Najčuveniji crijep bokeljske istorije

Piše: Željko Komnenović, predsjednik opštine Tivat

Zaboravljena u turobnoj stvarnosti vječnih podjela levitira Boka kotorska. Između geografije, topografije, agresivnih geostrategija i nametnutih kulturnih obrazaca. Vjerovatno mnogo izraženije od drugih krajeva, prirodne ljepote nameću ritam života a domaćima i izvanjcima („furešti“ u bokeljologiji) životni stil diktiraju obrisi zaliva. Filozofija postojanja i opstanka na bokeljskim obalama i u vrijeme opšteg korona ludila, neoliberalne koncepcije i sveopšte otuđenosti globalnog sela samo se donekle promijenila u ovom dijelu Meditarana.

Iako se u novo vrijeme u Herceg Novom govori sa bosanskim naglaskom, u Tivat uplovljavaju jahte poznatih i manje poznatih tajkuna, a kotorska naselja Škaljari i Kavač postadoše poznatija od Eskobarovog Medeljina – glumci su novi, pozornica stara. Ako je za utjehu, Peraštani tokom 17. i 18. vijeka su manje, a Krivošijani za vrijeme Austro-ugarske malo više prihodovali od krijumčarenja. Čuveni peraški konte Vicko Bujović se tako recimo proslavio manje borbom protiv pirata a više gusarenjem i trošenjem gradskog novca. Priče o krijumčarskim lancima Krivošijana i švercu duvana ispred nosa austrijskih financa su i dan danas dio bokeljskog folklora. Nije da nije Boka i u prošlosti imala današnjim žargonom rečeno žestoke i preduzimljive momke, samo su tada imali druge titule. Ali ova priča nije o tome.

Dok sam se prije deceniju i po aktivno bavio bokeljologijom iz novinarskog ugla, jedan od mojih tekstova govorio je o sudbini „stare Račice“, zaboravljene fabrike koja je proizvodila nadaleko poznati crijep. Jedini preostali artefakt nekadašnje „Prve bokeške glinene industrije“ kako se zvanično zvala stara ciglana, fabrički dimnjak koga je za trećinu skratio veliki zemljotres 1979. godine, postao je nakon crnogorskog referenduma i najezde stranih investitora, teret za nove (doduše domaće) zakupce. Dimnjak se nije estetski uklapao u koncept izgradnje nove plaže sa restoranom i marinom, pa sam nastojao da na stranicama „Politike“ dam skromni doprinos kulturi sjećanja i da podsjetim na prošlost ove fabrike koja je postala dio kolektivnog sjećanja Tivćana, u prvom redu Krtoljana.

„Srpska fabrika“ kako su je zvali njeni radnici, osnovana je 1907. godine i radila je do 1948. godine. Bila je svojevrsna žrtva Titove namjere da pomogne u industrijalizaciji tada prijateljsku, Enver Hodžinu Albaniju. Mašine koje su decenijama prerađivale crvenkastu ilovaču iz krtoljskih Solila su demontirane i odvežene do Spuža odakle je planirano da vozom budu transportovane za Albaniju. Uslijedila je rezolucija Informbiroa kojoj se priključio Hodža, od posla se odustalo a mašine su strule i nestale u spuškoj ravnici.

Ova prva bokeljska fabrika je po podacima hroničara godišnje proizvodila oko četiri miliona komada cigle i crijepa, čuvene „francuzice“ koja je izvožena po Mediteranu i pokrivala krovove brojnih palata od Đenove, Torina, Milana i Marseja do Tulona i Nice. Pišući o toj temi razgovorao sam sa sada pokojnim Vaskom Kostićem, tivatskim publicistom koji je obilato koristio pisanu zaostavštinu svojih slavnih predaka, svešteničke loze Kostić i strica Laza M. Kostića. Vasko je uvijek vukao na krtoljsku stranu i dao mi prilično neprecizne podatke po kojima je početak priče o bokeljskoj glinenoj industriji vezan za 1897.g. i „inicijativu krtoljskog popa Marka L. Kostića, učitelja Marka D. Lakičevića, Vuka Brinića, tadašnjeg predsednika krtoljske opštine, i njegovog nasljednika Joka Dubravčevića, koji su željeli da omasove staru proizvodnju grnčarije na Miholjskoj Prevlaci“.

Nedugo po objavljivanju teksta, zazvonio je telefon u redakciji. Prijatan ženski glas koji je pripadao sekretarici g. Vladana Lazarevića, poznatog kotorskog advokata, pravnog zastupnika Mitropolije u vrijeme starog mitropolita Danila Dajkovića, prenio mi je želju g. Lazarevića da razgovaramo. „Visoko cijenim sve što ste u svojim tekstovima i novinarskom izvještavanju učinili za Boku, ali moram vam reći da ste u ovom tekstu naveli pogrešne navode“, rekao mi je ljubazno vjerovatno poslednji kotorski gospodin, koji je živio u nekoliko vjekova staroj palati svojih predaka i imao poslugu do kraja života. Odgovorio sam u pola rečenice, brzopleto ne dozvoljavajući da završi kritiku do kraja. „Znam. Koliko sam se ogriješio o vašeg pretka Filipa Lazarevića, toliko sam se ogriješio i o moga Mirka Komnenovića“, odgovorio sam u dahu. Sa druge strane linije osjetio sam topao osmjeh odobravanja i dobio učtiv poziv da ga obavezno posjetim. Još žalim što nijesam otišao u posjetu Vladanu Lazareviću koji je nažalost u međuvremenu preminuo.

Da iza osnivanja Prve bokeške glinene industrije, kao i brojnih drugih projekata u Boki toga vremena stoje dr Filip Lazarević i Mirko Komnenović, saznao sam od dr Mihaila Miša Runda, unuka Miha Dežulovića, prvog direktora ove fabrike koja je proizvodila najbolju tiglu u Austrougarskoj carevini. Filip i Mirko, uz Jova Milovića i dr Netovića su Mišovog djeda, Srbina katolika, doveli iz Dubrovnika i sa njim uspostavili najbliže prijateljske veze. Mirko Komnenović je vjenčao u risanskoj crkvi Svetog Petra i Pavla njegovog djeda Miha i baku Jovanku, krstio njegovu majku Ljubicu kojoj je kasnije bio kum vjenčajući je sa njegovim ocem Petrom u manastiru Savina. Mišo Rundo je danas penzionisani doktor anesteziolog. Čitavu karijeru proveo je u Njemačkoj i jedan je od naših najvećih humanitarnih radnika. Njegovi humanitarni konvoji stizali su u sve krajeve ratom zahvaćene Jugoslavije devedesetih godina. Hodajuća je enciklopedija bokeljske prošlosti sa uvijek novim i neotkrivenim pričama koje su postale dio više knjiga. Tokom nekoliko posjeta njegovoj porodičnoj kući u Risnu poklonio mi je jedan crijep koji i dalje čuvam u bašti ispod limuna. Pričao mi je da je pun drveni sanduk takvih istih crijepova, koji i na najmanji udar ujednačeno osciliraju kao crkvena zvona, djed Miho odnio brodom do Trsta, a kasnije vozom do Beča. Da je sa tim crijepom dobio prvu nagradu na carskom Sajmu građevinarstva. Car Franjo lično mu je uručio veliku novčanu nagradu za koju je kupio stan u Beču. Mišo priča da je stan djeda Miha spasio njegovu porodicu tokom Drugog svjetskog rata koja je ratno vrijeme provela u Beču.

Mali broj Bokelja danas se sjeća Filipa, Mirka i Miha. A trebali bi, jer je njihov legat mnogo značajniji i veći od ovih redova. Veći i od priče o crvenom crijepu koji i danas ponegdje pokriva poneku zaboravljenu ruiniranu palatu koju naslednici nijesu još prodali stranim bogatašima. Stranci ipak više cijene istoriju Boke, dok današnji Bokelji u velikoj većini od istorije najviše cijene austrijski katastar.

Izvor: Politika

Pročitajte JOŠ:

,,Crnogorka“ 1885. Lovćenu: Zdravo da si care Srbinovih gora, oltara srpskog braniču i štite