nazvavši ga Maunt Darvin (nadmorska visina mu iznosi 2350 metrara). Kasnije je slavni engleski prirodnjak dobio još mnoge geografske toponime, kao što su, na primjer,  po jedna planina na Antartiku i Tasmaniji, gradove  u Australiji i  Kaliforniji, jedan vulkan na Galapagosu, jedno selo u Zimbabveu i dr.

Putovanje na Biglu se završilo nakon petogodišnjeg odsustvovanja iz Engleske, pri čemu je slavni  prirodnjak  upoznao zaista veliki  boj neobično značajnih  oblasti na južnoj Zemljinoj hemisferi. Obavio je   mnoštvo posmatranja i sakupio ogroman   istraživački materijal, načinio obilje   minucioznih zabilježaka,  sakupio  veliki broj kolekcija raznih primjeraka flore i faune i istovremeno  stekao ogromno iskustvo  koje je bilo od neprocjenjivog  značaja  za čitavu nauku, ali i za raznovrsna  filolozofska razmatranja. Umjesto smjernog i suzdržljivog  teologa i   budućeg  perspektivnog svešenika,  stasao je jedan od najvećih i najtemeljitijih naučnika i istraživača u istoriji. „Posljednjeg dana mjeseca avgusta usidrismo se po drugi put u Porto Praja na  Kapverdskom ostrvlju. Odatle smo nastavili put do Azora, gdje smo ostali šest dana. Drugog oktobra (1836)  pristali smo na engleskoj obali.  U Falmautu se iskrcah s Bigla, pošto sam na tome dobrom malom brodu proživio gotovo pet godina“,  zabilježio je  Darvin u svom Dnevniku završetak svog čuvenog  putovanja na jedrenjaku oko svijeta.

Pročitajte JOŠ:

Sudbonosno putovanje Čarlsa Darvina (1)