Stanko Lepetić – graditelj spomenika Aleksandru Karađorđeviću na Orjenu

Piše: Goran Ž. Komar

Među brojnim graditeljima nadgrobnih spomenika sa područja opštine Herceg Novi ističe se samouki umjetnički klesar Stanko Lepetić iz hercegnovskog sela Mokrine. Selo je poznato po majstorima klesarima i zidarima koji su u davnini zarađivali radeći po Hercegovini i Crnoj Gori. U vrijeme mletačke dominacije u Boki Mokrine su pripadale Topaljskoj komunitadi, istorijskom jezgru hercegnovske opštine, osnovane dukalom  mletačkog dužda Jovana Kornera 1718. godine.

Rod majstora Stanka u Mokrinama je prisutan barem od perioda Morejskog rata (1684-1699). U prvoj godini života komunitadi (1719) u Mokrinama su živjeli Vukadin sa 15 i Petko sa 6 članova familije. Kasnije, 1758. godine, prilikom izrade popisa domaćina poznatih kao „Note od soli“: Tomo, Đuro, Pero i Draško sa ukupno 27 ukućana, a u periodu francuske uprave 1808 godine: Niko (brat mu je plovio), Todor, Andrija (brat u pandurima), Đuro sa 62 godine i dva sina, Niko, Tomo, Mijo sa 60 godina i jednim sinom, Marko sa 70 godina i jednim sinom, Joko, Gligo sa tri brata, Joko Tomov sa bratom, Lazo sa 60 godina o kojemu piše da je „majstor od kamena“ i da ima malog sina, Luka, Joko Todorov i Nikola sa dva sina.

O majstoru Stanku pisao je 1913. njegov savremenik Savo Nakićenović kazujući o njegovom majstorstvu u izradi „krstova“ koje je slao na dar tadašnjim vlastodršcima. Prema usmenoj tradiciji ovaj rod je na područje Boke stigao iz Hercegovine na izmaku 17. vijeka. Sveštenik i istoričar S. Nakićenović kao prvog useljenog u Boku pominje Ćetka Lepetića.

U najstarijem mletačkom katastru dovršenom 1690. godine u Mokrinama se pominju Milan Lepetić sa 7 ukućana, Petko sa 8 i Vukadin Lepetić sa 10 ukućana (G. Komar, Planinska sela Dračevice pod vlašću Venecije, Herceg Novi, 1997) Spomenik koji je podignut kralju Aleksandru na mjestu Orjenska lokva pod Orjenom 1931. godine, otkriven je zajedno sa otvaranjem planinske kuće dubrovačkog planinarskog društva „Orjen“. Kako se vidi na fotografiji, spomenik je sa postamentom bio viši od tri metra. Oborili su ga pripadnici partizanskog pokreta komunista za vrijeme Drugog svijetskog rata i on je kasnije prenešen u Krivošije da bi bio preklesan i upotrebljen za nadgrobni spomenik jednog žitelja Krivošija, što je slučaj nezabilježen u istoriji ovih krajeva. Spomenik je sagrađen prilozima naroda sa obje strane hercegovačko-crnogorske granice, ali sigurno, u najvećem broju, žitelja Herceg Novog i Trebinja.  Stanko Lepetić izradio je veliki broj spomenika karakterističnog oblika u Mokrinama, Kruševicama, Ratiševini, Kamenom i nizu okolnih novskih sela. Međutim, veliku umjetničku vještinu pokazao je izradom predstava svetitelja koje su ugrađivane u pročelja bokeških crkava.

Ovom prilikom pomenuo bih predstavu Sv. Velikomučenice Varvare na parohijalnoj crkvi u rodnim mu Mokrinama, predstavu Sv. Nikole u susjednim Kruševicama, ali i izuzetno remek djelo: predstavu Sv. Save Srpskog na zgradi škole u Mokrinama. Majstor Stanko je iskazao i brigu za starine, pa je u svoje vrijeme načinio „prepis“ starog ktitorskog natpisa sa obnavljane crkve Sv. Varvare u Mokrinama koji je u staru mokrinjsku crkvu ugrađen 1749. godine.

Izradio je, takođe, izuzetni spomenik serdaru Tomu Tomaševiću u Svrčugama, osnovna obilježja na spomeničkom kompleksu mitropolita Danila na Orlovom kršu. Majstor Stanko pripadao je, dakle, staroj hercegovačkoj familiji koja je i ranije davala majstore klesare. Bilo bi veoma korisno za istoriju Stare Hercegovine pristupiti pronalaženju svih klesarskih i graditeljskih djela Bokelja na prostoru Hercegovine, a njih je veoma mnogo. Primjera radi, podsjetio bih ovom prilikom samo na majstora Toma Tomaševića iz Mokrinama susjednih Svrčuga koji je podigao veoma značajnu crkvu u Gacku.

Kada se ovim neimarima pridruže i ktitori, a ne treba hoditi dalje od crkve Svetoga Vasilija Ostroškog u Gornjem Vrbnu kod Trebinja, tada je broj Bokelja koji su potekli iz Hercegovine, a koji su se na takav način sjećali zavičaja, veoma veliki.

Vjerujem da bi opština Herceg Novi, putem svojih nadležnih ustanova, mogla pristupiti postavljanju replike spomenka na Orjenu, tim prije što je originalni zidani postament i danas na svome mjestu. Takođe, valja ukazati i na činjenicu da današnja Agencija za zaštitu Orjena treba da brine i o kulturno-istorijskom naslijeđu na područu ove planine, pa je tako i ta ustanova pozvana da poradi na vraćanju spomenika na svoje mjesto.   Neformalno, u saznanju smo da je originalni spomenik koji je bio jako masivan, tokom Drugog svijetskog rata oboren i preklesan, te da je poslužio kao grobna ploča jednoj revolucionarno orjentisanoj osobi, a sve u sklopu nacionalnog Plana raskida sa tradicijom. Što se tiče obezbjeđivanja sredstava za gradnju spomenika, vjerujem da takva akcija ne bi trajala duže od deset dana. Originalni spomenik plaćen je prilozima naroda sa obje strane granice, pa bi tako, nesumnjivo, bilo i danas.