Nemac pre Vuka sakupio srpske narodne pesme: Erlangenski rukopis

Piše: Sanja Bajić

Erlangenski rukopis je najstarija sačuvana zbirka srpske usmene književnosti koja sadrži 217 dragocenih narodnih pesama. Ovaj rukopis je slučajno pronađen u fioci Univerziteteske biblioteke u Erlangenu (u Nemačkoj) 1913. godine po čemu je i dobio naziv erlangenski. Prva osoba koja se bavila sadržajem ovog rukopisa bio je nemački slavista Gerhard Gezeman koji je napisao i predgovor prvom štampanom izdanju iz 1925. godine.

Jedino naučno pouzdano izdanje Erlangenskog rukopisa priredio je Gerhard Gezeman i objavio ga u Srpskoj kraljevskoj akademiji 1925. godine.

Erlangenski rukopis je nastao u Beogradu, u vreme austrijske vladavine, oko 1720. godine. Kako je stigao do Erlangena duga je i tajnovita priča. Nemački slavista prof. dr Gerhard Gezeman posle pregleda rukopisa piše: „… pisarev rukopis (a isto tako i hartija i mastilo) jednak je i tečan od početka do kraja, pa se mora verovati da je on radio bez velikih prekida. A sem toga, navedene pesme vrlo su sveže po dobro očuvanom sadržaju, po geografskim i ličnim pojedinostima, kao i po duhu i tonu, te su verovatno beležene ubrzo posle samih događaja.“

Prema proceni Gezemana, pesme su bile beležene negde po Srbiji, Sremu, Bosni, Slavoniji, kazivali su ih narodni pevači, pa su zatim te zabeleške, koncepti donete u Beograd da ih kaligrafski pisar ispiše kao umetničko delo na tabaku papira. Gezeman u svojoj temeljnoj i sveobuhvatnoj studiji o rukopisu, iznosi vrlo privlačnu hipotezu „da je zbirka sakupljena i napisana posle 1716., a pre 1733. godine kada je najranije mogla biti povezana.“

Ovaj zbornik srpske narodne poezije pronašao je poznati germanista Štajnmajer u fioci Univerzitetske biblioteke u Erlangenu. Rukopis je biblioteci poklonio nepoznat darodavac i pogrešno je zaveden kao rukopis pisan glagoljicom. Prva vest o rukopisu bio je govor Eriha Bernekera, profesora slovenske filologije u Minhenu, sačuvan u izveštaju Bavarske akademije nauka 7. februara 1914. Ali budući da sam Berneker nije imao vremena da se pozabavi sadržajem rukopisa, on je taj posao prepustio svom mladom i vrlo talentovanom učeniku Gerhardu Gezemanu, koji se odmah prihvatio posla, po dolasku iz Švajcarske, gde se bio sklonio neko vreme, pošto ga je srpska komanda u Rimu oslobodila svih obaveza po prelasku sa srpskom vojskom iz Drača u Italiju. Gezeman je već 1920. godine Filozofskom fakultetu u Minhenu predao opsežnu studiju o Erlangenskom rukopisu na nemačkom jeziku, dok je već sledeće godine, maja 1921. kao docent za slavistiku Univerziteta u Minhenu, podneo Srpskoj kraljevskoj akademiji u Beogradu prerađenu svoju magistarsku studiju o rukopisu, zajedno sa redakcijom pesama celokupne zbirke. Tako je 1925. u Sremskim Karlovcima u srpskoj manastirskoj štampariji, jedinoj ondašnjoj štampariji koja je raspolagala starim grafičkim znacima koje je rukopis zahtevao, ovaj rukopis prvi put objavljen pod nazivom „Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih pesama“ zajedno sa Gazemanovom studijom kao predgovorom zbirke.

Erlangenski rukopis za sada je najstarija zbirka srpskih usmenih pesama različitih žanrova (epskih, lirskih, balada, sevdalinki, građanske lirike itd.). Pretpostavlja se da su većinom zapisane na području Vojne Krajine, ali se sa sigurnošću može reći da je oblast njihovog pevanja bila i znatno šira. Pismo kojim su zabeležene je ćirilično (diplomatička ćirilica) i iz jedne ruke, ali način zapisivanja (tj. prenošenja zvučne slike govora) pokazuje da je zapisivača bilo najmanje dvoje, od kojih jedan sigurno nije govorio srpski kao maternji jezik.

Rukopis je nastao čitavih sto godina pre prvih knjiga Vuka Stefanovića Karadžića. U njemu su sačuvane mnoge pesme koje bi bile izgubljene do Vukova doba. Neke od ovih najranije zapisanih pesama srećemo stoleće kasnije, u Vukovim pesmaricama, kao razrađene motive i čitave epske ili lirske poeme, što je trag istraživačima koji bi se izbrisao da nije na vreme zapisan.

Šta se nalazi u rukopisu?

Rukopis sadrži 217 pesama: najviše ima epskih, posebno junačkih, zatim lirskih ljubavnih (mnoge s naglašenom erotikom), te nekoliko balada u arhaičnom osmercu, posebne umetničke vrednosti. Izvorno pesme nisu imale nazive, tek su im istraživači dali naslove po temi kojom se bave. Ukupno 11000 stihova. Ovo su neke od njih: Preudaja lepe Asanaginice, Hvalila se žuta dunja na moru, Trebeviću, visoka planino, Rasla jabuka sred Carigrada, Mara Budimkinja i ban Petar, Ljubavni jadi Kuča Ajmanića, Starina Novak ne hte da obljubi svoju posestrimu, Nevjera ljube Kraljevića Marka, Tucak Manojlo beži iz sužanjstva, Bogdan prodaje ljubu da bi podmirio dugove, Sestra vojvode Janka žrtvuje za njega svoga sina, Vila zavadi braću, Četu vodi kalauz đevojka, Četa loži crkvene stvari da bi se ogrejala, Grujica pogubi brata Tatomira ali se i sam ubije…

***

Dunav se je Savom oženio,

Tamiša je kumom okumio,

a Moriša ostarosvatio,

odeveri Drinu ladnu vodu.

Sve je vode na veselje zvao,

na veselje Savi, na brijegu,

potočiće kićene svatove.

Kad su stali veselja činiti,

sve su vode na veselje došle,

na veselje Savi na brijegu,

al ne dođe Drina ručni đever.

Rasrdi se Sava mila snaa.

Knjigu piše Sava mila snaa,

te pošalje Drini ručnome đeveru:

„Drino vodo, moj ručni đevere,

Zašto mi ne hte’ na veselje doći?“

Knjigu piše Drina, ručni đever,

te je šilje Savi miloj snaji:

„Ne srdi se, moja mila snao,

evo ide letnji Đurđev danak,

nabrati će u cvjeća svakojaka,

i doći će vojske svakojake,

ovdi će se udariti vojske,

popadaće sve junačke ruke

i na ruki zlaćeni prsteni.

Poslaću ti i prsten i vjenac.

Ili nosim sve junačke ruke,

i junačke samurli kalpake,

a ti valjaš drvlje i kamenje,

te ti možeš u svaki put poći.

A ja ne mogu svaki put doći,

U svaki put tu nema junaka.“

Kad je došo ljetnji Đurđev danak,

Ondi su se vojske udarile.

I ponela Drina ladna voda,

Ponela je sve junačke ruke,

I na ruke zlaćane prstene,

I junačke samurli kalpake.

Skočila je Drina ladna voda,

Te nabrala cvjeća svakojaka,

Izvila je snai Savi vjenac,

Te poslala Savi miloj snai.

Preuzeto sa portala: Rasen