Katiheta Branislav Ilić: Uloga Svetog Save u formiranju tipika

Na sâmom početku, nameće nam se pitanje: šta je bogosluženje? Da li je ono samo neka puka „obavezaˮ nas hrišćana? Svešteno bogosluženje nije, niti može biti, jednostavan religiozni obred, bogosluženje je život. Crkva kao telo Hristovo, bogosluženjem projavljuje, ostvaruje i predaje sâmoga Hrista. Dakle, svešteno bogosluženje je projava i ostvarenje sabranja vernih u veri i u novom životu, koje se utemeljuje i koje vrhuni u svetoj Evharistiji kao Tajni nad tajnama ili Svetajni Crkve. Ovu veliku istinu o značaju bogosluženja i našeg bogoopštenja u njemu i kroz njega, opitno je spoznao i sveti Sava, verni ugodnik Božji čiji je vaskoliki život bio neprestana Liturgija, neprestano služenje i bogosluženje.

Počev još od mladalačke dobi, sveti Sava je bio žitelj sveštenih obitelji, i veliki ljubitelj znamenitih monaških naseobina, boraveći u više navrata u Carigradu, Nikeji i Solunu, bio u prilici da se detaljno upozna sa azmatskim – parohijskim tipikom. I pored činjenice što je on u navedenim centrima odsedao u manastirima, Evergetidskom u Carigradu i Filokalu u Solunu, sveti Sava je bio u direktnom opitu sa gradskim (parohijskim) bogosluženjem. Njegovo detinjstvo i rana mladost, poklopljeni su sa vremenom ozbiljnog razvoja Ohridske arhiepiskopije. Između ostalog, jedna od karakteristika u duhu bogosluženja je i ta, da je bogosluženje u navedenom periodu savršavano dvojezično.

Odlaskom na Svetu Goru Atonsku, sveti Sava se po prvi put susreće sa nešto drugačijim tipikom i liturgijskom praksom uopšte. Važno je istaći da je u to vreme na Svetoj Gori celokupan bogoslužbeni život bio ustrojen na osnovu Atonsko-studitskog sinaksara. Ovaj sinaksar je na temelju druge redakcije Studitskog sinaksara, nastalog u Solunu, formiran u periodu, od kraja 10. do 12. veka.

Prema svedočanstvu mnogih znamenitih liturgičara, ova redakcija je poslužila kao dobar temelj za poznati tipik Velike lavre Atanasija Atonskog, dok je nakon toga, upravo njegovim uticajem na ostale svetogorske sveštene obitelji, učinila oblikovanje celokupnog bogoslužbenog poretka i života na Svetog Gori Atonskoj. Budući da je sveti Sava stasavao u ovoj bogoslužbenoj tradiciji, on u obnovljeni manastir Hilandar ustrojava istovetan bogoslužbeni poredak. Nakon nekog vremena, sveti Sava ovaj tipik zamenjuje Hilandarskim tipikom. Novouvedeni bogoslužbeni ustav on utemeljuje na osnovu prepisa iz Evergetidskog tipika. Ovaj Evergetidski bogoslužbeni ustav je nastao na osnovu prve carigradske redakcije Studijskog sinaksara, a pod jakim jerusalimskim uticajem, projavio se u vidu tipika sveštene obitelji manastira Vaskrsenja Hristova na Galisijskoj Gori nadomak Efesa, i krajem 11. veka vrativši se u Carigrad poslužio je kao osnova za tipik manastira Presvete Bogorodice Evergetide.

Ne samo ovakav bogoslužbeni život i poredak, već i bogoslužbene knjige koje su nastale u tom duhu, početkom 13. veka bogomudri Sava donosi u Srbiju. On bogosluženje u studeničkoj arhimandriji, a kasnije i u drugim prostorima svoje zemlje, ustrojava, upravo, po ovom tipiku.

Da je uvođenje Studentičkog tipika bilo veliko i znameto delo, svedoče i Savini hagiografi Teodosije i Domentijan, koji posebnu pažnju posvećuju upravo ovom periodu kada je u blagoslovenim krajevima srpske zemlje uveden novi tipik, a bogoslužbeni život Crkve doživeo istinski preporod. Svoju ljubav prema bogosluženju i trud na ustojavanju novog bogoslužbenog poretka, sveti Sava je još usrdnije nastavio i kao prvi Arhiepiskop srpski. Prvo putovanje u Svetu zemlju, 1230. leta Gospodnjeg, bilo je od presudnog značaja u pogledu razvoja bogoslužbenog života u Srbiji. Sveti Sava se prilikom navedenog putovanja susreće sa novosavaitskom bogoslužbenom sintezom, koja je nastala blagodareći svesrdnom trudu palestinskih monaha, koji su preradili prvu Carigradsku redakciju Studitskog sinaksara, tako ustrojivši poznati Jerusalimski tipik. Blagodareći svedočanstvima koja donose Teodosije i Domentijan, dolazimo do saznanja da je po povratku sa hadžiluka, Sava kao arhiepiskop unapredio bogoslužbeni život, upravo uvođenjem novih liturgijskih formi. Prema svedočanstvu Domentijana, tzv. Savina liturgijska reforma, nastaje na osnovu spajanja delova iz Studitskog i Jerusalimskog bogoslužbenog poretka.

Ako pažljivo sagledamo sve okolnosti, u okviru kojih se obrazovala srpska srednjovekovna država, ali i Crkva u njoj, treba istaći da je sveti Sava učinio jedan značajan zaokret u ustrojavanju bogoslužbenog života jedne pomesne Crkve. Osnivanje novih episkopija, u okviru poverene mu Arhiepiskopije, sa sedištima u manastirima, a ne u gradovima, već predstavlja presedan u dotadašnjoj crkvenoj organizacionoj tradiciji. Povrh svega, parohijski život na području srpske Crkve, počev od tog vremena pa do najnovijih dana, trajno biva vezivan za područne manastire, a čiji hramovi, istovremeno, vrše funkciju parohijskih crkava. Ovakvo stanje stvari imalo je presudan značaj za razvoj jednoobrazne bogoslužbene forme, i to monaške, na području cele srpske Crkve od vremena svetoga Save pa nadalje. Presudni razlog usled koga se Sava opredelio za prihvatanje samo jednog, monaškog tipika, ne bi trebalo tražiti isključivo u njegovoj monaškoj opredeljenosti i neospornom oduševljenju manastirskim bogosluženjem.

Dakle, blagodareći liturgijsko-molitvenom iskustvu koje je sveti Sava imao, pre svega, kao liturg koji stojeći na mestu Hristovom predstoji evharistijskim sabranjem, on nije bio samo svedok i učesnik, već i delatnik na polju liturgijskih promena koje su bile i ostale od izuzetnog značaja za bogoslužbeni život. Sa druge strane, ne bismo smeli da izgubimo iz vida i činjenicu da je sveti Sava opitovao i usvojio blagosloveno iskustvo Svetogorskog bogoslužbenog života. Kao što smo već istakli, veliki uticaj na svetiteljsku ličnost prvog arhiepiskopa srpskog imala su i putovanja u Svetu zemlju, blagodareći kojima je usvojio nova bogoslužbena iskustva, ona iskustva koja je kasnije iskoristio prilikom formiranja novom bogoslužbenog poretka. Na kraju, zaključujemo da je uloga svetoga Save u formiranju bogoslužbenog poretka u poverenoj mu Arhiepiskopiji, od velikog i blagoslovenog značaja.

Kao duhovna čada našeg usrdnog molitvenika pred Gospodom, u duhu velikog jubileja osam vekova organizacione punoće Srpske Pravoslavne Crkve, pozvani smo da sa svakom usrdnošću čuvamo svešteno iskustvo koje nam je svojim ličnim primerom ostavio sveti Sava. Prizvani smo da vasceli život utemeljimo na liturgijskom načinu postojanja, predokušavajući, ovde i sada, nebozemnu realnost večne zajednice sa Gospodom našim, na taj način uzrastajući u meru rasta visine Hristove.