Pitanje pravoslavne episkopije u primorju: pećka, pećka i samo pećka – Naši stari bili su Jedno!

Iz Kandijskog rata izašli su Bokelji u stanju određene snošljivosti među konfesijama, mada je dolazilo do sporova oko pripadnosti nekih crkava u širem prostoru zaliva.

Svakako da je bilo ulazaka u Boku Srba iz okoline u većem broju. Događalo se da Srbi i rimokatolici u crkvi Svetog Proroka Ilije u Oravcu praznuju, ali i da vode sporove čak i oko malih seoskih crkvica ograđenih u suhozidu (muro secco).

Uvijek valja voditi računa o istorijskoj epizodi sa dalekosežnim posljedicama djelovanja Trogiranina Frančeska de Leonardisa u Paštrovićima i Cetinju u predvorju Kandijskog rata, kojim je rimska kurija na čelu sa papom Urbanom VIII zapravo gledala ka mogućnosti unijaćenja mnogozaslužnog Pećkog patrijarha Pajsija Janjevca.

U vrijeme koje zahvata pisana istorija manastira Savina zbivali su se politički procesi u mletačkoj provinciji Dalmaciji i Albaniji koji su karakterisani uniformnim djelovanjem rimskog episkopata u Dalmaciji na ukidanju pravoslavne mitropolije, podvođenju pravoslavnih žitelja i sveštenstva pod jurisdikciju mletačkih (filadelfijskih) arhiepiskopa, razgonom pravoslavnih mletačkih arhiepiskopa (Metodije Moroni) kada su ispovjedali pravoslavni obrazac, stavljanjem pod upravu rimskih biskupa parohijalnog pravoslavnog sveštenstva, uništavanjem bogoslužbenih knjiga ruskoga i srbskoga pisma te štampanjem istih  srbskim pismom, ma prerađenih u padovanskom seminariju, rušenjima pravoslavnih crkava u Dalmaciji, a naročito u gradskim sredinama.

Nastojalo se tokom Morejskog rata, kada je uvećan mletački posjed i na uplivisanju u pitanja izbora srpskih arhijereja kakav je slučaj zabilježen od strane kotorskog biskupa Marina Draga ka upražnjenoj stolici crnogorskog mitropolita, ali objedinjavanjem sa bokeškom teritorijom pod upravom filadelfijskog arhiepiskopa.

Takođe su nastojale mletačke vlasti na izboru visokih službenika u opštinskim upravama koji su bili naklonjeni rimokatoličkom prozelitizmu, ali i zaposjedanju prostora strogih nadležnosti srpskih opština (serdarije).

Takvi su slučajevi zabilježeni u Novome i izazivali su otpor uprava Topaljske komunitadi.

Zatim, otporom pravoslavnih žitelja Dalmacije instrumentalizovanim putem srpskih opština – kapetana molbama za uspostavljanje pravilne (P e ć k e) episkopije i rasterećivanje sveštenstva od ispita i uprave rimskih biskupa. Otpor je započet odmah po ukidanju (1719-1722) pravoslavne mitropolije Busovića-Ljubibratića i s vremenom je rastao u intenzitetu i kvalitetu.

I jedan i drugi suprotstavljeni subjekt nastojali su na djelovanju putem mletačkog Senata. Akcije rimokatoličke strane odvijale su se na dva nivoa, pri čemu je upadljivo da je prvi, providurski nivo, bio neuporedivo djelotvorniji. Rimski episkopat u Dalmaciji uporno je tražio providure koji su lično bili skloni uspostavljanju mehanizama represije (P. Valijer, I. A. Zboravicijus, Đ. Riva, D. Dolfin…) kao što se uporno sa svih nivoa, pa i Svete stolice obraćao u Veneciju, no sa vrlo slabim rezultatima.

Ta slika upornog prozelitskog pritiska sa pozivom na stara senatska akta 16. vijeka nastala poslije Tridentinuma, a makar uzdržani pa i zaštitnički stav providura ka Srbima, stav koji sljeduje opštoj namjeri mletačke politike, dovodio je Srbe u težak položaj i u ukupnim rezultatu slabio oštricu njihovih akcija koje su sve gledale da se Crkva pravoslavna ustroji i stavi pod Pećku patrijaršiju.

Mlečani su ipak gledali da zadrže liniju kretanja uspostavljenu poslije Tridentinuma i kursa papa Pija V i Grgura XIII koji je ilustrovao stav da se na Balkanu postignu dva cilja: suzbijanje protestantizma i ovladavnje Pećkom patrijaršijom. U mjeri u kojoj se iz sopstvenog državnog interesa Dubrovnik odupro ovakvom nastojanju, u toj je mjeri pomogao održanje Pravoslavlja u zaleđu.

Tipični odgovori središnje vlasti često su sadržavali i donosili diplomatska relaksiranja ovih pitanja iskazom da vlast vodi računa prevashodno o državnom interesu, a ne o izboru biskupa čime su pitanja izbora episkopa ostavljana pasivnim.

Takvi odgovori su obično pasivizovali papsku aktivnost. Akta poziva, državna dokumenta kojima je regulisan status pravoslavnih u opsegu republike, iznošena su selektivno sa dominantnim pozivanjem na akta donešena nakon Tridentinuma, dok su pravoslavne opštine gledale da ukazuju na akta nastala i izdavana poslije zasnivanja Kongregacije za širenje svete rimske vjere, ali i na papske bule koje su kao akta ispisana na grčkom čuvana u arhivima srpskih pravoslavnih saborišta kakvo je topaljsko u Dračevici.

U kontekstu odbrane prava pravoslavne crkve u provinciji Svetouspenski manastir Savina se istorijski iskazuje kao posve dominantna tačka koja skupa sa svojom opštinom i Sabornom crkvom nastupa sinergično, čak u periodu igumanstva Arsenija Milutinovića (do 1754) predvodi i finansijski obezbjeđuje ovakve aktivnosti.

Konačno, pravoslavna crkva je sa najvišeg nivoa pratila zbivanja u provinciji i ukupno djelovanje u smjeru obnove nasilno ukinute mitropolije uvijek je nosilo karakter sabornosti.

Topaljska opština je na svaki način poduprla duški akt (ustoličenja mitropolita Simeona Končarevića), ali se taj događaj odvojao dopuštenjem glave Crkve. Tako i ranije kada je priznat vladika Nikodim Busović i drugi arhijereji poput Savatija Ruđića. Glavna pravna intencija pravoslavlja u provinciji ležala je u okvirima i kontekstu proishođenja episkopije iz matice Crkve Pećke patrijaršije pravilnim unutrašnjim izborom i potvrdom arhijereja.

Kandidati su stizali iz Savine više nego iz bilo kojeg drugog crkvenog središta tokom 18. vijeka.

Može se, takođe, reći da je divljenja dostojna uspješnost Crkve čiji je status regulisan državnim zakonima koji je guraju pod krilo mletačkih patrijaraha, u opštem nastojanju unijaćenja episkopa i naroda, a u neposrednom i bespoštednom pritisku rimskog episkopata u Dalmaciji čiji su samo vrh ledenog brijega dvojica zadarskih nadbiskupa Zmajević i Karaman. Ona se održala sa mrežom parohija, izuzev fizički porušenih i manastirima i u periodima episkopskih interregnuma. Kako je vrijeme odmicalo nastojanja pravoslavnih teći će i u smjeru uspostave škola, a one će biti uspostavljane onog časa kada su državni zakoni to dopustili (Krtoli i Topla).

Akcije katoličkih prelata Dalmacije tekle su u kontinuitetu, sa promjenjivim uspjehom, ali su u par špiceva postigle da mletačka Vlada ukine pravilnu srpsku mitropoliju.

Kada je jednom 1719-1722. godine ukinuta, ona više nikada sa pristankom mletačke središnje vlasti nije obnovljena, iako su takva traženja dolazila i sa nivoa generalnih providura u Zadru.

Temeljna teza rimskog episkopata je bila da u područjima pod mletačkom vlašću ne mogu djelovati episkopi iz drugih država, a pravoslavne crkvene opštine su uvijek odgovarale molbama za izbor „rodnih sudita“, žitelja Republike Svetog Marka.

Episkopi su decenijama plaćani iz državne blagajne i u mletačkim hartijama se oni i pominju kao egzarski pećkoga patrijarha i episkopi po preuzetim finansijskim obavezama. (Evo, to je segment u kome se sustiču davnašnje aktivnosti rimske kurije i današnjih vlastodržaca u Crnoj Gori).

Još 1678. u predvorju velikog rata papa Inocent XI je pisao duždu da ne treba dopustiti da je u Mlecima postavi pravoslavni episkop. Ova akcija uslijedila je zbog događaja započetih sedam godina ranije kada se patrijarh Metodije III Moroni udaljio iz Carigrada i stigao na ostrvo Zakint. On je na samom početku 1672. godine sa patrijarhom Dionisijem IV i četrdesetoricom mitropolita i episkopa potpisao ispovjedanje vjere Istočne crkve o čemu se u Rimu znalo.

No još veća teškoća ležala je u uvažavanju od strane mletačkog providura. Pravoslavni u Dalmaciji odlučili su da mole Metodija da se prihvati tamošnje katedre na što 20. novembra 1677. podnese mletački patrijarh vladi memorijal protiv Metodija. I pored toga, vlada 3. januara 1678. potvrdi izbor Metodija za pravoslavnog episkopa u Mlecima. Nakon pomenute intrvencije pape, dužd je uzvratio da je mletačka vlada obavezna da brine najprije o državnim poslovima. Izuzev izvjesnih akata koji više ne predstavljaju akte represije već akte zatiranja, a koji su stigli sa dolaskom na čelo pravoslavne crkve u provinciji Stefana Ljubibratića, ovo što je demonstrirano u prepisci pape i dužda postaće obrazac za međusobne doticaje.

Nakon ovog postavljenja koje nije došlo u vrijeme ratnih ili izglednih ratnih dejstava i potreba, stigla je i epizoda sa pravoslavnim šibenskim kapelanom i krčkim kaluđerom, filosofskim i bogoslovskim piscem Nikodimom iz roda Busovića.

On je od 1676. služio kao kapelan u Šibeniku tačno onako kako su i tokom čitavog 18. vijeka bile ustrojene uređene pravoslavne parohije u Boki i Dalmaciji. 3. oktobra 1679. izabran je za episkopa grčki iguman Gerasim Vlahos sa Krita i on je tu dužnost vršio do 1685. godine. On je mletačkoj vladi podnosio dukal od 20. avgusta 1578. kojim je garantovana sloboda i nezavisnost pravoslavne vjere i da je njegova Crkva u punome smislu pravoslavna crkva. I tada je poteklo dopisivanje između Rima i Venecije.

Episkop Gerasim učinio je ilustraciju dvovalentnog istorijskog karaktera mletačko-dalmatinske arhiepiskopije, nasuprot episkopa Melentija čije će djelovanje voditi čak odluci o isključenju iz Crkve.

To je kontekst od kojega su se pravoslavni žitelji Dalmacije i Boke dostancirali, a tome postupku prednjačila je u 18. vijeku Savina i Topla pokazujući puni sinergizam djelovanja opštine i manastira, opštine i Crkve. Najupornije i najbliže rješenju u periodu uprave manastirom jeromonaha Arsenija, a tokom trostrukog kapetanskog mandata Vukovoja Vukovog Jovanovića.

No, od 1678. postaće providurom Petar Valijer koji se istakao progonima Pravoslavlja. Njegov savremenik je kotorski biskup Ivan Antun Zboravicijus. 1672. biće izdat dukal o progonu svih šizmatičkih grčkih sveštenika, a 1679. izdaće Petar Valijer naređenje da kanonik Luka Bolica ima obučavati pravoslavne sveštenike u parohijskoj službi.

1679. godine u septembru, ovaj dalmatinski providur izdao je naređenje da latinski sveštenici imaju obučavati pravoslavne sveštenike: „…Reverende Domine Luca Bolizza Canonice hujus oedis cathedralis, cujus integratis, et doctrina, et in rebus gerendis prudentia nobis satis, superque cognita est, id muneris dare, atque oneris imponere, ut sacerdotes ac monachos graecos qui in hac urbe commorantur, ad majorum instituta, disciplinamque ecclesiasticam et ad omne parochialis offici munus diligenter erudias…“

Upravo 1685. biće na mjesto Gerasima Vlahosa izabran Melentije Tipaldi koji se odbio od pravoslavne vjere i Patrijaršije i time je dovršena hijerarhijska linija u upravi Crkve u provinciji sa formiranom čitavom istorijskom linijom zatiranja Pravoslavlja u Dalmaciji i Boki.

Još jednom u brzotok katoličkog prozelitizma upregao se predstavnik patricijske familije Bolica, familije koga je Propagandi pružila najveći broj djelatnika u istoriji ove ustanove na istočnoj obali Jadrana. Na taj način rimski episkopat, koji je pokretao sve zatiračke akcije, ušao je u novi mediteranski ratni požar. Valijer je 1686. godine izdao naredbu u saradnji sa zadarskim nadbiskupom Parkadijem da svi sveštenici grčkoga obreda u Dalmaciji i Boki moraju biti instalisani od latinskih biskupa.

Vladika Melentije Tipaldi je 13. septembra 1690. pred papskim nuncijem i inkvizitorom opozvao pravoslavno vjerovanje.

Ovakvo „zatvaranje“ hijerarhijske linije i vidljiva sprega državnih vlasti i katoličkog episkopata proizvešće i vrlo ozbiljne otpore pravoslavnih žitelja provincije. Već 1689. pravoslavni Šibenčani obraćali su se molbama vladi za slobodu pravoslavne vjeroispovjesti sjećajući na dekret iz 1641. godine, a tako će činiti i 1694. godine.

Od ovih događaja neće ostati po strani ni srpski patrijarh Arsenije III Čarnojević koji je 8. marta 1693. pisao igumanu manastira Krke Josifu i proigumanu Gavrilu da je primio poslanike Jefrema i Teodosija koji su prinijeli njihovo pisanije i pet dukata.

Žale se na vladike, na što patrijarh odgovara i savjetuje: „ot vladika sjedite s mirom; a ako vi koje dosaždenije načnu vladike tvoriti, vi nam pisanijem vozvjestite, a mi ćemo imeti za to popečenije…“.

Patrijarh je ovdje pominjao Busovića i dar nekog vladike. Ukupno angažovanje pećkog patrijarha tokom Morejskog rata u opsegu stare Zahumske i polhercegovačke mitropolije, Boke, teritorijalnih domena Venecije, kazuje o potpunoj brizi za Crkvu i aktivnom odupiranju rimskom prozelitizmu na Jadranu, a u tome pravcu najozbiljnije rezultate postigao je mitropolit Savatije, pri čemu se ne smije gubiti iz vida djelatno prisustvo beogradskog mitropolita Simeona Perčevića-Ljubibratića u Novome.

Najvjerovatnije su odmakla ratna iscrpljivanja Venecije dovela do popuštanja prema pitanjima vjerskih sloboda pravoslavnih žitelja jer 1695. godine u junu Danijel Dolfin izdaje dukal kojim jamči slobodu Šibenčanima pravoslavne vjere.

Već sljedeće godine patrijarh priznaje vladiku Nikodima za episkopa: „Hramu svjatago Arhistratiga Mihaila i Gavrila i igumanu kir Josifu kako prinese nam singeliju našega brata svjatopočivšago Pajsea partiarha, kako jest osobne pismena ot serdara i ot vse kraine i poglavara dalmatinski, koji prose i mole, da ponovimo stare singelije svjatočivših patriarha i da im damo vladiku Nikodima da im jest vladika i pastir i upravitelj crkovni…“ Epizoda iz susreta pećkog patrijarha Arsenija i od Melentija Tipaldija hirotonisanog episkopa Nikodima ilustruje dakako prevagu rimske kurije poduprte instrumentima državne politike Venecije i nerazrušivu snagu pravoslavnog predanja.

U Dračevici je još 1695. bio začet mehanizam slamanja Pravoslavlja i slika djelovanja na dva kolosjeka rimskih sveštenika i mletačkih vlastodržaca biće formirana da bi se kroz čitavi 18. vijek ponavljala.

Peraški opat je, vidjeli smo u ljeto 1695. kazivao da ne uspijeva u jednom novskom selu otrgnuti parohijane od grčke šizme, a u februaru 1697. određen je misionar za Novi i Risan ali je poslije tri godine povučen. Pored opata Vicka Zmajevića i biskup Kotora Marin Drago pokušavao je da putem svoga rođaka Ivana Burovića ubjedi pravoslavne episkope u Novome da priđu katoličkoj vjeri, ali bezuspješno.

Vjerovatno je da o ovome pokušaju govori Marin Drago u izvještaju kardinalu Leonardu Koloređo od 15. jula 1697. No, izvještaji peraškog opata tako predanog privođenju Srba katoličkoj crkvi čime se isticao već u vrijeme starješinstva u Perastu, privođenjem jednog novskog sela, a vjerujem da su u pitanju Đurići, govore o podizanju dva srpska manastira i nošenju velikih litija.

Promjene odnosa snaga u Boki dozvolile su i početak gradnje pravoslavnog manastira u starome Kotoru kraj crkve Svetog Luke što je izazavalo očaj kotorskog biskupa Draga i uvjeravanja Kongregaciji da neće štedjeti ni svoj život da to spriječi.

Da li je jedan pop koji se pominje kao žitelj Kotora učestvovao u ovim radnjama nije poznato, ali se govori o mletačkim namjerama da spriječe izbor jeromonaha Danila za cetinjskog vladiku dovođenjem ovoga popa. Na tome je radio biskup Drago, svakako uticajem Bolica? I tada je u službenim izvještajima podvlačena potreba da se odabere lice zavisno od filadelfijskog arhiepiskopa. Ovo je sve, dakako, omogućeno upokojenjem vladike Visariona Borilovića 1697., a nastojalo se prodirati kroz Paštroviće savjetom da se oslobode vlasti vladike turskoga podanika.

Dakle, u ovom prelomnom događaju oslikalo se sve ono što će se kroz čitavi 18. vijek podržavati u djelovanju dalmatinskih katoličkih prelata ka vrhivnoj vlasti u Veneciji i što je demonstrirala epizoda učenog Trogiranina u cetinjskoj mitropoliji u predvorju Kandijskog rata. Tokom 1697. iz Paštrovića je zaista odaslano pismo generalnom providuru putem izaslanika Nikole Davidovića kojim je traženo da se postavi osoba koju će odabrati Melentije Tipaldi. Na taj način bila bi zatvorena konstrukcija prodora u Crnu Goru, to jest Peć. Pokušaj biskupa Draga sjeća na istovjetnu namjeru Trogiranina Leonardija u vrijeme patrijarha Pajsija Janjevca, a kotorski patriciji Bolice-Grbičići pokazali su se najupornijim nosiocima prozelitske oštrice još od vremena prije Kandijskog rata.

Vjerovatno je da od 1699. godine u kojoj je donešen karlovački mirovni ugovor došlo do promjene odnosa snaga u provinciji u korist pravoslavnih Srba nad pravoslavnim Grcima, a to stoga što su mnogi Grci iselili ili se pounijatili. 10. oktobra 1699. filadelfijski arhiepiskop Melentije Tipaldi korio je episkopa Nikodima što prelazi granice episkopije i zaboravlja da je latinski epsikop nadležan crkveni starješina u mjestima gdje on hoće da vrši službu. Međutim, već malo kasnije iste jeseni, providur Alvize Močenigo darivao je Busoviću i dragovićkim kaluđerima crkvu Svetog Jovana Krstitelja u Bribiru koju on sam naziva „antica chiesa greca“. Iako je rat završio i završena razgraničenja ka Osmanskoj imperiji sve do 1705. godine i generalni providur Močenigo i dužd Alojzije Močenigo (ovaj drugi putem providura Marina Zana) potvrđivaće naredbe vlasti od 1641. i 1695. godine, odnosno slobodu pravoslavne vjeroispovjesti. Isti dužd uvažio je i molbu pravoslavnih Neretljana od 14. maja 1705. godine da ozidaju crkvu. U Novome se bilježe i izmjene posvete crkve Sveti Vrači Kozma i Damjan u Ratiševini u „Svi Sveti“ katastrom iz 1702. godine. Kasnije, tokom druge polovine vijeka, biće pritisaka na Srbe da praznuju oba kalendara.

Velika promjena usljedila je sa dolaskom na čelo provincije providura Justina Rive koji se iskazivao kao istinski nasljednik Petra Valijera.

Ovaj providur produbio je represiju naređenjem da samo mletački podanici mogu vršiti parohijsku službu, a da latinski sveštenici imaju obučavati pravoslavne za parohijsku službu. Ove naredbe stigle su tokom 1707. godine kada je mitropolit Savatije već učvršćivao svoju poziciju na Toploj. I ne samo sa nivoa regionalne vlasti, već i vlada 18. januara 1707/08. godine izdade kat kojim su potvrđene naredbe iz 1534. i 1542. godine da pravoslavni parosi imaju vršiti službu tek kada iz ispita latinski episkop. N. Milaš kazuje da je ova naredba stigla od Savjeta Desetorice privolom Melentija Tipaldija. Justin Riva definitivno je prednjačio ovom zaokretu središnje vlasti još 1705. godine u vrijeme kada se vladika Savatije sa đakonom Stefanom vraća na Toplu iz Svete Zemlje.

Dalmatinski episkop Nikodim Busović upokojio se u manastiru Krka 1707. godine. Vidljivo je zaista da mitropolit Savatije tek poslije upokojenja dalmatinsog vladike zaslužnoga Nikodima proširuje svoju upravu na cjelinu Dalmacije. No, iako je i dalje na položaju Melentije Tipaldi, vlada je mitropolitu Savatiju 1710. godine potvrdila pređašnje novčane naknade iz državne blagajne. Misli se, dakako, na dukal od 29. juna 1695. godine.

Već juna 1712. Sveti Sinod Carigradske patrijaršije proglašava Melentija Tipaldija otpalim od Crkve i novim Judom. U kanonskom pogledu bio je to trijumf pravilnih primorskih pravoslavnih episkopija potvrđenih od pećkih patrijaraha. I ne samo to, već još jedan otvoreni proces međunarodne politike uzima upliva u zbivanja u Dalmaciji i Boki. Po prvi put velika Rusija u liku Petra Velikog nastupa na Balkanu i 7. decembra 1710. godine mletačkome Senatu dolazi njegovo pismo u kojem se osuđuje ponašanje Melentija i poziva mletačka vlada da pravoslavnim dodjeli jemčene vjerske slobode. I ovaj postupak može posredno govoriti o ulozi savjetnika grofa Save Vladislavića, rođenog Dubrovčanina (1661), koji je bio odlično upućen u prilike i koji je mogao znati i o visokome rangiranju mitropolita Savatija još u vrijeme patrijarha Arsenija i Sabora u Sečuju? Nije mi poznato da je uslijedio neki otvoreni akt protiv mitropolita Savatija. Istina je da je on 1708. godine poslao jedan odgovor manastirima Krka i Krupa da ne može dolaziti u pravoslavne dalmatinske crkve bez dozvole mletačke vlade za koju se već obratio!

No, do 1709. vladika je obezbjedio takvu dozvolu i otpočeo svoju upravu u tima krajevima što se vidi iz niza sinđelija takošnjim parohijama izdatim u periodu Vinčenca Vendramina.

U godini upokojenja vladike Savatija srpski patrijarh Mojsej se poziva na pisma patrijarha Jovana (Kantula) i bosanskih mitropolita i obladatelja dalmatinsih što su ostavili hramu Svetoga Arhistratiga Mihaila i Gavrila.

Dobri odnosi nastavljeni su sa nivoa providura i tokom rata koji je započeo 1715. godine i u kome su Novljani podnijeli velike žrtve. Tek ove nove žrtve otvoriće put zasnivanju Topaljske opštine. 1. avgusta 1716. providur Anđelo Emo nazvaće Stefana Vucassin Savatia suo nipote i „Passato lo stesso Vucassin dal secolo all’ abito di monaco greco col nome Steffano Gliubibratich“.  Tako će i sredinom jula 1718. stići važan akt vlade kojim daje punu slobodu grčkim podanicima pri tom se pozivajući i na odluku pape Klimenta VIII od 26. marta 1526. i opštu odluku od 20. avgusta 1578. godine.

Za biskupe u provinciji, ali i za Rim, predstavljao je Kotor ključ za otvaranje prostora Crne Gore i Srbije. Istovremeno, cetinjske vladike gledale su još od Danila Šćepčeva da pod svoju upravu stave pravoslavne žitelje u Risnu i Novom. Po povratku iz Rusije, nastanjen u Mainama, tokom 1716. godine, on je analizirao šire prilike i započeo političke pregovore sa providurom Franom Erico.

Opšte ocjene kotorskog providura o uticaju vladičinom, uz ratne prilike koje su zahtijevale trupe, dovele su do odluke Mlečana 7. maja 1718. da priznaju vladici jurisdikciju u predjelima koja su tokom tog rata došla pod mletačku vlast. J. Radonjić kazuje da mišljenje Vladimira Ćorovića o davanju vlasti vladici Danilu nad pravoslavnima u čitavoj Republici nije tačno, te da je on samo dobio pravo u Boki. Izvjesno je, međutim, da je dukal dužda Jovana Kornera 14. jula 1718., zasnivajući Topaljsku komunitad, ostavio pasivnim pitanje pravoslavne episkopije.

U ljeto 1723. godine apostolski komesar i nadbiskup Vicko Zmajević, kao i kotorski biskup Zanobeti ukazivali su na teško stanje katolika u djelovima Boke tražeći uspostavu efikasne misije.

Novi rez u politici Mletačke republike počinje sa 1719. godinom. Nadbiskup Zmajević priprema okvir za progon, a 5. septembra 1720. godine mletačka vlada naređuje providuru da iz provincije odstrani vladiku Stefana.

On je tada boravio u Splitu i Sinju. Nikola Papadopuli, jezuita, ustao je u odbranu mitropolita Stefana obarajući tezu Zmajevića da srpski patrijarh nikada nije imao upliva u provinciji. On ukazuje na bule papa Lava X i Klimenta VII. No, razlika između  Zmajevića i učenog jezuite je u odabiru metoda. Zmajević traži brisanje Pravoslavlja, a Papadopulos postupno uvođenje u Uniju. Vidjeli smo, i crnogorski glavari pisali su 1722. Senatu o prirodi djelovanja Vicka Zmejvića.

Ovdje bih samo podsjetio na akciju arhiepiskopa Rodi koji se obratio kardinalu Paulućiju da se zabrani da episkop Stefan vrši vlast nad Srbima mletačkim podanicima, da bi nakon progona vladike 1723. godine Dijedo objavio da je Senat odobrio da pravoslavni dalmatinski Srbi dobiju episkopa.

Kada se, dakle govori o stavu vlasti prema pitanju pravoslavne episkopije tada je vidljivo da je taj stav mijenjan izuzetno često, a da do izbora i ustoličenja nikada nije došlo. Vlesti je bilo izuzetno važno da neutrališe mitropolita Stefana Ljubibratića.

Već je 1735. providur Grimani ponavljao naredbe Petra Valijera o ovisnosti pravoslavnih sveštenika od latinskih episkopa, a sljedeće godine u ljeto je Dolfin kome je Senat podstro molbu pravoslavnih za episkopa sugerisao da im se ne dozvoli episkop arhimadrit manastira Savina Avramović ili ko drugi. Na dan 8. oktobra 1736. mletački Senat je opozvao sve ranije odluke u korist Pravoslavnih, vjerovatno zgrožen tvrdnjama Zmajevića da nemire izazivaju agenti Rusije, kakav je Leontije Avramović. I tada, u času kada središnja vlast otvara pitanje uspostave episkopije, intervencija Zmajevića guši svaku nadu.

Ni dukal od 13. jula 1739. kojim je vlada uzela Pravoslavne u zaštitu nije pomogao kod akcije nadbiskupa u Rimu koji je preko nuncija 1740. a preko providura Kavali, povukao svoj dukal. Baš u to beznadežno doba, krenuo je savinski iguman Arsenije Milutinov niz akcija u Mlecima preko svoga i topaljskog opunomoćenika trgovca Marka Mirkovića, ne bi li se u provinciju, poglavito Boku, vratila stara episkopija. 

1742. godine održana je značajna sjednica u Kvirinalu u prisustvu pape Benedikta XIV na kojoj je u prisustvu sekretara Kongregacije razgovarano o mjerama za suzbijanje Pravoslavlja u provinciji. Referent se, kazujući o predmetnom pitanju, odredio prema rasprostranjenosti ilirskog jezika! Na ovoj ssjednici izrečen je sažeti program unijaćenja pravoslavnih u opsegu Republike.

Jula 1754. nakon perioda velikog naprezanja i troška manastira Savina i Topaljske opštine ne bi li se odobrilo ponovno uspostavljanje episkopije, dužd Francisko Lauretanus je potvrdio raniji dukal iz 1739. o slobodi pravoslavne vjeroispovjesti što je traženo putem zastupnika Spiridona Lovrovog Ruđerija.

Manastir Savina i Saborna topaljska crkva iznijeli su i jedno naročito pregnuće, pomognuto upravama komunitadi, koje je obilježilo njihov istorijski hod kroz 18. vijek, a to je nastojanje i sprovođenje konkretnih aktivnosti na ponovnoj uspostavi primorske episkopije-mitropolije na Toploj. Ove gotovo stalne aktivnosti su izvođene putem opštinskih instrumenta Topaljske opštine i onih specifično topaljsko-dračevićkih i onih kojima se Topaljska opština sa svojim sveštenstvom pridruživala opštim dalmatinsko-bokeškim molbama. Ova nastojanja tekla su od četvrte decenije 18. vijeka kada bivaju iznešena od svetoga bratstva manastira Savina putem isticanja kandidata za arhijereja savinskog arhimandrita Leontija (Avramovića) da bi se tokom pete i na početku šeste decenije prenijela ka Toploj i njezinom opštinskom središtu u vrijeme kapetanskih mandata Vukovoja Vukovog Jovanovića iz Ratiševine i Gavrila Kvekića sa Poda.

Ovim aktivnostima posvetiću posebnu pažnju, ali na ovom mjestu valja podsjetiti na opširnu predstavku parvoslavnih Srba Boke i Dalmacije iz 1759. godine kojoj prednjače Topljani na čelu sa topaljskim kapetanom Dragutinom Magazinovićem i njegovom upravom (bankadom) i ostali glavari. Međutim, u predstavci je potpisan i pop Jovan Dragičević, topaljski paroh, kao paroh Saborne crkve na Toploj i bratstvo manastira Savina.

Knezovi se sjećaju ratnih zasluga za Veneciju i pored milosti Dužda udijeljene za zasluge, pominju i bulu pape „svesvetoga Klimenta VII“ kojom je kazano da se latinski sveštenici nemaju mješati u crkve i zakon grčki što je Senat potvrdio. Pokazuju stanje pravoslavnih u carskim zemljama i sjećaju na svoje arhijereje, poglavito na Stefana, koji je prognan prije dvadeset i pet godina. Žale se dalje pravoslavni naši preci kako se biskupi pozivaju na dozvole Senata da vižitaju srpske crkve i da razgledaju naše crkve i crkvene poslove. Ukoliko srpski sveštenici ne učine ispovjedanje vjere po rimski, moraju da trpe muku po galijama i tamnicama.

Konačno, mole za izbor za arhijereja iz svojih redova, od našeg slavenoserbskog jezika i zakona grčkog koji je izobražen i naučan i vaše svijetlosti najvjerniji podanik.[1] Nova predstavka Topljana i Dalmatinaca biće upućena tokom 1762. godine i ona detaljnije rasčlanjuje istoriju mitropolije u primorju, ali se i ovdje poziva na bule papa Lava X i Klimenta VII kojima se pod prijetnjom kazne brani latinskim episkopima da se miješaju u stvari grčke crkve.

Poziva se i na Florentinski sabor i odluke Savjeta Desetorice. Vrlo je indikativno da je i pored izbora arhimandrita Gerasima Zelića za generalnog vikara u provinciji u ljeto 1796. godine i prisustva u cjelini Boke mitropolita Petra I, istog tog ljeta sveštenstvo i narod izabrano Topljanina i savinskog arhimandrita Simeona Ivkovića kao kandidata za vladiku.

Ovaj dokument, koji donosi prezaslužni Nikodim Milaš, ne može biti krivotvorina, jer je potpisan od svih knezova u svim srpskim opštinama u provinciji, a bijaše joj priloženo i svjedočanstvo popa Leontija Vučkovića, topaljskog paroha kojim je rečeno: „Činim vjeru ja niže podpisani paroh Saborne crkve Svjatago Voznesenija Hristova, venecijanskoj republiki u Toploj varoši ot grada Novoga, za gospodina otca arhimandrita Simeona, čto jest istino rožden ot slavenoserbskago dvorjanina Savve Ivkoviča i ot istine i zakone njegove žene Elene, dšteri gospodina grafa Jakše Dubljeviča. I jest rečeni otec Simeon svjatijem kreštenijem krešten i svjatijem mirom pomazan po zakonu greko-pravoslavnome Svjate Vostočne Apostolske i Jerusalimske cerkve u rečenoj cerkvi topaljskoj črez jeromonaha oca Sofronija Savvinca i narečeno imja jemu bist Spiridon; vosprijemnik jemu bil gospodin Mihail Vučurev u 1756 godu mjeseca dekemvrija 12-go dne, kako libro od kreštenja svjedoči...“

Kada se u crkvi Svetoga Spasa 16. oktobra 1762. krstila Marija Ivković, kumovao joj je jeromonah Serafim Ikonopisac. Krštenje je obavio paroh topaljski Petar Jovanović.

Uporno, dakle, kada god su političke prilike dozvoljavale, Topljani su nastojali na izboru nekog kaluđera za vladiku u provinciji i parosi Saborne crkve uzimali su u tome procesu sve do konca Mletačke republike ozbiljnog učešća skupa sa svojom opštinom. Iako to djelo nije ostvareno, oni su postigli temeljni cilj, da održe pravoslavnu Boku i njezine svetinje. Kroz najuspješniji svoj vijek topaljska, Saborna crkva, djelovala je u organskoj sprezi sa svojom opštinom sa kojom je nastupala kao jedno tijelo, a takođe i manastirom Savina. Nije moguće oteti se utisku da su već osnivači opštine, koji su i podigli Sabornu crkvu i manastir, utisnuli pečat jedinstva ovoj istinskoj jadranskoj komuni.

Tokom 1761. i 1762. godine bilo je pokušaja da mletačka vlada suspregne agresivno djelovanje nadbiskupa Karamana, a događala se i prepiska pape Klimenta XIII i vlade zbog izbora za filadelfijskog arhiepiskopa osobe koja ne priznaje papski primat. U to vrijeme i ruski poslanici počinju se uključivati u razgovore o ovom problemu.

Najpotpunija ilustracija molbi Topljana (Dračevićana) prema mletačkom Senatu u povodu vraćanja pravoslavne episkopije leži u aktima Topaljske (novske) komunitadi iz 1749-1750. godine kada je na čelu komunitadi bio Vukoj Vukov (Jovanović) iz Ratiševine.

Ovdje pružam samo prvi kapitul uputstva poslaniku Marku Mirkoviću za djelovanje u Mlecima: „Ako nam dopusti G(ospodin): B(og) i prevedri princip ovom puku grčaskoga zakona pravoslavnoga jerusalimskoga o(d) Dalmacije i Arbanije kako je pitato u supljici radi smjestiti u prošenju da u dukali izide kako nam dopustaju episkupa ovom puku od zakona grčaskoga, roda i jezika slaveno srbskoga sade za vazda u vjekove po naslediju jedan po drugome da ga puk izbira oba čina crkovni i mirski, glavari i starješine kao u Greci prencipovoj se postavljaju u Zentu, u Cafaluni i u Santa Mauri i da ne može činiti vižite i crkovne ceremonije i zakon vas i puplike foncioni bez da ga ima niko napastovati i po ovijem sada koji bi nasledovali da ne može nikad biti inostrani ni inoplemenik, već pravi sudit principov i naš rodni patriot iz provincije i cijele eparhije kojom bude vladati od zakona grčaskoga, roda i jezika slaveno srbskoga.“

Ovom prilikom Topaljska komunitad i manastir Savina istakli su kandidaturu za episkopa savinskim protosinđelima Parteniju Pavloviću i Nektariju Kuzmanoviću. Iguman savinski Arsenije Milutinović je garantovao da će manastir snositi sve potrebne troškove za dovršavanje opšteg djela dobijanja episkopije, a u pismu je istaknuto da su dalmatinski pravoslavni izjavili da nemaju kandidata. Poslanstvo Marka Mirkovića po ovome zadatku započeto je 1746. godine. Sveto bratstvo manastira Savina odbilo je 1776. vlast filadelfijskog arhiepiskopa i najavu da će se za Savinu odabrati jedan arhimandrit.

Odbrani Pravoslavne crkve i naroda doprinijeli su svi. Doprinijela je i Crna Gora. I Crnoj Gori su veoma doprinijeli Bokelji. Treba čitati pisma mitropolita Danila i vidjeti kako se izjašnjava o zahumskom i dalmatinskom pećkom mitropolitu Stefanu. To posvjedočeno jedninstvo, to je istinita istorija ovog naroda.

Autor: Dr Goran Komar