Komnen Bećirović: Pismo iz Studenice – večna Srbija

Piše: Komnen Bećirović

Pravo je čudo kad se, idući uz reku Ibar, pa uz njegovu pritoku Studenicu, najednom ugleda na visokoj obali ove, usred sume, bela u isti mah vizantijska i romanska bazilika. Ta neobična lađa, nasukana u podnožju planine Radočela, je Bogorodičina crkva u Studenici, koju je podigao u poslednjoj četvrti XII veka Stevan  Nemanja, osnivač srpske srednjovekovne države. Tu se, tražeći duši mira, povukao u starosti, zbacivši sa sebe kneževsku odoru da bi se obukao u monašku rizu. Njegove mošti, prenesene iz Hilandara iz Svete Gore gde se prestavio, kao i mošti sina mu kralja Stevana Prvovenčanog, počivaju i danas u crkvi u Studenici gde su predmet počitovanja.

Lavra Studenička, majka srpskih manastira
(kraj XII veka), jedno od svedočanstava
sjajnog nemanjićkog doba srpske istorije.
Snimio: Komnen Bećirović

U četvrtom desetleću XIII veka, kralj Radoslav, unuk Nemanjin, dogradio je uz zapadnu stranu hrama od belog mermera plavo-zelenih preliva, pripratu od sige koja, svojim surovim i ratničkim izgledom, još više ističe plemenitost linija prve građevine.

Ako je Nemanja, da bi svoju zadužbinu sagradio i znatnim je vajarstvom ukrasio, bio dobavio neimare sa dalmatinske obale čiji je južni deo pripadao njegovoj državi, sin mu je Sava, tada arhimandrit u Studenici, pozvao grčke slikare da je živopišu freskama. Na nesreću i ovde, kao u većini srpskih srednjovekovnih hramova, pustošenja tokom niza stoleća su izbrisala cele oslikane površine. Ali ono što je ostalo svedoči o prvobitnom sjaju.

To su, pre svega, tri divne Bogorodice s detetom, jedna, posrednica koja priziva Duha svetoga, na ulazu u naos; druga, čuvena Bogorodica studenička, na jednom pilastru naspram oltara; treća, na molitvi u oltarskom svodu. Zatim, nekolika apostola s Hristom iz jednog Pričešća, Poklonjenje Jagnjetu s velelepnom povorkom Svetih otaca te arhanđeli, proroci, ratnici, mučenici, mnogi sveci, nekolika lepa ostatka Blagovesti i Hristova rođenja. Na kraju, u priprati kralja Radoslava, sretamo njegov lik sa likovima Nemanje i roditelja mu, kralja Stevana, kao i jednu skupinu monaha što dočekuje u manastiru Sudenici mošti Nemanje, proglašenog za svetog Simeona.

Studeničko raspeće (1205), jedan od najviših dometa cele hrišćanske umetnosti.
Objavljeno u velikom francuskom nedeljniku „Lepoan“

Međutim, remek-delo tog slikarstva je veličanstveno Raspeće, naslikano na zapadnom zidu naosa, na pozadini duboko plavog ozvezdanog neba. Ličnosti ovenčane jarkim zlatom koje prelazi u žut oker po njihovim licima, rukama i Hristovom telu, zrače svaka svojim delom tajne što se kroz njih ispunjava: Isus, na ogromnom hrastovom krstu, dubokim mirom nakon podnesenih muka; Marija, u tamno-grimiznom ogrtaču, desno od krsta, suzdržanim bolom; uplakana žena, što je prati, žalošću; Jovan, u maslinastoj togi, levo od krsta, zamišljenom tugom; zapovednik straže u panciru, iza njega, svetom zapanjenošću; Mojsije i Isaije postavljeni, mnogo manji, s anđelima među zvezde, dubokom sigurnošću. Ovde, kao i u Bogorodičinom usnuću u Sopoćanima, nastalom pola stoleća kasnije, vera utapa smrt u okean Božji.

Ovaj sklad nadahnuća i ostvarenja, što je čudesno postigao nepoznati majstor početkom XIII veka, ne sreta se više na freskama koje krase malu dražesnu crkvu koju je, jugozapadno od velike, dao sagraditi Nemanjin praunuk, kralj Milutin, početkom narednog veka. Prvenstvom datim umetnosti, taj živopis, očuvan skoro u celini, već najavljuje Renesansu kojom će Vizantija, preko svoje smrti, oploditi zapadni svet.

Kako svojim slikarstvom i neimarstvom, tako i duhom koji je nadahnuo njenog ktitora, crkva Bogorodičinog Uspenija u Studenici, bila je osnovi širokog pokreta koji je zahvatio sve srpske zemlje tokom gotovo tri veka, sve do turskog osvajanja. Po ugledu na njega, Nemanjini nastavljači su podigli veliki broj manastira koji, duhovnim i kulturnim životom što se u njima odvijao, ulogom ognjišta nacionalne svesti u vreme turskog ropstva te umetničkim blagom, sačinjavaju, sa narodnom književnošću, bit srpske baštine.

Upravo iz tih razloga, neodvojivih jedan od drugoga, dejstvo tih svetih mesta na srpsku dušu veoma je snažno. Zaista, mnogi Srbi, bilo da su u Jugoslaviji ili drugde, pohode u naše  dane manastire, tražeći u pustinji koju stvaraju ideologija tehnologija, da se vrate nekim izvesnostima, kao što su vera, nacija ili velika umetnost, tim više što okolna priroda, najčešće ostala očuvana, pogoduje tim osvešćenjima. Jer umirujuće je osetiti, istorijski kao i metafizički, malo večnosti iza sebe, neposredno poimljući ono što smo bili kroz naše pretke, pre no što je na nas došao red da se smrtnim telom zaodenemo. I kakvo zajedništvo sudbine u saznanju da smo bratska karika u lancu naraštaja, pokušavajući da taj lanac uspostavimo upravo onde gde je prekinut: na Božijem mestu! Kakvo zadovoljenje iskusiti, tu na sopstvenom tlu, da svet ne počinje od juče u manihejskom mozgu jednog filozofa, ili političko-društvenim poremećajima izazvanim njegovim teorijama, već da je ipak i ranije bilo nešto drugo pod nebom!

Na hodočašću po večnoj Srbiji: Komnen Bećirović u Hilandaru, avgusta 1977.

Jednostavan je i srdačan doček od strane monaha ili monahinja što žive u manastirima, u njima svakodnevno bogosluže i rade na manastirskim poljoprivrednim dobrima, glavnom izvoru njihovih prihoda, gdje se sve brižljivo održava. U Studenici njih je desetak kaluđera razne dobi, oko igumana im oca Julijana, visoke prilike, blizu šezdesete, izgleda obeleženog strogošću poziva, ali osvetljenog velikom unutarnjom blagošću.

Sreća je takođe htela da tih dana dođe u Studenicu jedan od najviđenijih ljudi Srpske Pravoslavne Crkve danas u ličnosti vladike Vasilija koji zauzima episkopsko sedište u Žiči, koje je osnovao i zauzimao Sveti Sava kao prvi srpski arhiepiskop. To govori kolika je čast, ali i teško breme koje na svojim plećima nosi ovaj arhijerej bele brade pune sunca što mu uokviruje lice oblikovano godinama i patnjama, visokog čela, ozbiljnog pogleda boje tamnog zlata što, pod snežnim grmovima obrva, gori umnošću i plemenitošću. Iako već godinama i obolio od teške bolesti, protiv koje se bori sa zadivljujućom hrabrošću, te nevolje, udvostručene, na žalost, političkim neprilikama koje su išle čak do zatvora, ne izgleda da su uopšte uzdrmale vedrinu i čilost njegovog duha niti joj naškodile. Prilikom nedavne osamstote godišnjice rođenja Svetog Save, koju je Pravoslavna crkva sjajno proslavila u Žiči, zatim skromnije, Srpska akademija u Beogradu, pošto su neki krugovi pokrenuli pitanje umešnosti tih proslava, vladika Vasilije im je uputio ovaj odgovor: „Da Turci nisu spalili mošti Svetog Save, vi biste to učinili!”

Trebalo je da vladika osveti jednu staru obnovljenu kapelu u okolini, podignutu na mestu na kome je, po predanju, budući kralj Stevan sreo svoga brata Savu kad je ovaj donio očinske kosti iz Svete Gore, da nad njima pomiri Stevana sa svojim drugim bratom, Vukanom, i tako učini kraj neslozi u Srbiji. Malo kasnije, po odlasku vladičinu, nalazeći se u prostranoj i svetlošću obilnoj lađi bogomolje, primetih na jednom zidu njegov lik naslikan pre više od sedam i po vekova sa crtama punim vere i odvažnosti jednog nepoznatog svetitelja. I mada nije retko u ovim krajevima prepoznati neke odlike rase na freskama, sličnost je bila zapanjujuća.

Faksimil „Pisma iz Studenice“
Komnena Bećirovića, objavljenog
u „Mondu“ od 6-7 novembra 1977.

Sutradan u rano jutro, udaljujući se od manastira, kroz predeo pod borovima, uz iskonski poj reke, još sam čuo, kao odjek sopstvenih misli, reči oca Julijana, izgovorene prethodne večeri, o sadašnjoj sudbini pravoslavnog sveta: „Naša vera, kao i naša sloboda, je vera stradalnika prošlih kroz vodu i vatru. Nikad ne treba u Boga očajavati. Vidite, ako pojam Boga nastavlja, kao što izgleda, da se gasi na Zapadu, ne počinje li upravo da se razgara na Istoku?”

Kao sunce kome smo u susret išli.

Studenica, jula 1976.

Izvor: Stanje stvari