Pravoslavna crkva na Visu, koju su komunisti srušili 1963.

Pravoslavna crkva sv. Ćirila i Metodija na trgu grada Vis na istoimenom ostrvu Jadranskog mora u Hrvatskoj.

Nakon završetka Prvog svetskog rata, na ostrvu Vis se pojavio pokret Hrvata koji je bez agitovanja i misionarskog zalaganja SPC prelazio u Pravoslavlje. Ostale su zabeležene reči uglednog viškog domaćina i poslednjeg predsednika pravoslavne crkvene opštine: “Nećemo da jednom nogom stojimo na Visu, a drugom u Rimu – prirodnije je: jednom nogom na Visu a drugom u Beogradu.”

Jedan od stavova ove pravoslavne zajednice bio je i sledeći: “Hoćemo da u svemu budemo svoji. Kada je narodna država- neka je i narodna Crkva. E, zato smo prigrlili sveto Pravoslavlje!”

Naravno da je bilo i onih koji su spekulisali o prirodi prelaska u Pravoslavlje, ali se na ovakve glasine odgovaralo sa: “Prešli smo iz vlastitog uverenja, bez ičije agitacije i nagovora i bez bilo kakve materijalne koristi ili nagrade.”

Pravoslavna crkva sv. Kirila i Metodija na Visu

Da bismo shvatili želju meštana ostrva Visa za narodnom Crkvom, moramo objasniti i sam pojam.

“Šta označava narodna Crkva? Označava samostalnu crkvenu organizaciju, sa svojom crkvenom vlašću iz naroda i u narodu; sa narodnim sveštenstvom, narodnim jezikom i narodnim običajnim izrazom svoje vere. Nasuprot takvoj narodnoj Crkvi stoji nenarodna ili internacionalna, sa centralom izvan naroda, sa sveštenstvom odasvuda, sa tuđim jezikom i sa ujednačenim i uniformisanim izrazom vere. Šta je prirodnije i korisnije? Nesumnjivo narodna Crkva. Ona ima svoje opravdanje u Jevanđelju. Sam Spasitelj je zapovedio apostolima Svojim: Idite i naučite sve narode (Mat. 28,19). Tim rečima On je nazivao narode kao prirodne jedinice Svoje Vaseljenske Crkve. I kada je poslao Duha Svetog na apostole, oni su počeli govoriti raznim jezicima sviju naroda: Parćana, Miđana i Egipćana i Rimljana i Arapa i svih ostalih. I kad su apostoli postavljali starešine crkve u jednom narodu, oni su se trudili da ih uzimaju iz tog naroda. Otuda je i Savina narodna Crkva jevanđelska i apostolska. Takvu narodnu Crkvu želio je oduvek svaki hrišćanski narod pod suncem. No ni do današnjeg dana mnogi hrišćanski narodi nisu uspeli da imaju svoju samostalnu narodnu crkvu…” – Sveti Nikolaj Žički i Ohridski

Na Skupštini u Visu, održanoj 1925. godine doneta je odluka o prelasku na Pravoslavlje. Srpska pravoslavna parohija službeno je utemeljena na Visu 1. jula 1926. godine, a prvi paroh bio je Stanko Ivanović, koga je, nakon smrti 1927. godine nasledio Stevan Javor. Liturgije su se u početku služile u prizemlju jedne privatne kuće, a 1931. godine pokrenuta je inicijativa za gradnju crkve. Crkva je građena tokom 1932. i 1933. godine u srpsko-vizantijskom stilu. Osvećenje je izvršio Episkop dalmatinski Irinej (Đorđević) 12. novembra 1933. godine, posvetivši hram sv. Kirilu i Metodiju.

O ovom događaju pisale su i novine “Vreme” u čijem napisu stoji da su mnogi od meštana izjavili sledeće: “…Otac je sinu uvek pričao o kraju svojih pradedova. U mnogim kućama bile su skrivene ikone krsnih slava i kandila. Neke od tih ikona su sačuvane…”.

Lokalna rimokatolička jerarhija sa Visa gledala je na obraćenike u Pravoslavlje kao na „izgubljene duše“.

O ovom nemilom događaju doznajemo iz rukopisne zaostavštine Stevana Roce (Građa za istoriju Srba u Dalmaciji – Pravoslavlje u Visu, Arhiv SANU 10078/8). Još više slikovitih detalja ima u tekstu – memoaru Dušana Glumca „Sprečena poseta Gorazda pravoslavnoj crkvi na Visu – povodom 100 godišnjice rođenja episkopa Gorazda mučenika“ (Pravoslavlje br. 303 od 1. novembra 1979).

Pravoslavni poklonici, predvođeni svojim episkopom, imali su u planu da posete manastir Ravanicu gde bi se pričestili na grobu svetog kneza Lazara. Nakon obilaska Beograda, razgledanja Oplenca, grupa se preko Sarajeva uputila na Jadran. Česi su 11. avgusta 1937. godine iznajmljenom lađom od Metkovića, preko Splita, krenuli ka Visu. Na ostrvu je letovala grupa studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, predvođena profesorom Starog Zaveta Dušanom Glumcem.

Brod se približavao luci, gde je dobrodošlicu češkom arhijereju i njegovim saputnicima, pripremio hor beogradskih studenata izvođenjem crkvene pesme. Sa pravoslavne crkve koja je blizu pristaništa zvonila su zvona. U okupljenoj masi sveta pojavila se „nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena već sa poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke banke“ (D. Glumac, navedeno delo). Demonstrantima je davao podršku don Pavo Tomić. Prema Rocinom svedočenju rimokatoličkih sveštenika je bilo više.

Brod je bio sprečen da pristane. Fanatizovana masa je uzvikivala: „Dolje bradonje! Dolje vlaški popovi! Dolje ćirilica! Živila nezavisna Hrvatska!“ (Arhiv SANU, br. 10078, str. 78). Sa doka su letele kamenice, pretilo se motkama i nadalje su se uzvikivale parole mržnje. Na Visu je bio sreski načelnik sa četom žandara zaduženom da sprečava izgrede mačekovaca. Njihova reakcija je bila zakasnela, „rasterivanje bukača žandarskim palicama“ nije dovelo do pristajanja lađe. Kapetan je pokušao da oplovi ostrvo i iskrca ljude na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili natrag u Split.

Čestiti rimokatolici, koji nisu učestvovali u agresivnim ispadima, bili su od fanatika fizički ugroženi. Čovek zadužen za pristajanje brodova bio je bačen u more, a neki su nakon svega izjavili: „Nećemo više da budemo katolici!“, i prešli su u pravoslavnu crkvu u Visu.

Na meti su ostali studenti sa profesorom Dušanom Glumcem. Profesor je bio napadnut prolazeći pored kafane „Hrvatski dom“ u kojoj su izgrednici sedeli i pili pivo sa sreskim načelnikom. Izbegavši bačenu kriglu, profesor je ostao priseban i uputio je predstavniku lokalnih vlasti sledeće reči: „Gospodine načelniče, je li to mir i red koji ste trebali stvoriti da mirni građani nisu sigurni ni za svoj vlastiti život? Ako ćemo se kukavički napadati, ja ću dovesti moje studente još večeras i garantujem vam da će još noćas svi ovi krovovi goreti. Tražim od vas da me jedan žandar odmah otprati do našeg stana, jer mi u mraku nije siguran život“ (D. Glumac, navedeno delo).

Ona je stvarala neprijateljski stav kod svojih vernika, a mržnja prema pokretu viških pravoslavaca se otvoreno ispoljavala 15. jula 1934. godine na „euharistijskom kongresu“ u Orebiću. Tada se protestovalo protiv podizanja pravoslavnih hramova u ovom delu države, a Odeljenje za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova, u svom izveštaju od 22. jula iste godine Ministarstvu pravde, podvlači: „Svrha svih ovih euharistijskih kongresa je isključivo ta da se slavljem i manifestacijom katoličkih masa pokaže, da su pomenuti krajevi isključivo katolički i da druge vere nemaju moralnog oslonca za njihov razvoj u pomenutim mestima“.

Dolazak čeških pravoslavaca na ostvro Vis i protesti rimokatolika

Međuverske tenzije kulminirale su u prvi pravi incident u leto 1937. godine. Katoličko stanovništvo Visa, organizovano od svoga sveštenstva, sprečilo je grupu pravoslavnih Čeha da poseti ostrvo i novopodignuti hram. Grupu je predvodio lično sveti episkop Gorazd (Pavlik).Pravoslavno ispoljavanje zasmetalo je čelnim ljudima Splitske nadbiskupije koji su učinili sve da se češkim pravoslavcima ne dopusti ni izletnički boravak u Dalmaciji.

Stvar je zataškana. Knez Pavle je bio upoznat sa incidentima, ali se sreski načelnik opravdao pred njim ubedivši ga da su pravoslavni izletnici rasturali antikonkordatske letke. O slučaju novine nisu pisale da se ne bi još više produbljivala međuverska mržnja.

Zadnji verski obredi u crkvi na Visu zabeleženi su u novembru 1941. godine, a 1944. godine je oštećena u nemačkom bombardovanju. Sinod SPC je 1. septembra 1947. godine pisao državnoj komisiji za verska pitanja da su ih pripadnici crkvene opštine sa Visa obavestili o nameri vlasti da sruše crkvu sv. Kirila i Metodija i da na njenom mestu podignu partizanski spomenik.

Crkva je porušena u jesen 1963. godine u sklopu proslave 20-ogodišnjice Titovog dolaska na Vis koja je usledila u septembru sledeće godine.

Na njenom mestu zasađen je park palmi, a u neposrednoj blizini podignut spomenik “Tuđe nećemo-svoje ne damo” sa rečima iz Titovog govora. Tridesetak godina kasnije i taj spomenik je uklonjen.

Prema nekim navodima materijal porušene crkve ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar deo je utrošen na izgradnju spomenika NOB. Pravoslavni Višani rasejali su se po Srbiji i svetu, a najpoznatiji među njima bio je pravoslavni sveštenik Antonije Ante Pinčetić, koji se upokojio u srcu Šumadije, u Aranđelovcu.

Radovan Pilipović

Izvor: Patriot