Patrijarh srpski Gavrilo od nadgledane slobode januara 1945. do povratka u Patrijaršiju novembra 1946. godine (prvi dio)

Piše: prof. dr Veljko Đurić Mišina

Napomena: tekst je napisan na osnovu malobrojne literature i prilično obimne arhivske građe koju sam prikupio i objavio pod naslovom Letopis Srpske pravoslavne crkve 1946–1958. godine. Vrijeme patrijarha Gavrila (1946–1950) i patrijarha Vikentija (1950–1958), Knin–Beograd 2000-2002, strane 183–229. Posebno mjesto u građi imaju dokumenata iz dosijea patrijarha Gavrila, koji se ustrojili pripadnici Njemačke bezbjedonosne službe 1941, a nastavili 1945. godine pripadnici raznih djelova Saveznog ministarstva unutrašnjih poslova, a koje sam dobio od jednog prijatelja Krste Lekovića, pripadnika Uprave državne bezbjednosti koja se bavila Srpskom pravoslavnom crkvom.

Posle vaspostavljanja Pećke patrijaršije 1920, dotadašnji mitropolit beogradski i cijele Srbije Dimitrije (Pavlović) izabran je za prvosveštenika ujedinjene Srpske pravoslavne crkve, i on je patrijarhovao do 1930. godine. Njega je naslijedio dotadašnji mitropolit skopljanski Varnava (Rosić), 1930–1937. godine.

Njegov naslednik, mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo (Dožić) bio je treći prvosveštenik, čija je biografija prebogata velikim i malim događajima, mukama i problemima, uglednim i kontraverznim ličnostima, velikim djelima i sitnim promašajima, po vremenu austrougarskog zatočeništva u Prvom svjetskom ratu i njemačkog u Drugom…

Arhipastirstvo patrijarha Gavrilo je imalo tri razdoblja: prvo, od izbora do Aprilskog rata (1938–1941), drugo ratna internacija (1941–1945), i treće, od oslobođanja iz zatočeništva do smrti (1945–1950).

Mada su istoričari mnogo toga do sada razjasnili, tako da gotovo i nema važnije nepoznanice u toj burnoj biografiji, vrijedi se podsjetiti nekoliko odveć zanimljivih detalja. Jedan od njih predstavljaju patrijarhove aktivnosti od početka 1945. do povratka u Jugoslaviju novembra 1946, i u tom kontekstu boravak u Rimu 1945. godine.

Poznato je da su njemački oficiri sačinili plan upotrebe patrijarha Gavrila i episkopa žičkog Nikolaja (Velimirovića).

Naime, oni su planirali da 1. februara 1945. u Salcburgu okupe visoke predstavnike pravoslavlja iz Rumunije, Mađarske, Poljske, Češke i Slovačke, to jest sa teritorija na kojima su ranije vlast držali Njemci. U stvari, pomenuti plan imao je svoju drugu stranu. Naime, ugledni i uticajni njemački diplomata na Balkanu, Herman Nojbaher je smatrao da taj sastanak treba da preduprijedi napore i korist koje su u Moskvi planirali sa okupljanjem delegacija pravoslavnih Crkava. Poznato je da je taj sastanak održan a da je u ime Srpske pravoslavne crkve iz Beograda, sa dozvolom komunističkih vlasti, prisustvovao mitropolit skopljanski Josif (Cvijović).

Prema jednim izvorima, patrijarh je načelno pristao ali je postavio uslove koje su njemački obavještajni stručnjaci odbili. Po drugim izvorima, odbijanje je opravdao zločinjenjem arhijereja Rumunske pravoslavne crkve u procesu širenja organizacije ustaške Hrvatske pravoslavne crkve, što je predstavljalo veliki presedan u kanonskom ustrojstvu u istočno-pravoslavnoj zajednici.

Njemci su imali više predloga šta dalje raditi sa patrijarhom i episkopom Nikolajem.

Nasuprot Hermanu Nojbaheru, koji je imao više razumijevanja za srpske arhijereje, Joakim fon Ribentrop, ministar inostranih poslova, bio je veliki skeptik. Kako je sastanak pravoslavnih delegacija u Salcburgu 1. februara 1945. koji su planirali propao, odlučili su da patrijarh i episkop dobiju slobodu kretanja. U tom kontekstu organizovana je i proslava Svetog Save u hramu u Beču.

Njemci su dvojicu srpskih arhijereja iz Beča premjestili u malo mjesto Felden. Kontrola nad njima popustila je pa su arhijereji mogli da se susreću sa pojedinim srpskim političarima i ratnicima (Milan Nedić, Dimitrije Ljotić, vojvoda Momčilo Đujić i drugi). Tako su 20. aprila 1945, dan uoči Vaskrsa pristigli u Trst.

Posle nekoliko dana, u taj grad stigao je Herman Nojbaher, donijevši potrebna dokumenta za put arhijereja u Švajcarsku. Sudbina je ipak drugačije htjela pa su u Kilbilu 8. maja dočekali slobodu koju su im donijeli pripadnicia jedne američke divizije.

Toga dana završen je dio arhipastirstva bez stvarnog obavljanja patrijarških dužnosti a započeo treći period od dva dijela: prvi, boravak u emigraciji i bez uticaja na zbivanja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi do povratka, i drugi, od povratka na patrijaršku stolicu u Patrijaršiju do smrti maja 1950. godine…

(Nastaviće se)

Pročitajte još:

Mitropolit Amfilohije: Premijer Duško Marković da ne ucjenjuje