Manastir Rođenja Presvete Bogorodice – Podlastva (VIDEO)

Jovan. B. Markuš

Manastir Podlastva, sa crkvom Rođenja Presvete Bogorodice, nalazi se  u blizini magistralnog puta Budva -Tivat – Kotor, na južnoj padini grbaljskog sela Lastva Grbaljska, po kojem je i dobio ime.

Manastir Podlastva se ubraja među najznačajnija duhovna središta, ne samo Grblja nego cijele Boke. Zajedno sa Miholjskom Prevlakom,koja predstavlja 800 godišnji temelj  Svetosavskog Pravoslavlja u Zeti – Crnoj Gori, manastir Podlastva je  posebno sabirno i saborno mjesto,  kako Grblja, tako i cilelog Primorja.

Arheološka istraživanja izvršena na temeljima crkve Presvete Bogorodice u Podlastvi iz 1984 godine, imala su za rezultat  pronalazak   ostataka ranohrišćanske bogomolje iz 6 vijeka, čime je dat  veliki doprinos u proučavanju srednjevjekovne arheologije  na ovim prostorima . Srednjovjekovni centar duhovnosti Grblja dobio je još jednu duhovnu vertikalu koja ga je vezala duboko za temelje hrišćanstva. Takav, naizgled neočekivani obrt, gdje se na mjestu čije se osnivanje po tradiciji pripisivalo caru Dušanu 1350, dobio je još veći značaj jer je materijalnim dokazima potvrđeno njegovo 15-to vjekovno trajanje.

Prema predanju, manastir je podigao car Dušan 1350. godine.  Prema istom predanju, preko ovog dijela  Primorja, boraveći kratko u lastovskoj crkvi, sa obližnje morske obale, Sveti Sava, prvi arhiepiskop srpski i osnivač Zetske episkopije, uputio se u Svetu Goru. Isto predanje tvrdi, da je Sveti Sava prolazio kroz ovo mjesto kad je pošao u Jerusalim. Takođe,  postoji predanje o grbaljskom porijeklu  kneza Lazara Hrebeljanovića.

Od nastanka, manastir Podlastva je bio duhovni i politički centar Grblja, svjedok  burnih događaja vezanih za bune protiv Mlečića i Turaka, što se reflektovalo na sudbinu manastira. Ti događaji su za posledicu imali  česta stradanja manastira. Usljed čestih buna i ustanaka Grbljana, manastir je bio prvi na udaru okupatora, pa su u neprijateljskim pohodima prvo njega rušili, palili i pljačkali. Prvo razaranje manastir je doživio od strane Mlečića 1452. godine, poslije III grbaljske bune 1448-1452, kad je prema predanju isto tako razrušen i manastir Svetog arhangela Mihaila na Prevlaci.Zatim je  manastir je obnovljen 1700. godine.  Drugo razaranje manastira je bilo  za vrijeme prve austrijske okupacije (1797-1805).Manstir je nakon toga  obnovljen  1812. godine. Treće razaranje manastira se dogodilo  kada je Austrija  drugi put okupirala Grbalj 1814.g. (1814-1918), a  treći   put  je   obnovljen   1874. godine. Četvrto razaranje je bilo 1915 godine za vrijeme  Prvog svjetskog rata. Manastir je obnovljen , a tadašnji mitropolit crnogorsko-primorski  dr Gavrilo Dožić, zajedno sa sveštenstvom, je 1936. godine,   osveštao manstirski kompleks. Peto razaranje bilo je u II svjetskom ratu. Šesto razaranje manastira bilo je od zemljotresa 1979. godine kada je skoro potpuno uništen. Posebno svjedočanstvo njenog mučeništva jeste i nova grobnica 80 pobijenih Grbljana, Maina, Budvana, Pobora i Paštrovića u Baru na kraju Drugog svjetskog rata (tu prenijetih i sahranjenih 1992. godine blagoslovom Patrijarha Srpskog Pavla).

Početkom 15. vijeka sagrađen je stariji dio crkve Rođenja Presvete  Bogorodice. Manastirska crkva Rođenja Presvete Bogorodice je jednostavna, izdužena jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i trodjelnim zvonikom na preslicu. U tkivu zidova i u okvirima otvora sekundarno je upotrijebljen obrađeni kamen, koji je pripadao ranohrišćanskoj bazilici koja datira iz 6 vijeka. U zemljotresu 1979. godine, manastir Podlastva je pretrpio velika oštećenja. Između ostalog, srušio se svod crkve. No, ova razaranja su “razotkrila” dijelove hrama iz prohujalih epoha. Naime, i ranije se jasno uočavao stariji dio građevine, ali je tek poslije zemljotresa postao vidljiv dio prvobitnog gotičkog, blago prelomljenog svoda. Taj najstariji nukleus hrama imao je pripratu, moguće u vidu neke vrste otvorenog trijema. Svjetlost dana ugledao je i fragmentarno očuvan stariji živopis iz 15. vijeka, koji se nalazio na južnom zidu i dijelu oltarskog prostora, kao i na južnom zidu priprate – trijema. Nažalost, freske su veoma oštećene, ali sačuvani likovi stojećih figura sv. Nikole i sv. Đorđa, prikazani ispod slikanih arkada, ukazuju na visoke umjetničke domete njihovih autora. U nekoj kasnijoj obnovi, manastirska crkva je dobila današnji izgled. Nakon složenih istraživačkih i konzervatorsko-restauratorskih radova na crkvi Rođenja Bogorodice, skinute su mlađe freske sa dijela južnog zida i prezentirane u prostoru produženog crkvenog broda. U istom dijelu su izloženi i nalazi iz ranohrišćanske bazilike – fragmenti podnog mozaika i parapetne ploče. Na taj način postali su sagledivi i oni slojevi spomenika, koji su vjekovima bili zapretani u unutrašnjosti građevine.

Manastir Podlastva je bio i značajan prosvjetiteljski centar Grblja. Od prve polovine XIX vijeka u manastiru je bila narodna škola u kojoj su kaluđeri podučavali  staroslovenski jezik, crkveno pojanje, računanje itd. Kao nastavnici spominju se između ostalih Visarion Ljubiša (crnogorski mitropolit 1882-1884) i Mitrofan Ban (crnogorski mitropolit 1885-1921). Kao nastojatelj manastira Podlastva Mitrofan Ban uzeo je vidnog učešća u poznatom ustanku pravoslavnih Bokelja protiv Austrije 1869. godine. U vrijeme kada je iguman Grigorije Bućin bio učitelj u manastirskoj školi u Podlastvi je učio mitropolit Petar I Petrović – Sveti Petar. Iguman manastira Podlastve Josif Bućin bio je u Cetinju kratko vrijeme jedan od učitelja mladog Petra II Petrovića Njegoša, prije njegovog odlaska u Toplu kraj Herceg-Novog.

Istorijat Podlastve, je zapamćen po Grbaljskom zakoniku,  vremenu Svetog Petra Cetinjskog i njegovog rata protiv Napoleona, kao i mitropolitu crnogorsko-primorskom Mitrofanu Banu – Grbljaninu.

Grbaljska svetinja obnavljana u nemanjićko vrijeme, rušena je i vaskrsavala, doživjevši procvat posebno u ovo naše vrijeme. U poslednjoj deceniji prošlog vijeka, započeta je obnova hrama i manastirskog kompleksa Podlastva. Pored hrama,stari konak je obnovljen,  i tom prilikom je dograđen paraklis Svetog Velikomučenika Kosovskog Lazara. Manastir sadrži inovoformiranu  riznicu u kojoj su smješteni predmeti iz različitog istorijskog perioda ,kao i biblioteka.

Monografija manastira Podlastva, koja će ovom prilikom biti izdata, a povod njenog štampanja je Osamstogodišnji Jubilej ili proslava 800 godina od osnivanja Srpske Pravoslavne Crkve i Mitropolije crnogorsko – primorske, je obuhvatila sve aspekte manastirskog života i njegove duhovno-prosvjetne misije kroz vrijeme. Ova monografija, takođe predstavlja svjedočanstvo  mnogovjekovnog trajanja ovog manastira sve do naših vremena. Monografija manstira Podlastve je obuhvatila sledeće cjeline (poglavlja): 1) Istorijat Grblja i manastira Podlastva,2) Eparhija bokokotorska i dubrovačka i manastir Podlastva u Velikom ratu,3) Arheologija ranog hrišćanstva na prostoru  Južnojadranske oblasti, 4) Graditeljski osvrt na manastirski kompleks, 5) Freskopis manastira, 6 ) Rukopisne i štampane knjige manastira, 7) Stare i vrijedne knjige koje pripadaju grbaljskim crkvama, a čuvaju se u Riznici Srpske pravoslavne crkve u Kotoru, 8) Obnovu manastira u 20. i početkom 21. vijeka,9) Narodna predanja i kultove u okrilju manastira Podlastva i 10) Život u manastiru. Obuhvata rezime na srpskom, ruskom i engleskom jeziku. Monografija je ilustrovana nizom fotografija koje su zastupljene u svakom poglavlju, prateći i olakšavajući  zainteresovanoj čitalačkoj javnosti da se što bolje udubi u suštinu i smisao samog teksta.