Manastir Praskvica – Duša Paštrovića (VIII dio) – Crkve na Svetom Stefanu

U utvrđenom gradiću Svetom Stefanu, na istoimenom ostrvu, danas postoje četiri crkve koje su u filijalnom položaju prema manastiru Praskvici u okviru čije parohije su se ove crkve nalazile. U tom smislu manastir Svetog Nikole u Praskvici predstavljao je stožer crkvenog života Svetog Stefana i nekoliko okolnih sela koja su pripadala istoj parohiji.

Prema sačuvanim istorijskim podacima prva naseobina na ostrvu formirana je u prvoj polovini XV vijeka kada je izgrađena po jedna kuća za svako od 12 paštrovskih plemena. Kuće su sagrađene od ratnog plijena zadobijenog u borbi Paštrovića sa turskim galijama na Jazu.

Urbanizam Svetog Stefana karakteriše gusta kompaktna struktura naselja sraslog sa terenom i opasanog odbrambenim zidom. Njegovoj urbanosti veoma doprinosi položaj, raspored i broj sačuvanih crkava koje zauzimaju najupečatljivija mjesta u gradiću i predstavljaju njegove prostorne dominante i čvrste orjentire.

Crkva Svete Gospođe / Svetog Aleksandra Nevskog

Na stjenovitoj hridi na zapadnoj strani ostrva, kako su pokazala najnovija arhitektonska i arheološka istraživanja, prvobitno je sagrađena manja kapelica posvećena Bogorodici. Kapelica je, u poznijoj etapi gradnje, a svakako prije 1838. godine, dograđena prema zapadu čime je ukupni prostor crkve povećan za površinu dva puta veću od prvobitne. Naime, na planu ostrva iz 1838. godine uočava se da crkvica Sv. Gospođe ima postojeću veličinu u osnovi.

U najmlađoj fazi gradnje, krajem treće decenije 20. vijeka, izvedeni su radovi na adaptaciji ove crkve. U to vrijeme njena unutrašnjost je ponovo omalterisana, postavljen je novi pod koji je sačuvan do danas i izrađen je novi krovni pokrivač od kanalice. Izrađen je novi ikonostas bogato ukrašen rezbarijom. Tom prilikom vjerovatno su postavljena nova drvena vrata i obnovljen je pločnik oko crkve. Dotadašnja posveta ove crkve Sv. Gospođi zamijenjena je posvetom Aleksandru Nevskom. Obnovu crkvice vodila je kraljica Marija Karađorđević.

U vrijeme pretvaranja Svetog Stefana u hotel ova crkva je bila srušena do visine vijenca u podnožju svoda i njeni zidovi su ostali ispod površine novoformirane ugostiteljske terase na zapadnoj strani ostrva. Najnovije građevinske intervencije na ovom dijelu ostrva pokrenule su pitanje njene restauracije koja je uspješno i sprovedena u skladu sa podacima koje su pružali sačuvani dijelovi građevine i sačuvani originalni prostor sa njene sjeverne i zapadne strane. Nedostajući dijelovi restaurirani su uz pomoć fotodokumentacije o njenom ranijem izgledu.

Činjenica da je Sveti Stefan pretvaranjem u ekskluzivni turistički kompleks, 1960. godine, izgubio mnoga svoja bitna svojstva, uticala je i na život njegovih crkava. Odsustvo tradicionalnih oblika života promijenilo je u izvjesnoj mjeri i karakter sačuvanih crkvenih zdanja na ostrvu. Nedostajala je spona njegovih stanovnika sa unutrašnjim prostorom crkava i njihovim eksterijerima prilagođenim mjerilima i ukusu brojnih generacija.

Svijest o izgubljenim svojstvima života u crkvama Svetog Stefana već je uveliko uticala na uspostavljanje pokidanih spona. Jedna od njih je obnova crkve Svetog Aleksandra Nevskog i njeno vraćanje u kult koje se planira za septembar 2013. godine.

Autor: Zorica Čubrović