Justinijanova kuga i doseljavanje Slovena na Balkan

U ove dane pandemije, podsjetimo se jedne od epidemija koje su harale našim dijelom Balkanskog poluostrva u 6. vijeku, a koja je krucijalno uticala na našu istoriju. Naime, tokom pandemije tzv. ”Justinijanove kuge” došlo je do velike depopulacije Balkana, koja je pogodovala trajnom naseljavanju Južnih Slovena na geografske prostore Balkana južno od Save i Dunava.

Poznato je po arheološkim nalazima, da su Sloveni prisutni u Podunavlju vjekovima pre njihovog prelaska granice Rimskog carstva ili tzv. ”limesa” na Dunavu. I to se posebno rekonstruiše kroz slojeve slovenske grnčarije koja se redovno pronalazi na arheološkim nalazištima širom Podunavlja.

Nažalost, mnogim nedovoljno obrazovanim slojevima ljudi, usađene su ideje o starosjedelačkom porijeklu Južnih Slovena i Srba koje ne samo da nisu istinite, validne ili naučne, već pokazuju zabrinjavajuće stepene sistemskog neznanja i manipulisanja istorijom.

Ponekada je problem da se shvati da se tokom dugotrajnih istorijskih procesa čitavi narodi sele sa jednog kraja svijeta na drugi, da civilizovani narodi kolonizuju određena geografska područja i to još tri hiljade godina prije Hrista, da postoje osvajanja, razaranja, porobljavanja, nestajanja, preseljavanja odnosno migracije, čitavih naroda. To važi za Srbe i sve druge Slovene, kao i za druge narode svijeta.

Dakle, od 4. i 5. vijeka naše ere, Balkansko poluostrvo predstavlja metu velikih najezdi varvarskih plemena, Rimsko carstvo prolazi kroz intenzivne unutrašnje političke krize, ustanke, ratne pohode i druge izazove. Istovremeno, u 6. vijeku (i kasnije) Rimskim Carstvom hara Justinijanova kuga, koja je i dobila naziv po ovom rimskom caru (rođenom u okolini Lebana) jer je najviše pogodila njegovu ogromnu imperiju u doba njegove velike vladavine. Razloge za depopulaciju Balkana u 6. vijeku, dakle, treba tražiti u ta tri vodeća uzroka. Kako velike istorijske događaje, kakve su seobe naroda, ne izaziva jedan uzrok, odgovor na pitanje šta ih izaziva, nalazi se u kombinaciji više faktora.

Stoga, ovdje nećemo ulaziti u detaljnu analizu vojnog stanja u rimskim odnosno romejskim utvrđenjima duž ”limesa” odnosno granice carstva na Dunavu i političkih razloga za učestala napuštanja odbrane rimskih granica na Balkanu, poput ustanka centuriona Foke protiv cara Mavrikija 602. godine koji predvodi ogromnu vojsku sa dunavskih utvrđenja u Carigrad kada se proglašava za cara. Nećemo nabrajati ni pojedinačne varvarske najezde na Balkan i Podunavlje od Gota i Huna pa sve do Mađara, Pečenega i Kumana. Ovdje se fokusiramo na treći uzrok velike depopulacije Balkana, a to je Justinijanova kuga.

Prvo izbijanje pandemije ove kuge u vrijeme cara Justinijana trajalo je čitave dve godine (541. i 542. godine) i bolest je harala po celom tada poznatom svijetu najviše pogodivši Istočno Rimsko Carstvo, Sasanidsko (persijsko) carstvo, cio Mediteran, od gradova na samoj obali do unutrašnjosti, posebno luke. Izbijanja ove kuge nastavila su se i u sledećem vijeku. Kugu su izazvali pacovi sa trgovačkih brodova kao prenosioci bolesti na ljude. Ovo nije bila epidemija, već pandemija kuge koja je pokosila između 25 miliona i 50 miliona ljudi kada se uzmu u obzir i kasnija izbijanja ove bolesti u narednom veku izazvane istom vrstom bakterije ”Yersinia pestis” kao glavnim uzročnikom Justinijanove kuge.

Ukupno je Justinijanova kuga odnijela između 13 i 25 procenata čitave svjetske populacije, posebno razorivši Istočno Rimsko Carstvo kao centar tadašnje civilizacije i trgovine.

Bakteriolozi i genetičari su na nekoliko svjetskih univerziteta dokazali u više studija iz 2013. i 2014. godine da dvije od tri pandemije kuge koje su poznate u istoriji čovečanstva potiču od iste bakterije ”Yersinia pestis”, a to su Justinijanova kuga iz 6. vijeka, koja se u kontinuitetu vraćala u narednih sto do dvesta godina, i čuvena kuga u istoriji poznata kao ”Crna smrt” iz 14. vijeka, koja je pokosila trećinu evropskog stanovništva.

Opis pandemije daje nam najznačajniji hroničar 6. vijeka Prokopije iz Cezareje koji je opisivao detalje ove razarajuće pandemije po čitavom poznatom svijetu. Pošto je Prokopije bio neposredno uz cara, imao je najbolji pristup tačnim informacijama u tom trenutku. Kao carev biograf, Prokopije nas obavještava o tome kako je i sam (u Pravoslavnoj Crkvi) Sv. car Justinijan oboleo, ali je čudom preživeo.

Prokopijevi opisi ove pandemije poklapaju se sa arheološkim nalazima i naknadnim testovima DNK iz pronađenih skeleta iz tog perioda po čitavoj Justinijanovoj Rimskoj državi, pa samim tim i na Balkanu koji je posebno bio pogođen. Dva druga savremenika i hroničara iz tog vremena, Jovan Efeski i Evagrije Sholastik, pružaju nam takođe dragocjene podatke o efektima ove pandemije.

Justinijanova kuga je pokosila prestonicu Carigrad odnijevši po nekim procjenama i do 10.000 ljudi, dok je cio grad trpio užasne posledice. Pretpostavlja se, a o tome govore i Prokopije, i Jovan, i Evagarije – da je kuga u prestonicu došla iz žitnice Romejskog carstva, Egipta, na brodovima koji su prevozili državno žito iz ogromnih skladišta sagrađenih duž delte Nila. Kao što napomenusmo, kuga je posebno katastrofalna bila u unutrašnjosti carstva, a na to, pored izvještaja hroničara, ukazuju i brojni arheološki nalazi.

Prokopije veli kako je kuga pokosila farme po unutrašnjosti carstva stvorivši ogromne probleme Justinijanu u ubiranju prihoda za njegove ambiciozne državne planove. Car Justinijan je naišao na velike poteškoće u finansiranju svojih vojnih kampanja protiv Vandala u Severnoj Africi i Ostrogota u Italiji, a finansiranje izgradnje najveće svetinje pravoslavnog svijeta Aje Sofije u Carigradu naišlo je na prilične prepreke pa su se dogodila značajna odlaganja završetka radova.

Dugoročni efekti Justinijanove kuge su bili veoma izraženi i dalekosežni. Postoji konsenzus u naučnoj zajednici o tome da je kuga pogodovala naseljavanju određenih naroda u pojedinim graničnim djelovima Rimskog Carstva, pa se tako navode Angli i Sasi koji su naselili Britansko ostrvo kojim je harala Justinijanova kuga među romanizovanim stanovništvom sa snažnim trgovačkim vezama sa ostatkom carstva. Tu se pominje i Balkansko poluostrvo i širenje Slovena južno od Save i Dunava. A posebno se ističu Germani i njihovo najveće pleme Goti koji su se najviše okoristili ovim padom broja stanovništva.

Pošto se sigurno pitate kako to da je kuga kosila Rimljane i romanizovano stanovništvo znatno više nego varvarske narode, odgovor je zbog snažnih trgovačkih veza. Naime, postoji konsenzus u nauci, prvenstveno u izvorima i arheološkim nalazima, da su veoma jake trgovačke veze koje je rimsko stanovništvo u unutrašnjosti održavalo sa lukama i mediteranskim gradovima doprinijele njihovoj daleko većoj stopi smrtnosti, dok takvih veza kod varvara ili nije bilo uopšte ili ih je bilo u znatno manjem obimu, pa je samim tim i potencijal širenja zaraze bio manji.

Intenzivna trgovina među romanizovanim stanovništvom doprinijela je, dakle, značajno većem procentu smrtnosti kod Rimljana u poređenju sa nadirućim varvarskim plemenima. Tako se u literaturi navodi i primjer iznenadnog potpunog nestanka stanovništva rimskog grada Calleva Atrebatum u Britaniji 560. godine koji se pripisuje Justinijanovoj kugi, a čiju okolinu protekom vremena nastanjuju varvari Anglosaksonci koji takvu smrtnost ni blizu nisu iskusili.

Na kraju još jednom je važno napomenuti da depopulacija Balkana pred trajno nastanjivanje mase slovenskih plemena južno od Save i Dunava ima nekoliko uzroka od kojih je Justinijanova kuga jedan od najvažnijih, a potvrđen je i u istoriji i u arheologiji.

(Izvor: FB stranica Istorija Srba)