Kako je Beogradska čaršija „proterala“ Katarinu Ivanović, prvu srpsku slikarku i prvu ženu akademika

Na današnji dan, 22. septembra 1882. umrla je Katarina Ivanović, slikar, prva žena član Srpskog učenog društva. Slikarstvo je učila u Pešti i Beču, jedno vrijeme živjela u Parizu i Beogradu, potom do smrti u rodnom Stonom Beogradu /Sekešfehervar/ u Mađarskoj. Slikala je portrete, istorijske žanr-kompozicije i s posebnim uspjehom mrtvu prirodu. Neke njene slike su među najboljima u srpskom klasicizmu, poput „Portreta knjeginje Perside Karađorđević“, „Autoportreta“, „Korpe s grožđem“.

Piše: Predrag Savić, pisac i advokat

Katarina Ivanović bila je prva žena članica Srpskog učenog društva (preteča SANU) i prva akademska slikarka među Srbima, žena kojoj je beogradska čaršija u saradnji sa dvorskim kamarilom za života priredila brojna, neprijatna iznenađenja.

U istoriji srpske umetnosti i kulture XIX veka Katarina predstavlja osobenu i grandioznu umetničku pojavu, iskrenog roduljuba i dobrotvorku, koja je iznad svega volela srpski rod. Katarina Ivanović spada među prve žene koje su se afirmisale u srpskoj kulturnoj javnosti zahvaljujući svom profesionalnom radu. To joj, međutim, nije pomoglo da opstane i živi u Beogradu. Dvorske i druge spletke čaršijske ujdurme naterale su Katarinu da beži iz srpske prestonice. To loše životno iskustvo nije ugasilo Katarininu ljubav prema srpstvu pa je većinu svojih najvrednijih dela zaveštala Narodnom muzeju u Beogradu.

Katarina Ivanović je rođena 1811. u Vesprimu, u Mađarskoj, u porodici Lazara Ivanovića, trgovca i građevinskog preduzimača. Za njeno ime i umetničko delo najčešće se, ipak, vezuje Stoni Beograd, odnosno Sekešfehervar, varoš 60 kilometara od Budimpešte, gde se godinu dana po njenom rođenju porodica preselila. Kao 14-godišnja devojčica iznenadila je svoju porodicu kada je glasno i odlučno rekla da želi da postane slikarka.

Njenu želju, ispunio je srpski trgovac Georgije Stanković, jedan od osnivača Matice Srpske. On je Katarini pružio materijalnu podršku zahvaljujući kojoj je pohađala privatne časove slikarstva u Stonom Beogradu kod nekog putujućeg slikara. Kad je kasnije svoju štićenicu poslao u Peštu, u atelje i školu slikara Jozefa Peškija, Stanković nije slutio da će srpstvu darovati prvu slikarku, prvu ženu koja će slikati istorijske kompozicije…

Zahvaljujući Teodoru Pavloviću opisane su rane godine Katarinog školovanja. Njen slikarski rad praćen je još od studentskih dana. Uz učenje slikarske veštine, Katarina Ivanović se u Pešti sigurno upoznala i zbližila sa srpskom kulturnom elitom, koja je upravo tu imala i svoje najsnažnije uporište u prvoj polovini XIX veka. Očigledni talenat i želja Katarine Ivanović uticali su na njenu odluku da nastavi sa usavršavanjem slikarske veštine i pređe u Beč, prestonicu i umetnički centar Habzburške monarhije. Kako navodi njen prvi biograf Teodor Pavlović, roditelji su joj umrli u vreme odlaska za Beč. To bi značilo da je Peštu napustila negde tokom 1833. godine. Prve dve godine provela je u Beču u siromaštvu, da bi joj zbog njenog očiglednog talenta, kao i blage i ljubazne naravi, pomogli dobri ljudi, među kojima se posebno ističe grofica Čaki. Uz pomoć dobročinitelja Katarina Ivanović je upisala i bečku likovnu Akademiju. U vreme obrazovanja Katarine Ivanović žene nisu često upisivale redovne studije na univerzitetu, pa je ona morala da studira u posebnoj klasi. Katarina Ivanović je u Beču usvojila vladajuće principe građanskog slikarstva svoga vremena. To se posebno odnosilo na bidermajersku veštinu slikanja portreta i shvatanje da istorijsko slikarstvo predstavlja najviši slikani izraz. Jedna od dominantnih karakteristika akademske umetnosti toga doba bilo je i poštovanje i ugledanje na slavna dela iz umetničke prošlosti.

Kao talentovana i uspešna slikarka, izlagala je na izložbama uz najznačajnije umetnike habzburške prestonice poput Vald Milera (Ferdinand Georg Waldmüller), Amerlinga (Friedrich von Amerling) i Jozefa Firiha (Joseph von Führich). Tokom 1837. godine izložila je autoportret na godišnjoj izložbi u bečkoj Akademiji. Autoportret je bio primećen od strane stručne kritike, pa je istaknut kao „lepa slika” u prikazu izložbe. Naredne 1838. izložila je mrtvu prirodu i dva portreta na izložbi održanoj u zdanju likovne Akademije u Beču, što je predstavljalo značajno priznanje za njeno stvaralaštvo.

Katarina Ivanović se slikarski usavršavala i na putovanjima, gde se upoznavala sa originalnim umetničkim radovima izloženim u javnim galerijama i crkvama. U literaturi se navodi da je putovala Evropom i boravila u Parizu, Holandiji i Italiji. Utvrđeno je da je boravila i usavršavala se u Minhenu, prestonici Bavarske, koji je upravo sredinom XIX veka postajao važan umetnički centar. U Minhenu je provela dve godine, 1844. i 1845, prema novinskoj vesti koju je objavio Teodor Pavlović marta 1846.

Srpske novine sa oduševljenjem najavljuju da se 1846. godine srpska heroina doselila u Beograd, napuštajući svetske metropole. A u Beogradu posle početnog oduševljenja u umetničkim krugovima, Katarinu očekuje niz problema. Ne može da dobije nijedan bitniji posao i prinuđena je da slika portrete. Likovni kritičari su je dočekali gotovo pa neprijateljski. Sledi nekoliko neprincipijelnih negativnih kritika. Čaršija pokušava da joj spočita ljubavnu vezu sa njenim već ostarelim prijateljem Simom Sarajlijom Milutinovićom, čije je portret naslikala. Sima je posvetio Katarini pesmu „Trojesestarstvo“. Katarina je bila prijateljica Simine žene Marije, s kojom je Sima dobio sina Dragišu, koji je u vreme Katarinog boravka imao šest-sedam godina.

Lepo vaspitana i dobronamerna i lepa slikarka nije mogla da shvati svu zlobu i nagone čaršije da o njoj ispreda razne abrove. Nije bila pošteđena ni dvorskih spletki, koje su posebno došle do izražaja kada na istorijskoj likovnoj kompoziciji „Osvajanje Beograda 1906.“ u prvi plan stavila Uzun Mirka, a ne Karađorđa. Bio je to težak politički „greh“. Prema nekim informacija za koje nema dovoljno dokaza prvobitna slika je nestala, pa je potom u Mađarskoj Katarina naslikala novu. Kako to piše na sajtu Aukcijske kuće Srbinovski slika „Osvajanje Beograda”, koja se danas nalazi u Narodnom muzeju, nastala je u Stonom Beogradu između 1865. i 1873. godine. Katarina je ovu sliku nazvala „Uzun Mirko” ili „Osvajanje Beograda 1806”. U središtu slikarske kompozicije nalazi se Uzun Mirko Apostolović, okružen ostalim srpskim ustanicima među kojima se u vrlo realističnom maniru ističe Petar Jokić. Nažalost, ova slika umetnici nije donela očekivani uspeh jer je doživela slab prijem u tadašnjim dvorskim krugovima. U tom pomenutom tekstu ne piše baš ništa o mogućnosti da je postojalo prvobitno ostvarenje iz 1845. godine.

Kada je njen pobratim Simo Sarajlija umro ostala je bez bilo kakve podrške u Beogradu, u koji je došla puna nade i ushićenja uz ne baš dobro poznavanje srpskog jezika. Dočekana je svečano i raširenih ruku, a Beograd je napustila sa gorčinom ispraćena dvorskim i čaršijskim i političkim spletkama.

Umorna, razočarana i neshvaćena posle kraćeg boravka u Zagrebu vraća se kući u svoju stvaralačku osamu. Naredne tri decenije provešće u Stonom Beogradu.

Na inicijativu Društva prijatelja Narodnog muzeja 1967. godine posmrtni ostaci Katarine Ivanović, sa sve nadgrobnim spomenikom preneti su iz Stonog Beograda u Aleju narodnih heroja na Novom groblju u Beogradu. To je urađeno jer se smatra da je Katarina jedan od utemeljivača Narodnog muzeje, kojem je prva od svih umetnika darivala svoj legat i pride hiljadu forinti, za održavanje istog. Ovim preseljenjem otklonjena je i opasnost da mađarske vlasti koje su tada nacionalizovale srpsko pravoslavno groblje u Stonom Beogradu, prekopaju grob ove srpske heroine, zarad obezbeđivanja mesta za sahranjivanje Mađara.

To srpsko groblje u Stonom Beogradu, danas je opet pod upravom Pravoslavne crkvene opštine Stoni Beograd, Budimske eparhije pri Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Odmah na ulasku na ovo istorijski vredno groblje gde se nalaze spomenici srpskih plemića iz XVII veka, nalazi se spomenik Katarini Ivanović, napravljen po uzoru na onaj preseljen na beogradsko Novo groblje. Na tom spomeniku piše da ga podižu Srpska nacionalna samouprava i Srpska pravoslavna crkvena opština iz Stonog Beograda. U Stonom Beogradu danas živi oko 30 Srba i oni zajedno sa parohom protojerejom Pavlom Kaplanom neguju sećanje na prvu srpsku slikaru, veliku dobrotvorku i još većeg rodoljuba.

Ni Narodni muzej ne zaboravlja ovu izuzetnu ženu! U godini jubileja – proslave 200. godišnjice Katarininog rođenja, 2012. godine, Narodni muzej u Beogradu objavio je prigodnu publikaciju o životu, umetničkom obrazovanju i radovima naše prve slikarke.

U čast prve srpske slikarke, prve žene članice Srpske akademija nauka i umetnosti (tada Srpskog učenog društva) i prvog stvaraoca koji je svoju umetničku zaostavštinu poklonio Narodnom muzeju, te godine organizovana je izložba sa 31 delom Katarine Ivanović.

U Beogradu,
25.02.2025. godine