Onamo, ‘namo! da viđu Prizren! Ta to je moje — doma ću doć!

Piše: Radko Garčević

Himna tradicionalne Crne Gore Onamo, ‘namo za brda ona, nastala je 1867. godine a kao himna Knjaževine Crne Gore u vremenu Knjaza Nikole prvi put je izvedena 17. oktobra 1870. godine u Cetinjskoj čitaonici u prvim godinama njegove vladavine Crnom Gorom .

To je, u kulturi srpskog naroda uopšte, bio period književnog romantizma, a u politici doba velikih koncepcija o oslobođenju Srba od vjekovne turske vlasti i stvaranju jedinstvene države ujedinjenog srpskog naroda.

Knjaz Nikola bio je savremenik kneza Mihaila, glavnog pokretača i tvorca Prvog balkanskog saveza slobodnih hrišćanskih država i naroda, i njegov potencijalni nasljednik prijestola u Srbiji, kako se razmišljalo u dinastičkim krugovima obeju srpskih država. Međusobni vojno-politički ugovor vladaoca Srbije i Crne Gore, kako je već poznato u istoriografiji, trebalo je da zajedničkim snagama doprinese oslobođenju srpskih zemalja od turske vlasti, kako u Bosni i Hercegovini, tako i onog u Staroj Srbiji. Na širokom geopolitičkom prostoru od bosanske Krajine na zapadu do Makedonije na jugu, i (dalje) Bugarske do Crnog mora, knez Mihailo je nameravao da, posle postignutog sporazuma sa Dobrodetelnom družinom bugarskih revolucionara 1867. godine, na ruševinama Osmanlijskog carstva stvori državnu zajednicu srpskog naroda i Bugara, odnosno Jugoslovenskog carstva.

Knjaz Nikola, načelno i praktično, prihvatio je ovakvo knez Mihailovo mišljenje, šta više — naročito zbog svojih jakih veza sa predstavnicima Ujedinjene omladine srpske — isticao je, i dočaravao, svoju sopstvenu ulogu koju je trebalo da ima u velikom oslobodilačkom delu balkanskih naroda, a pre svega u istočnom delu Hercegovine (do Neretve) i Metohije kao Crnoj Gori najbližem delu klasične teritorije Stare Srbije.

Istorijski tradicionalizam njegovan sa velikom pažnjom od svih vladalaca dinastije Petrovića – Njegoša, kod knjaza Nikole bio je jako izražen i doveden do kultnog značaja. To se vidi upravo iz sadržaja njegove pesme Onamo, ‘namo za brda ona, u kojoj se spominju najveći istorijski i narodni simboli iz srednjovekovne srpske države: Dečani i Prizren. U punom pjesničkom raspoloženju, gotovo u zanosu, ali trezveno i sa mjerom, knjaz Nikola dao je oduške svom duboko iskrenom patriotskom osećanju i tako ispevao jednu od najlepših pjesama u cijeloj srpskoj umetničkoj poeziji.

Knjaz Nikola u ovoj pjesmi naročito ne spominje Kosovo i Metohiju, odnosno Staru Srbiju, ali govori o Prizrenu i manastiru Dečanima. Za njih veli:

„Onamo, ‘namo, za brda ona,
Govore da je razoren dvor
Mojega cara; onamo vele,
Bio je negda junački zbor.

Onamo, ‘namo! da viđu Prizren!
Ta to je moje — doma ću doć!
Starina mila tamo me zove ….
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Onamo, ‘namo, za brda ona,
Kazuju da je zeleni gaj
Pod kim se dižu Dečani sveti;
Molitva u njih prisvaja raj“.

Ova dva mjesta, u to vrijeme najpoznatija i najčuvenija u Staroj Srbiji, a izvan nje i u celom srpskom narodu, važila su kao velika srpska svetilišta, kao simboli svetovne i crkvene moći, ugleda i slave nekadašnje srpske države — srpskog carstva, koje je sada valjalo obnoviti. Vojni savez koji je upravo bio zaključen između obeju zemalja — Crne Gore i Srbije — trebalo je da sprovede u delo oslobođenje porobljenog srpskog naroda pod turskom vlašću. Inspirisan životvornom istorijskom tradicijom — starinama srpske istorije, a duboko zagrejan oslobodilačkom mišlju i narodnom pesmom snažno podstaknute ideje o istorijskoj misiji Crne Gore u tome, knjaz Nikola uzvikuje:

„Onamo, ‘namo — sa razvalina,
Dvorova carskih vragu ću reć;
S ognjišta milog bježi mi, kugo,
Zajam ti moram vraćati već!“

„Onamo, ‘namo! za brda ona,
Gdje nebo plavi savija svod,
Na srpska polja, na polja bojna
Onamo, braćo, spremajmo hod!“

U ovakvom, pesničkom, sagledavanju svoje uloge vladaoca junačke Crne Gore „i sedmoro brda“, poveden zovom istorije i Obilićevskom tradicijom predaka — u svom razdraganom raspoloženju u pesničkoj imaginaciji dovedenoj do paroksizma misli i osećanja sa prvom „na (svoju) starinu milu“, i moralnu obavezu da „zajam“ „mora vratiti“ — knjaz Nikola, ne samo da hoće već mora, i zbog istorije i amaneta predaka (oličenih u viteštvu Miloša Obilića) izginulih u Kosovskoj bici (1389. godine) da to učini, pa ponovo i odvažno „klikuje“:

„Onamo, ‘namo, za brda ona,
Pogažen konj’ma klikuje Jug:
U pomoć djeco! u pomoć, sinci!
Svetit me starca svet vi je dug!“

„Onamo, ‘namo! sablji za stara
Njegova rebra da tupim rez
Po turskim rebrim’; da b’jednoj raji
Njom istom s ruku ras’jecam vez.“

Dakle, pesnička metafora kosovskog junaka Jug Bogdana (i njegovih devet Jugovića) čija pogibija vapije za osvetom — „Svetit … vi je dug“. I samo „osvetnički“ — oslobodilački rat sa Turcima — „tu moram jednom oružan poć“ — doneće slobodu porobljenim Srbima „b’jednoj raji“, i osloboditi ih teškog, sveopšteg položaja i stanja pod turskom vlašću. I tek onda knjaz Nikola, kako sam iskazuje, ispuniće svoju ulogu vladaoca slobodne Crne Gore, borca za slobodu i pravog srpskog patriote:

„Onamo, ‘namo, za brda ona,
Milošev, kažu, počiva grob! …
Onamo! … Pokoj dobiću duši
Kad Srbin više ne bude rob.“

Tu misao, tu obavezu, taj „sveti“ „dug“, prema izginulim precima na Kosovu (i kasnije), gde je — kako je pevao — morao, jednom oružan poć“, knjaz Nikola je postigao, ostvario „Na srpska polja, na polja bojna“ u Balkanskom ratu 1912. godine. Njegova vojska, „sinci“ Crne Gore, u pobedničkom pohodu „Onamo, ‘namo, za brda ona“ oslobodili su deo Stare Srbije, Metohiju sa manastirom Dečanima, osvetili i pokajali „razoren dvor mojega cara“, „pogaženog konj’ma“ „starca“ Jug Bogdana, pobednički pohodili, (u svesti svojoj) Miloša Obilića grob (tj. u prenosnom smislu, oslobodili zemlju gde je poginuo i gde je bio sahranjen). Knjaz Nikola je ove znamenite, oslobodilačke 1912. godine, zaista ostvario svoju nameru iz 1867. godine (kada je ispevao svoju „vidovitu“ pesmu) i postigao osnovni cilj svoje dugovečne vladavine — oslobođeni Prizren, Dečane, Kosovo, da doživi i vidi da „Srbin više“ nije „rob“, čime je — kako je završio svoju pesmu — zadobio „pokoj“ svojoj „duši“.

I još više od toga: Istorijski ugovor o zajedničkom radu na oslobođenju srpskog naroda pod turskom vlašću iz 1867. godine postigao je svoju realizaciju u zajedničkom ratu Srbije i Crne Gore 1912. godine kada je crnogorska oslobodila Metohiju sa Dečanima, a srpska vojska Kosovo i Prizren gde „Bio je negda junački zbor“ „mojega cara, onamo…“, dakle srpski narod u Staroj Srbiji — centralnoj oblasti sredmjovjekovne srpske države i Patrijaršije.