Podgorička skupština je plod vjekovne želje Crne Gore za ujedinjenjem

Nakon proboja Solunskog fronta počelo je oslobađanje okupiranih teritorija. Početkom novembra 1918, samo par dana nakon oslobođenja Podgorice, krenulo se sa pripremama za održavanjem Velike narodne skupštine u Crnoj Gori i formiran je Centralni izvršni odbor za narodno ujedinjenje.

U toku političke kampanje aktivne su bile i pristalice kralja Nikole. Njih je podržavala Italija koja se zalagala za drugačiji koncept ujedinjenja. Međutim, nesporne činjenice ukazuju da su i“bjelaši“ i „zelenaši“ nacionalno bili Srbi. I jedni i drugi zalagali su se za ujedinjenje u jednu državu, ističe publicista Jovan Markuš.

Ofanziva na Solunskom frontu otpočela je 15. septembra 1918. godine. Front je ubrzo probijen, i već 28. septembra je oslobođeno Skoplje. Odred određen za operacije kroz Crnu Goru i Sjevernu Albaniju dobio je naziv Skadarske trupe, a njihovu glavninu činili su pretežno Srbi iz pokrajina pod Austrougarskom i ustaničke trupe Koste Pećanca.

Srpska vrhovna komanda je 8. oktobra odredila zadatke Skadarskim trupama: da brzom akcijom iz Metohije protjeraju sve neprijateljske trupe koje se budu još našle u Crnoj Gori, zauzmu Skadar, prikupe crnogorske vojne obveznike i od njih formiraju jedinice koje će učestvovati u oslobođenju Crne Gore. Srpsku vojsku su u Crnoj Gori oduševljeno dočekali i odmah se pridružili brojni ustanici na čelu sa Jovanom Radovićem i Milinkom Vlahovićem, ranijim vođama Topličkog ustanka 1917. godine.

Srpskoj vojsci su se pridružili i komiti, koji su se od 1916. skrivali u planinama i napadali austrougarske trupe. Ukupan broj komita bio je nešto preko 1.000. Jedini značajni otpor neprijatelj, koji se evakuisao, pružio je srpskoj vojsci i ustanicima oko Podgorice koja je oslobođena 1. novembra 1918. Ubrzo nakon ovih borbi, Jadranske trupe srpske vojske i ustanici su 5. novembra oslobodili Cetinje, 6. novembra Kotor, a do 9. novembra 1918. i cijelu Boku Kotorsku.

Srpska vojska je u Crnoj Gori, kao i u Srbiji, rado dočekana i ojačana pridruživanjem crnogorskih bataljona. Cio narod je srpsku vojsku dočekao kao svoju. Veliku pomoć srpskoj vojsci prilikom oslobođenja pružili su brojni dobrovoljci iz Crne Gore i drugih srpskih zemalja (Bosne, Hercegovine, Vojvodine, Slavonije, Like…). Prema podacima, od proboja Solunskog fronta do završetka ratovanja, u srpskoj vojsci se nalazilo oko 21.000 dobrovoljaca.

Kada govorimo o učešću crnogorske vojske u Prvom svjetskom ratu obično pomislimo na slavnu Mojkovačku bitku, simbol žrtve za svoju braću iz Srbije koja su odlazili na albansku golgotu, i na pad Lovćena poslije koga je kapitulirala crnogorska vojska pred moćnim austrougarskim neprijateljem. Sve ostalo kao da ostaje skriveno, iako je trajalo skoro dvije godine.

Za ilustraciju kako je djelovala crnogorska vojska u Prvom svjetskom ratu dovoljno će biti da navedemo riječi srbijanskog đenerala Petra Pešića, nekadašnjeg načelnika štaba crnogorske vojske, koji kaže: „Uloga crnogorske vojske u Svjetskom ratu poznata je malo, jer se gotovo niko nije interesovao za to šta rade 40.000 crnogorskih golih, gladnih i bosih narodnih vojnika, naoružanih starim puškama i topovima sa crnim barutom, bez hrane i sredstava za borbu i to kada su u tome ratu učestvovale vojske od više miliona, vojnika potpuno snabdjevenih za moderno ratovanje itd.“

Dalje veli: „O ovoj maloj i junačkoj vojsci (koja je imala toliko slavnih djela u ovome ratu), koja je sa 40.000 vojnika držala front od preko 500 kilometara i odražavala ga je pune 2 godine, sve do sloma Srbije. Za sve to vrijeme crnogorska vojska borila se je gotovo svakodnevno sa nadmoćnijim i u svakome pogledu bolje opremljenim neprijateljem i uvijek sa uspjehom. Pored junačke odbrane svoje granice ona je preduzimala uspješnu ofanzivu i doprla bila pred samo Sarajevo, na Romaniju i do Pala, kao što je bila ovladala odmah u početku rata crnogorskim primorjem. U vremenu odstupanja srpske vojske djelovi crnogorske vojske bili su preduzeli uspješnu ofanzivu ka Višegradu i preko Javora i umnogome olakšali tešku situaciju I armije Užičke vojske. Četrdeset hiljada Crnogoraca borilo se je jednovremeno kod Foče, Goražda, na Karađorđevom šancu i u Arbaniji, a po slomu srpske vojske oni su se borili na svim svojim frontovima protivu nadmoćnijeg neprijatelja. To su djela crnogorske vojske. To je njena istorija ratova i to slavna istorija.“

Potpisivanjem bezuslovne kapitulacije 3. novembra 1918. godine Austrougarska je prestala da postoji kao država. Ubrzo je i Njemačka ponudila saveznicima mir, koji je potpisan u Francuskoj 11. novembra 1918. godine, čime je završen Prvi svjetski rat.

Teritoriju današnje Crne Gore posjele su, u skladu sa odredbama Primirja sa Austrougarskom, francuske, britanske, italijanske, američke i srpske trupe iz sastava Istočne armije pod komandom generala Franše d’ Eperea. Ona je bila pod okupacijom savezničkih armija, iako su samo varoši u primorju (Herceg Novi, Tivat, Kotor, Budva, Petrovac) i dio zaleđa bili prije rata u sastavu Austrougarske monarhije. Saveznici nijesu dozvolili kralju Nikoli i emigrantskoj vladi da se vrate u zemlju ili napuste Francusku. Takva odluka se opravdala činjenicom da bi njihov povratak u Crnu Goru ili Albaniju doveo do sukoba i nemira u zemlji, i ometao stabilizaciju prilika u njoj. Predlog je potekao od francuske vlade, a prihvatila ga je britanska. Takva odluka dovela je do učvršćivanja položaja pristalica ujedinjenja u zemlji, na čelu sa Crnogorskim odborom za narodno ujedinjenje, i otvorilo put pripremi i održavanju izbora za Veliku narodnu skupštinu u Podgorici.

Na bazi proklamovanog međunarodnog načela o samoopredjeljenju i autonomnom razvitku, od 8. januara 1918. godine, prije završetka Prvog svjetskog rata Srbi, Hrvati i Slovenci sa prostora Austrougarske formirali su Narodno vijeće i središnji odbor koji je 8. oktobra 1918. izdao Proglas o konstituciji, a 19. oktobra 1918. izjavu kojom se traži ujedinjenje cjelokupnog naroda Slovenaca, Hrvata i Srba u jednu jedinstvenu državu. Hrvatski sabor je 29. oktobra odlučio da svu svoju vlast prenese na Narodno vijeće, koje je postalo vrhovna vlast. Središnji odbor je 24. novembra 1918. na sjednici u Zagrebu donio odluku o proglašenju ujedinjene države Slovenaca, Hrvata i Srba, obrazovane na cijelom neprekinutom jugoslovenskom području bivše Austrougarske monarhije s Kraljevinom Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Izabrani odbor od 28 članova je otišao u Beograd da tamo dovrši pregovore o organizaciji nove države.

Velika narodna skupština Srba, Hrvata, Bunjevaca, Slovaka, Rusina i ostalih naroda iz Banata, Bačke i Baranje proglasila je 25. novembra 1918. sjedinjenje Vojvodine sa Kraljevinom Srbijom. Narodna skupština Vojvodine je podržala ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca sa teritorije Austrougarske u jednu državu i izabrala dva člana koji će raditi sa Narodnim vijećem iz Zagreba na poslovima ujedinjenja.

U toku priprema za održavanje Velike narodne skupštine u Crnoj Gori formiran je Centralni izvršni odbor za narodno ujedinjenje, u kome su bili: Svetozar Tomić, Janko Spasojević, Petar Kosović i Milisav Raičević. Centralni izvršni odbor je 8. novembra 1918. izradio Pravila za izbor poslanika za Skupštinu, koja će odlučivati o ujedinjenju. U Pravilima je utvrđeno da izbori budu slobodni i javni, te da poslanici budu mlađi i školovani ljudi. O predizbornim događanjima dr Jovan Bojović, istoričar koji se detaljno bavio izborima za Veliku narodnu skupštinu, piše: „Tada je došlo do podjela u narodu. Većina je bila za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, a manjina za ponovno uspostavljanje samostalne Kraljevine Crne Gore. Dok je starija generacija iz razumljivih razloga bila vezana za kralja Nikolu Petrovića i u izvjesnoj mjeri bila neodlučna, dotle su mlađe generacije, posebno omladina, bile jedinstvene i odlučne za ujedinjenje sa Srbijom.

U toku predizborne aktivnosti održani su zborovi u Podgorici, Nikšiću, Cetinju i Baru, te pojedini javni časovi, predavanja a pokrenut je i dnevnik „Novo doba“, koji je nadahnuto pisao o ujedinjenju. U toku političke kampanje aktivne su bile i pristalice kralja Nikole. Njih je podržavala Italija koja se zalagala za drugačiji koncept ujedinjenja. Na Cetinju su se prilikom glasanja pojavile dvije liste: zelena, za koju su glasale malobrojne pristalice kralja Nikole, i bijela, za koju su glasali oni koji su bili za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Od tada su se pristalice ove dvije grupacije, tj. „zelenaši“ i „bjelaši“, ne vodeći računa o opštim interesima, suprotstavljale na političkoj pozornici, što traje i do današnjih dana“.

Mnogima danas, posebno mlađim ljudima, nije jasno što su „bjelaši“ i „zelenaši“ i u čemu su se razlikovali. Nesporne činjenice pokazuju da su i „bjelaši“ i „zelenaši“ nacionalno bili Srbi. I jedni i drugi zalagali su se za ujedinjenje u jednu državu. Razlike su bile u konceptu ujedinjenja, koje su potpuno jasne kada se pročitaju dokumenta iz tog vremena.

U proglasu od 8. novembra 1918. godine kandidat „zelenaša“ Risto Popović, bivši ministar i narodni poslanik, istakao je program u kojem kratko i jasno kaže: „Mi smo za Jugoslaviju. Oblik te naše nove velike i zajedničke Jugoslavije odrediće Jugoslovenska konstituanta sastavljena iz voljom naroda izabranih predstavnika jugoslovenskih pokrajina. Mi smo za to da u Jugoslaviju uđu Crna Gora i Srbija bratski ruku pod ruku ravnopravno“.

Iz ovoga se jasno vidi da „zelenaši“ ne zahtijevaju restauraciju Kraljevine Crne Gore sa svim njenim ustavnim institucijama, pa ni dinastijom Petrović Njegoš. Za njih je samostalna Crna Gora prošlost i u prvi plan ističu da su za Jugoslaviju, tj. da su za ujedinjenje a ne protiv njega. Ističu da žele ujedinjenje „bratski ruku pod ruku ravnopravno“ sa Srbijom, odnosno da Crna Gora direktno stupi u Jugoslaviju. Nažalost, “zelenaši“ nijesu predložili kako bi se to ujedinjenje ostvarilo, jer bi se kasnije izbjegle zloupotrebe naknadnih tumačenja nekih od njihovih vođa.

Koncept ujedinjenja koji su zastupali „bjelaši“ dat je u Odluci Velike narodne skupštine (tačka 2) od 13. (26) novembra 1918. godine, u kojoj piše: „Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjena stupi u zajednički Otadžbinu našeg naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. 

Ovaj koncept je bio nastavak vjekovnih težnji da se Crna Gora i Srbija ujedinjene u jednu srpsku državu, o čemu su se vodili razgovori prije rata, od strane ustavnih institucija Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije. Ovdje se jasno daje prioritet ujedinjenju sa Srbijom u odnosu na zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno daje se prioritet onome što postoji u odnosu na ono što tek treba stvoriti. Treba imati u vidu da je Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u tom trenutku predstavljalo te narode sa prostora Austrougarske a ne državu, jer takva država nije postojala. Tek završeni rat mogao je donijeti i nepredviđene promjene na geopolitičkoj karti Evrope i vjerovatno su iz tih razloga “bjelaši“ dali prioritet učinu a ne namjeri, ujedinjenju sa Srbijom a potom namjeravanom ujedinjenju svih Srba, Hrvata i Slovenaca.

Najživlja predizborna aktivnost u vezi sa izborom povjerenika za okružni zbor, koji je trebalo da bira poslanike, je bila na Cetinju. Na bijelom papiru istakli su svoje kandidate pristalice koncepta ujedinjenja prvo sa Srbijom, a potom zajednički u državu SHS.

Na zelenom papiru istakli su svoje kandidate pristalice koncepta ujedinjenja Crne Gore i Srbije u Jugoslaviju koju tek treba stvoriti.

Na cetinjskoj bijeloj listi su bili sljedeći kandidati: Mitropolit dr Gavrilo Dožić, Spasoje Piletić, dr Neško Radović, Ljubo Glomazić, Miloš Lazarević, Radomir Krivokapić – Orlinski, Milan Bošković, Gavro Milošević, Jovo Vujošević i Jovan Poček. Na zelenoj listi bili su ovi kandidati: prof. Špiro Tomanović, Risto V. Popović, Pero Mil. Poček, Živko Perišić, Aleksa Martinović, pop Ilija Jovićević, Petko Pajović, Lazo I. Ivanišević i Jovan Š. Vušurović. Istog dana kada je trebalo obaviti izbore prvi sa zelene liste prof. Špiro Tomanović izjavio je preko lista „Novo doba“ da je na listi zelenih „upisan bez mog znanja i pitanja“.

Sjutradan su na tu njegovu izjavu reagovala dva člana predlagačkog odbora sljedećim riječima: „Mi smo Vas kandidovali računajući na Vaše poštenje i savjesnost i vjerujući da takav morate uzeti učešće u opštim narodnim pitanjima. Sa tog razloga nijesmo ni Vas ni ostale kandidate prethodno pitali“.

Činjenica da se na čelu liste „zelenaša“ našla ličnost koja to javno odbija i koja se potom pokazala kao vrlo aktivan „bjelaš“ ukazuje da nije postojala dovoljno jasna politička razlika između zastupnika dva koncepta ujedinjenja. Priznavanjem da su na listu stavljeni svi kandidati a da nijesu pitani ukazuje da „zelenaši“ nijesu bili organizovani da na pravi način sprovedu predizborne pripreme.

Povodom žalbe koju su „zelenaši“ uputili Velikoj narodnoj skupštini protiv izbora povjerenika na Cetinju, gdje se deklarišu kao pristalice ujedinjenja, otvorila se debata u Skupštini. Poslanik „zelenaša“ za srez cetinjski Aleksa Martinović je na primjedbu poslanika iz kapetanije martinićke Marka Savićevića da su pristalice zelene liste „druga partija koja je protivu našeg velikog ideala“ odgovorio:

„Što (gospodin) Savićević tvrdi da na Cetinju ima partija pa čak i takvih, koje su protivu našeg velikog ideala – cilja, to nije tačno. Kao Cetinjanin svečano izjavljujem takvih ne postoji i ne može postojati. Nema partija – svi smo jednog načela. Naše biračke borbe ne mogu se uzeti kao partijske podjele“.

Poslije diskusije žalba je odbačena i mandati izabranih poslanika su verifikovani. U toku daljeg rada Skupštine Aleksa Martinović nije uopšte pokretao pitanje načina ujedinjenja Crne Gore i Srbije, nego je, kao i svi ostali poslanici, glasao za odluke. Akademik Dimitrije-Dimo Vujović ističe da su se podjele na Cetinju uoči i za vrijeme samih izbora manifestovale i u odnosu na italijanske trupe, koje su bile stacionirane u Boki Kotorskoj a koje su „bjelaši“ optuživali kao protivnike ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Italijani (kao ratni saveznici) su vjerovatno željeli da utiču na odluke u Cetinju, pa se uoči izbora jedan njihov odred uputio prema Cetinju. Njih su pristalice „bjelaša“, po naređenju komandanta Jadranskih trupa, presrele u blizini Cetinja i vratile u Boku Kotorsku.

Ovaj pokret italijanskih trupa prema Cetinju je zabrinuo „bjelaše“, tim prije što su bili uvjereni da se na tome neće završiti. Zato su već sjutradan 21. (8) novembra 1918. pošto su izabrali povjerenike za Skupštinu, izabrali Narodno vijeće koje je trebalo da se stara o sigurnosti teritorije okruga sve dok Velika narodna skupština ne riješi pitanje ujedinjenja.

U ovo Vijeće su izabrani: divizijar Mitar Martinović, prof. Špiro Tomanović, Aleksandar Matanović, Radomir Krivokapić – Orlinski, Miloš Lazarević, Jovan Poček i, kao sekretar, Gavro Milošević.

Dva dana kasnije, Vijeće je imalo priliku da stupi u akciju, jer su se 23. (10) novembra 1918. Italijani opet – ovog puta u društvu Amerikanaca – uputili prema Cetinju. Nekoliko članova Vijeća ih je presrelo na domaku grada i usprotivilo se njihovom dolasku na Cetinje.

Član Vijeća Aleksandar Matanović je pozdravio američke oficire i objasnio im zašto se protive dolasku Italijana. Poslije toga su američki oficiri došli na Cetinje, gdje su od „bjelaša“ lijepo primljeni, a italijanski oficiri sa vojskom vraćeni u Kotor. Očigledno, ovi pokreti italijanskih trupa su imali cilj da pruže podršku „zelenašima“. Italijanima, u stvari, nije mnogo stalo bilo do „zelenaša“, nego do svojih interesa prilikom rješavanja pitanja budućih granica na Jadranu koje će doći na red poslije stvaranja Kraljevine SHS. Pitanje Crne Gore za italijansku politiku je služilo samo kao sredstvo pritiska na Beograd za pregovaračkim stolom i za njih će nestati onog trenutka kada jadranski problem bude riješen. Vjerovatno, pokreti italijanskih trupa objašnjavaju prisustvo naoružanog obezbjeđenja oko zgrade u kojoj se održavala Velika narodna skupština. Sasvim je logično bilo za očekivati da italijanske trupe pokušaju izvršiti pritisak u Podgorici kao što su to pokušale na Cetinju. Obezbjeđenje kao sredstvo pritiska da se izglasa koncept ujedinjenja koji su zastupali „bjelaši“ uopšte nije bilo potrebno, jer su taj koncept zastupali skoro svi poslanici. Sama činjenica da su „zelenaši“ prihvatili da učestvuju u izborima za Veliku narodnu skupštinu, koja je sama po sebi značila negaciju dotadašnjih ustavnih institucija, govori da su i oni ujedinjenje a priori prihvatili. Oni su time Veliku narodnu skupštinu smatrali kvalifikovanom da rješava sudbinu Crne Gore. To potvrđuje ne samo njihovo učešće na izborima nego i njihovo prisustvo na Skupštini i podnošenje žalbe istoj u vezi sa izborima na Cetinju. Uostalom, da ujedinjenje prihvataju, oni su i sami izjavljivali.

Na sam dan izbora jedan od njih je, kako je zabilježio Vukašin Božović, izjavio: „I ja sam, odnosno mi, za ujedinjenje, ali uslovno ujedinjenje, da Crna Gora ulazi u ujedinjenje Jugoslavije kao samostalna Kraljevina; onako kako će da uđe Srbija i druge pokrajine, i onda će Jugoslavija u zajednici dati oblik novoj državi“. Takođe, iz parola koje su „zelenaši“ isticali iz perioda izbora za Veliku narodnu skupštinu može se zaključiti da nijesu protiv ujedinjenja, kao ni birači koji su stajali iza tih parola.

Izbori narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu izvršeni su 6. (19) novembra 1918. godine. Narodni poslanici su birani po sljedećim pravilima: u Staroj Crnoj Gori svaka kapetanija po dva; u novim krajevima Crne Gore svaki srez po tri; varoši sa preko pet hiljada stanovnika: Cetinje, Podgorica, Pljevlja, Peć i Đakovica po dva; a varoši sa ispod pet hiljada stanovnika: Bar, Ulcinj, Kolašin; Berane i Bijelo Polje po jednog narodnog poslanika. Ukupno je izabrano 165 poslanika.

Velika narodna skupština se sastala 11. (24) novembra 1918. u Podgorici i održala prvu sjednicu u zgradi Monopola duvana. Sjutradan 12. (25) novembra prihvaćen je izvještaj Verifikacionog odbora i osnaženi su izbori narodnih poslanika i to:

Za okrug cetinjski:

za varoš Cetinje: Ljubo Glomazić, advokat, i dr Neško Radović, okružni fizikus;

za srez cetinjski: Vido Milošević, zemljoradnik, Marko Matanović, inžinjer, Aleksa Martinović, konsul i Pero Vrbica, šef državnog računovodstva;

za srez čevski: vojvoda Stevo Vukotić, okružni načelnik, Luka Vukotić, advokat pripravnik, Blažo Begović, učitelj Živko Dragović, državni savjetnik, Petar Mijanović, sveštenik, i Krsto Radulović, sveštenik;
za srez riječki: Mitar Vukčević, državni pravobranilac, Dr Milutin Lopičić, ljekar, Stevo Jovićević, bankovni činovnik, Jovan Dapčević, đakon, Nikola Marković, učitelj, Vaso Đuranović, učitelj Marko Knežević, suplent, i Pero Kaluđerović, učitelj.

Za okrug podgorički:

za varoš Podgoricu: Savo Cerović, član Velikog suda, i dr Dušan Matanović, advokat;

za kapetaniju podgoričku: Krsto Raičković, aps. pravnik, i Jovan Stanković, učitelj;

za kapetaniju lješkopoljsku: dr Gavrilo Dožić, mitropolit, i Jovan Ćetković, učitelj;

za kapetaniju pipersku: Spasoje Piletić, načelnik Ministarstva unutrašnjih djela, i Mihajlo Božović, svršeni pravnik;

za kapetaniju spušku: Vuko Pulević, svršeni filozof, i Filip Pavićević, učitelj;

za kapetaniju donjokučku: Petar Popović, sekretar prvostepenog suda, i Arso Petrović, pisar oblasnog suda;

za kapetaniju gornjokučku: Stevan Gošović, maturant, i Miraš Radonjić, pisar oblasnog suda;

za kapetaniju bratonošku: Dimitrije Grujić, učitelj, i Nikola Simović, sveštenik;

za kapetaniju petrušinsku: Radovan Bošković, sekretar prvostepenog suda, i Dušan Grupković, student prava;

za kapetaniju martinićku: Marko Savićević, činovnik, i dr Stanko Radović, marveni ljekar;

za kapetaniju pavkovićku: Miloš Jovanović, apsolv. student, i Živko Pavićević, apsolv. pravnik;

za kapetaniju vražegrmsku: Lazar Damjanović, advokat, i Novo Vučić, učitelj;

za kapetaniju zatrijebačku: Savo Fatić, advokat, i Niko Ujkić, težak;

za kapetaniju tušku: Milan Nenezić, upravnik podgoričke banke, i Spasoje Radulović, bivši narodni poslanik;

za kapetaniju zetsku: Vasilije Drakić, učitelj, Filip Majić, sveštenik, i Risto Vujačić, advokat.

Za okrug nikšićki:

za srez šavnički (za tri kapetanije drobnjačke): Bogdan Bojović, sekretar prvostepenog suda, Tomo Poleksić, maturant, Stanko Obradović, sveštenik, Ljubo Cerović, pisar oblasnog suda, Radovan Tomić, učitelj, i Radule Jauković, sekretar Velikog suda;

za srez Viluse: Marko Daković, advokat pripravnik, Kosta Pejović, advokat pripravnik, Ivo Vukotić, advokat pripravnik, Gavrilo Komnenić, poštansko-telegrafski činovnik, Nikola Kovačević, učitelj, Ivo Koprivica, sveštenik, Risto Čolaković, zemljodjelac, Nikola Pejović, trgovac, i Miljko Bulajić, učitelj;

za srez nikšićki: Krsto Lješević, sveštenik, Novak Kovačević, sudija, Mirko Simović, nastojnik građevina, Miloš Brajović, učitelj, Gliša Lalović, bankarski činovnik, Stevan Nikolić, student, Vukan Đurović, svršeni pravnik, Ljubo Pajić, posjednik, Jovo Bajović, predsjednik opštine, Krsto Stanišić, zemljodjelac, Milan Vukotić, polic. činovnik, i Grujica Uskoković, zemljoradnik;

za srez Goransko: Danilo Radojičić, činovnik Min. vojnog, Miro Glomazić, učitelj, Mirčeta Golović, sveštenik, Jovo Radović, sveštenik, i Mitar Višnjić, zemljodjelac.

Za okrug barski:

za kapetanije donjocrmničku: Ilija Gvozdenović, učitelj, i Nikola Klisić, učitelj;

za kapetaniju gornjocrmničku: Mihajlo Jovanović, sudija, i Dušan Popović, student prava;

za kapetaniju šestanskoselačku: dr Blažo Lekić, svršeni pravnik, i Petar Lukić, dragoman konsulata;

za varoš Bar: Mitar Iličković, trgovac, i Petar Hajduković, sveštenik;
za kapetaniju barsku: Vaso Novaković, student prava, i Said Divanović, bankarski činovnik;

za kapetaniju mrkojevićku: Suljo Petović, zemljodjelac;

za kapetaniju ulcinjsku: Uroš Marić, apotekar, i Jovan Hajduković, okružni načelnik.

Za okrug kolašinski:

za kapetaniju gornjomoračku: Sava Dragović, bivši sudija, i Ilija Mandić, plemenski kapetan;

za kapetaniju lipovsku: Jovo Lazarević, trgovac, i Miloš Radović, učitelj;
za kapetaniju polja-kolašinsku: Milan Terić, svršeni đak trgovačke akademije, i Pavle Žižić, učitelj;

za kapetaniju kolašinsku: Novica Šćepanović, apsolvirani student filozofije, i Blagota Selić, opštinski sudija;

za kapetaniju rovačku: Nikola Bulatović, učitelj, i Mišo Drašković, zemljoradnik;

za kapetaniju donjomoračku: Marko Rakočević, apsolvirani student filozofije, i dr Gavrilo Dožić, mitopolit;

za varoš Kolašin: Mirko Vujisić, sveštenik.

Za okrug andrijevički:

za kapetaniju andrijevičku: Zarija Vuković, predsjednik suda u penziji, i Janko Spasojević, bivši ministar;

za kapetaniju kraljsku: Velimir Jojić, svršeni filozof, i Ljubomir Bakić, bivši ministar;

za kapetaniju šekularsku: Savo Spasojević, sekretar Ministarstva spoljnih poslova, i Radoje Nikolić, geometar;

za kapetaniju veličku: Novica Popović, učitelj, i Ljubomir Vuksanović, advokat;

za kapetaniju ljevorečku: Božidar Tomović, student prava, i Jagoš Vešović, profesor;

za srez plavo-gusinjski: Savo Paunović, plemenski kapetan, Risto Jojić, suplent, i Tomica Ivanović, student prava;

za kapetaniju polimsku: Marko Ćulafić, težak, i Novo Vugdelić, član državne kontrole.

Za okrug beranski:

za srez beranski: Milosav Raičević, bivši ministar, Bogdan Obradović, učitelj, i Tomo Joksimović, učitelj;

za srez rožajski: Prokopije Veković, protosinđel, Ljubomir Popović, inžinjer, i Nikola Cemović, sudija;

za srez bjelopoljski: Aleksandar Bajović, učitelj, Kirilo Balšić, sveštenik, i Nikola Mićović, student prava;

za varoš Bijelo Polje: Andro Stanić, trgovac;

za srez budimski: Radovan Joksimović, kapetanski pisar, Milić Popović, sreski kapetan, i Vukajlo Dević, učitelj;

za srez koritski: Milan Popović, učitelj, Milo Delević, okružni sudija, i Miloš Popović, učitelj;

za varoš Berane: Aleksandar Popović, predsjednik opštine.

Za okrug pljevaljski:

za varoš Pljevlja: dr Jakov Zarubica, ljekar, i Serafin Ćarić, iguman;

za srez pljevaljski: Savo Vukojičić, sveštenik, Derviš Šećer-Kadić, okružni muftija, i Omerbeg Selmanović, sudija oblasnog suda;

za srez šahovićki: Milan Bajić, svršeni pravnik, Hamdibeg Hasanbegović, posjednik, i Mitar Obradović, suplent;

za srez boljanički: Aleksa Bajić, trgovac, Mahmut-beg Manović, sudija okružnog suda, i Prokopije Šiljak, učitelj.

Za okrug metohijski:

za varoš Peć: Nazimbeg Mahmutbegović, veleposjednik, i Mihajlo Dimitrijević, trgovac;

za varoš Đakovicu: Ljubomir Kujundžić, trgovac, i Musa Sejdula, trgovac;

za srez pećki: Milivoje Miletić, sveštenik, Kamber Dema, zemljoradnik, i Veličko Lazarević, zemljoradnik;

za srez istočki: Daško Hreza, katolički sveštenik, Nikola Jovićević, sveštenik, i Jevto Popović, predsjednik prvostepenog suda;

za srez đakovički: Krsto Jablan, sudija, Mehmed Zećiraga, veleposjednik i Mustafa Jajaga, zemljodjelac.

Od osnivača Narodne stranke za narodne poslanike je izabrano osam: pop Nikola Simović (Sekulović), Mitar Vukčević, Dušan Matanović, Spasoje Piletić, Spasoje Radulović, Sava Dragović, Ljubomir Bakić i Milosav Raičević.

Prilikom konstituisanja Skupštine izabran je za njenog predsjednika, najstariji narodni poslanik po godinama, pop Nikola Simović (Sekulović).

Skupština je izabrala Predsjedništvo u kome su bili: predsjednik Savo Cerović, član Velikog suda, a potpredsjednici Lazar Damjanović, advokat i Savo Fatić, predsjednik suda. Predsjedavajući i predsjednik su bili narodnjaci, pop Simović je jedan od osnivača a Cerović dugogodišnji član Narodne stranke. Pored poslanika pristalica koncepta koji su zastupali „bjelaši“, izabrano je i nekoliko poslanika koji su zastupali koncept ujedinjenja „zelenaša“.

Velika narodna skupština na sjednici od 13. (26) novembra 1918. godine poimeničnim glasanjem jednoglasno je odlučila, između ostalog, sljedeće: „Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te da tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. Na istoj Skupštini je odlučeno da se izabere Izvršni Narodni odbor od pet lica kao suverena vlast, koja će privremeno rukovoditi poslovima, dok se ujedinjenje Crne Gore i Srbije ne privede kraju.

Narodno raspoloženje u toku rada Velike narodne skupštine može se vidjeti i iz pozdravnih telegrama koji su pristigli iz svih krajeva Crne Gore. Kao ilustraciju prilažemo neke od njih: Mitropolita crnogorskog Mitrofana Bana, Episkopa zahumskog Kirila Mitrovića, predsjednika Narodne skupštine izabrane 1914. godine Mila Dožića, nekadašnjeg ministra unutrašnjih djela vojvode Lakića Vojvodića, zvaničnika i građana Cetinja i stanovnika katunsko-riječke oblasti.