Refleksije 13-julskog ustanka 1941 i njegovi falsifikati (4): Ustanak u Vasojevićima, Pavle Đurišić oslobodio Berane!

Piše: Miljan Stanišić

Oružanom ustanku protiv italijanskog okupatora u beranskom srezu prethodio je sastanak u mjestu Dolac, na kojem su prisustvovali: major Milorad Joksimović, kapetani: Pavle Đurišić, Radomir Popović i Rudolf Perhinek, poručnik Mirko Kuklić, potporučnici Mirko Vuković i Vaso Đurišić, sudija Ilija Lutovac i drugi. Glavna tema sastanka bila je organizovanje i započinjenje ustanka u srezu. Sastanku je prisustvovalo nekoliko komunista, među kojima i sudija Lutovac, pri čemu su postavili pitanje ustaničke zastave i iznijeli stanovište da oružje koje posjeduju (nalazilo se u njihovim partijskim magacinima), ali i ono koje budu zaplijenili, treba da pripadne samo njima i skojevcima, t.j. onima koje su oni prethodno odredili u ustaničke jedinice, što od većine prisutnih nije prihvaćeno, već da se ono podijeli vojnicima iz prethodnih ratova i onima koji su služili kraljevsku vojsku. Dalje je od većine predloženo da se ustaničke jedinice formiraju na bratsteničkoj i plemenskoj osnovi: čete po selima, a bataljoni po opštinama i srezovima.

Komunistički izvori vezuju donošenje odluke o ustanku u Beranama sastankom njihovog MK KPJ 14. jula, gdje su pozvali sve stanovnike sreza, bez obzira na političku i drugu pripadnost, da uzmu učešća u njemu. Na masovnost ustanka u Beranama, pored odkuke t.zv. Petrovdanskog sabora o proglašenju „suverene“ Crne Gore, imao je i događaj koji se desio prije ustanka, kada su mještani sela Lužac pucali na grupu italijanskih vojnika koji su počeli vršiti pretres kuća pod izgovorom da traže skriveno oružje, a imali su samo namjeru da se snabdiju hranom i pićem, u čemu su počeli oskudijevati. Tom prilikom ubijena su dva njihova vojnika, a u znak odmazde komanda italijanskog garnizona je poslala vojsku koja je 13. jula uhvatila devet mladih ljudi., koje je strijeljala na Jasikvcu, što je dodatno izazvalo ogorčenje naroda i ubrzalo ustanak u srezu.

Autori koji su pisali o ustaničkim dešavanjima, navode da se broj italijanskih vojnika i oficira u kasarni u Beranama kretao do 1,5 hiljada, a posjedovali su veliku količinu teških mitraljeza i artiljeriju. Njih je 15. jula napalo oko dvije hiljade ustanika, kojima su komandovali major Miomir Cemović, major Milorad Joksimović, kapetan Pavle Đurišić, kapetan Rudolf Perhinek i drugi oficiri. Pored njih u ustanku je učestvovao i manji broj komunista, koji su već ranije bili stvorili gerilske čete. U žestokim borbama i jedna i druga strana (i ustaničke i italijanske snage) ispoljile su veliku hrabrost a Italijani, kada su bili u potpunosti opkoljeni sa svih strana i više nijesu bili u mogućnosti da pružaju ozbiljniji otpor, predali su se 18. jula.

Komunistička istoriografija je isticala vodeću ulogu komunista u ustanku, iako je činjenica da su oni imali i svoje predstavnike u ustaničkoj komandi, ipak su kao malobrojna organizacija u ustanku imali sporednu ulogu. Najveće zasluge za pozitivni ishod ustanka, pored njegove dobre organizacije, pripadaju ustanicima koji su bili nadahnuti slobodarskim tradicijama, a mnogi od njih su bili i učesnici balkanskih i Prvog svjetskog rata i imali su bogato ratno iskustvo. Komunisti su odmah poslije uspješnog završetka ustanka formirali revolucionarne organe vlasti  od svojih članova, skojevaca i pristalica. Takođe su podijelili zaplijenjeno naoružanje samo svojim članovima i simpatizerima, koje će kasnije upotrijebiti protiv ideoloških protivnika, prema osmišljenoj strategiji KPJ o pretvaranja oslobodilačkog rata i u socijalističku revoluciju. Činjenica je da je plan napada na italijanske snage izradio kapetan Pavle Đurišić, i po tom planu je postupano prilikom zauzimanja Berana.

U andrijevičkom srezu, kao i drugima, komunisti su pokušali da imaju rukovodeću ulogu i da ustanku daju komunističku notu, bez obzira na njihov marginalan uticaj u narodu (u aprilu 1941. godine u ovom srezu bilo je 50 članova KPJ). U ovom srezu 13. jula MK KPJ je dobio od PK KPJ  direktivu o podizanju oružanog ustanka. Povodom toga on je istog dana održao sastanak u Cecunima i donijeta je odluka o podizanju ustanka u srezu. Kao najhitniji zadatak postavljen je da se svuda gdje za to ima uslova formiraju gerilski odredi, da se postojeći prošire, a da se 15. jula po čitavom srezu rasture proglasi CK KPJ, kao i da se odredi naoružaju i počnu da žive vojničkim životom. Formirano je jedanaest gerilskih odreda u ovom srezu, a oni su ukupno brojali oko 250 gerilaca. Radovan Lekić navodi održavanje velikog skupa u Duboviku, na kojem se raspravljalo o ustanku u ovom srezu, na kojem je jedan od govornika Milutin Jelić iznio mišljenje da je u vezi ustanka „stvar prerana“ i da se za njega treba temeljno pripremiti „organizovati čete i bataljone na plemenskoj bazi, dati komandu tako formiranim jedinicama u ruke plemenskim prvacima i na taj način onemogućiti da se stranci miješaju u organizacione stvari  jednog sela ili plemena“. Jelić je tada komunistima postavio i sledeća pitanja, koja su bila u saglasju i sa onima većine prisutnih: „Ko rukovodi ovim narodnim skupom; ko je taj Privremeni odbor nacionalnog oslobođenja; koga on predstavlja; ko ste vi; imate li narodno ovlašćenje i sl.?“

Iako je KPJ ovom ustanku pokušala dati komunističku obojenost, i istoričari komunističke provenijencije su priznali da su u ustanku učestvovale sve društvene strukture, među kojima i pripadnici građanske orjentacije, kao što su intelektualci, građanski političari, oficiri i drugi, kao što je bilo i u drugim srezovima. Iako su pojedini iz navedenih nekomunističkih struktura bili mišljenja da je ustanak preuranjen, ipak su u njemu aktivno učestvovali, usled proglašenja Crne Gore, kao nazovinezavisne države, i time pokušaja kidanja veza sa bratskom Srbijom. To je i bio razlog da se održi sastanak 16. jula, gdje je odlučeno da se, sjutradan 17. jula, napadne italijanska žandarmerijska stanica, koja se nalazila u školi.

Navešćemo pisanje Mira Miketića, prema svjedočenju aktera događaja napada na Italijane i oslobađanje andrijevičkog sreza: „…Najteže je bilo sa žandarmerijom, ograđenom bodljikavom žicom, ali i to osvojismo. Sa prozora škole bije puškomitraljez, zrna pršte na sve strane. Sklanjamo se iza kuće Vukovića… Naredba: ‘Svi pucajte u prozor!’ Tako i uradismo. Mi plotunima na školu, udri bez prestanka. Na prozoru se pojavi bijela zastava. Presta pucnjava. Italijani izlaze iz šlole…“. Autor navodi da je u ovoj borbi poginuo Arso Kićović iz Slatine, a ranjeni su major Stefan Dragović i kapetan Peruta Vučeljić. Pored navedenih italijanskih snaga koje su bile savladane, dodatne borbe vođene su i sa drugim italijanskim vojnicima koji su iz rovova na periferiji grada čuvali položaje, kao i sa još nekim posadama koje su pružale snažan otpor, ali su i one savladane, čime je bio oslobođen andrijevički srez.

(nastaviće se)

(Izvor: Srpska 24)