Na današnji dan 1891. godine prvi put izveden „Gorski vijenac“

Na današnji dan, 5 jula 1891. godine na Cetinju je izveden „Gorski vijenac“. Smatra se da je to bilo prvo izvođenje tog Njegoševog djela u cjelini, a da su prije toga izvođeni samo pojedini njegovi fragmenti. „Gorski vijenac“ stoji lovćenski visoko, usamljeno i ponosno u vrhu romantizma književnosti jugoslovenskih naroda. Njegoš i njegovo djelo mogućnost su nas savremenika u Crnoj Gori za kulturne susrete i dijalog sa Evropom, Rusijom i Mediteranom. Remek djelo Njegoševe dramske poezije izazov je i „tvrd orah“ pozorišni. Pretakanje njegove suštine u pozorišnu igru, u scenske forme, prilagođavanje duhu vremena, više je od umijeća – znači i pitanje umjetničke savjesti. Najuspješnije su one dramatizacije koje pružaju mogućnost da se napravi predstava kada gledaocu zastaje dah pred poetskom magijom djela. Složenost i slojevitost „Gorskog vijenca“ nije toliko u fabuli, već u misaonoj i jezičkoj slojevitosti djela.

Pozorišne generacije u Crnoj Gori i van nje gradile su svoje  scensko viđenje Njegoševog remek djela: bilo je verzija romantičarskih, realističkih, sklonih spektaklu, ali su sami stvaraoci bili svjesni da nijesu našli „dramaturški ključ“ koji odgovara veličini djela, zbog toga što je djelo čvrste unutrašnje kohezije i izvor poezije.

„Gorski vijenac“ je zbog takve „čudnovatosti“ veliki ep i velika drama. Svaka scenska pojava „Gorskog vijenca“ bila je magnet za publiku, izazov za dramaturge, reditelje, glumce, scenografe, kompozitore, scenske muzike, teatrologe, pozorišne kritičare. Pitanja i problemi dramaturške obrade i scenske realizacije Njegoševog remek djela, pored velikog broja pokušaja, nijesu završeni. Njegoš svakako nije bio posvećen teatru niti je bio „pozorišni čovjek“ u današnjem smislu; jednostavno zbog mnogih okolnosti to nije mogao da bude, mada je prilikom boravka u Beču, Italiji, Petrogradu, itd. imao određene kontakte sa pozorištem.

Pretpostavlja se da su bila dva pokušaja prikazivanja „Gorskog vijenca“ u vremenu od 1847. do 1850. godine. Njegoš je želio, kao i svaki dramski pisac, da čuje svoju dramu i zbog toga je organizovao čitaću probu. Drugo, on je vjerovao da predstava može biti izvedena u nekom prostoru koji nije čisto pozorišni, te su radi toga organizovane probe komada. Ovo izvođenje u Biljardi, oko ognja, možemo smatrati prvim scenskim izvođenjem „Gorskog vijenca“ i uopšte jednog Njegoševog djela. Drugi pokušaj bio je u Risnu, početkom 1851. godine. Risansko diletantsko društvo je dalo predstavu „Gorskog vijenca“ u privatnoj kući, pod ugovorom „prijateljske razonode nekih srodnika i prijatelja“, pošto je tada svaku predstavu u Boki bila zabranila policija. U martu iste godine društvo je tražilo od vlasti u Zadru dozvolu za javno prikazivanje „Gorskog vijenca“. Plašeći se da takav događaj ne podstakne i oduševi ne samo Crnogorce, guverner je zabranio diletantima u Risnu predstavu drame „Gorski vijenac“. A u jednom dopisu iz Zadra, gdje se govori o pozorišnim predstavama iz prošlosti po našim primorskim gradovima, kaže između ostalog: … a vladika crnogorski, mile uspomene, još je živ bio kad se prikazivao u Budvi njegov „Gorski vijenac“, njegov „Šćepan Mali“.

Prva predstava jednog Njegoševog djela poslije njegove smrti, o kojoj ima pisanih tragova, ponovo je „Gorski vijenac“, izveden pred Biljardom u maju 1865. godine. To je bilo gostovanje Marina Stijepića sa pet kotorskih „dobrovoljnih kazalištaraca“. Krajem XIX i početkom XX vijeka bilo je nekoliko izvođenja najpopularnijeg Njegoševog djela (đaci beogradske gimnazije1880. godine, potom, takođe đačka predstava u Sremskim Karlovcima, 1897. godine). Najznačajnija je bila, pedeset godina poslije Njegoševe smrti, januara 1902. godine, predstava „Gorskog vijenca“ – Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, „na velikoj pozornici“, u preradi I režiji Antonija Hadžića s prologom Laze Kostića. Ova insenacija se može smatrati prvom u profesionalnom teatru. Predstava je prikazana na velikoj pozornici, ne tek epizodično već u zaokruženoj cjelini. Ovu predstavu je oduševljeno pozdravila publika i veći dio tadašnje štampe, a naročito je „izazvala pažnju i interesovanje književnih krugova“. Novosadska Zastava je pisala da je ovo prikazivanje „jedan novitet kakav – smijemo reći – nije još vidjela srpska publika“. U tom periodu, krajem XIX i početkom XX vijeka, u Crnoj Gori bila je jedna predstava: 5. jula 1891. godine đaci srednjih škola na Cetinju pokazali su u cjelini „Gorski vijenac“, po aranžmanu prof. Filipa Kovačevića. Ovo izvođenje Glas Crnogorca smatra prvim, i ono je opovrglo predrasudu koja je dosad vladala da „Gorski vijenac“ nije za „predstavu“. Za ovo izvođenje list ne štedi pohvale, i zaključuje da je ono osiguralo, „bar na našoj pozornici, drugi red predstava koje će publika rado pohoditi. I željno opet očekivati.“

Djelove „Gorskog vijenca“ srijećemo u novim školskim programima. Slike iz ovog Njegoševog djela prikazivane su i u Zetskom domu. Do Prvog svjetskog rata u Cetinju, u Zetskom domu „Gorski vijenac“ je izveden dva puta: 1911. i 1913. godine. Oba puta su učitelji i đaci srednjih škola prikazali odabrane scene iz djela bez ikakve adaptacije teksta. Vrijedi napomenuti da je te 1913. godine, povodom proslave 100-godišnjice Njegoševog rođenja, bilo više izvođenja „Gorskog vijenca“ u Crnoj Gori, od strane raznih „dobrovoljačkih družina“, od kojih je najviše uspjeha imala predstava nikšićkog društva „Zahumlje“. Gotovo iz godine u godinu, u vrijeme između dva rata, prikazivan je „Gorski vijenac“. Neke „prerade za scenu“ su i štampane. „Gorski vijenac“ 1929. godine izveden je u Beogradu a 1931. godine u Zetskom domu na Cetinju u skraćenoj insenaciji u režiji Jovana Geca.

Priredio: Miomir Đurišić

Izvor: Mitropolija