Jubilej Narodne stranke, najstarije političke organizacije u Crnoj Gori

Piše: Jovan Markuš

Narodna stranka je najstarija politička organizacija u Crnoj Gori. Konstituisana je 1906. godine na Cetinju, na Lučindan. 18. (31) oktobra, čime je ozvaničen početak parlamentarizma u tadašnjoj Knjaževini Crnoj Gori.

Zametak buduće Narodne stranke, koja će biti protagonista demokratske misli u borbi za političke slobode, vodi u osamdesete godine 19. vijeka. To je vrijeme kada se u Crnoj Gori, sticajem istorijskih okolnosti, odvijao srednjovjekovni gorštačko-viteški život, suprotan načinu života u državama razvijene evropske demokratije. U literaturi se 1881-1882. označavaju kao doba početka neke vrste ustavnog pokreta, među čijim vođama je bio i vojvoda Šako Petrović Njegoš, koji će kasnije biti predsjednik Narodne stranke. Nastavak ovog pokreta vodi u redove ondašnje omladine, koja se krajem 19. vijeka školovala u inostranstvu. Iz redova ovih đaka i studenata ponići će intelektualci koji će povratkom u otadžbinu predstavljati novu, mladu, prosvijećenu i demokratsku Crnu Goru. Na čelu ovih generacija je bio Miloš Šaulić, koga su smatrali vođom crnogorske omladine i glavnim borcem za upravne i političke reforme. Prerana smrt ovog slobodoumnog intelektualca ostavila je u dio njegovim najbližim drugovima da, zajedno sa vojvodom Šakom Petrovićem Njegošem i jednim brojem uglednih ljudi, budu osnivači Narodne stranke. Ona je postala patriotsko-politička forma dotadašnjih ideja cjelokupne omladine i centar crnogorske demokratske opozicione misli.

Crna Gora je ispratila devetnaesti i ušla u 20. vijek sa dubokom krizom u svim oblastima društvenog, privrednog i kulturnog života. U novi život ušlo se tako brzo i bez prelaza da se nije imalo vremena ni toliko da na pragu nove ere otrese balast stare, u prošlim vremenima radi samozaštite neophodne, ali civilizovanom društvu neprimjerene psihologije. U vrijeme kada je najavljeno donošenje Ustava 1905. godine u Evropi su bile samo dvije države kojima se apsolutistički upravljalo: jedna evropska – Crna Gora, druga azijsko-evropska – Turska. Uz turskog sultana, knjaz crnogorski je bio jedini neustavni vladar u Evropi. Jasno je da evropska javnost nije rado gledala, kako se pisalo, ovaj ”srednjovjekovni čir” na evropskom političkom tijelu. Bilo je logično da ne budu cijenjeni ovi režimi, kao ni narodi koji su trpjeli političko bespravlje, koje je bilo anahronizam u novom vijeku.

Sa donošenjem Ustava kasnilo se preko dvadeset godina, jer se poslije dobijanja međunarodnog priznanja na Berlinskom kongresu 1878. godine to i očekivalo. Konačno Narodna skupština, izabrana za tu priliku, saslušala je čitanje Ustava 19. decembra 1905, usvojila njegovo proglašenje i odmah je raspuštena, a da ni jedan poslanik nije ni riječ progovorio. Usvajanjem Ustava udareni su temelji ustavnoj državi kao neophodan preduslov za početak stvaranja moderne evropske države. Proglašenje Ustava je označilo i početak praktičnog sprovođenja u život ideja narodnog i ustavnog pokreta za dobijanje političkih sloboda. Čin donošenja Ustava nije značio da se ”preko noći” mogu ostvariti ustavna prava. Za njih se trebalo izboriti, u sukobu sa dugogodišnjim apsolutističkim mehanizmom, u plemanskom društvu, bez političkih sloboda.

Prvi parlamentarni izbori po Ustavu održani u septembru 1906. godine bili su slobodni, bez miješanja vlasti. Tog mjeseca je počeo da izlazi i prvi opozicioni list ”Narodna misao” u Nikšiću, koji će postati organ Narodne stranke. Sazivanje redovnog saziva Narodne skupštine na Lučindan, dan Svetog Petra Cetinjskog, 18. (31) oktobra 1906. godine označilo je i formalni početak stranačkog života u Knjaževini Crnoj Gori. Ovim je otpočela nova era u političkom životu Crne Gore. Za predsjednika Narodne skupštine je izabran vojvoda Šako Petrović Njegoš, koji je postao i predsjednik Kluba narodnih poslanika – ”klubaša”. Osnivanje kluba od većine poslanika koji su demokratski orijentisali i zauzeli opozicioni stav prema vlasti označilo je i stvaranje stranke na političkim principima građanske demokratije. Iz prve po Ustavu izabrane Narodne skupštine 1906. godine od 76 narodnih poslanika (62 izabrana + 14 virilaca – po položaju) Klubu Narodne stranke je pripadao 51 poslanik.

Osnivanje Narodne stranke je označilo stvarni početak parlamentarnog života u Crnoj Gori, jer gdje nema stranke nema ni parlamentarizma. Interesantno je primijetiti da među osnivačima Narodne stranke, članovima Kluba narodnih poslanika, koji je vršio funkciju Glavnog odbora Stranke, ima više pravnika nego što su imali svi sudovi u Crnoj Gori.

Od 30 sudija, Velikog i pet oblasnih sudova, bilo je sa diplomom pravnika samo pet sudija, a među osnivačima Narodne stranke bilo je 10 pravnika. Među osnivačima Narodne stranke su: pet vojvoda, dva serdara, sedam sveštenika, dva ljekara, dva učitelja, pet trgovaca, dva zemljoradnika, inženjer, publicista… itd. Prvi predsjednik Narodne stranke je bio vojvoda Šako Petrović Njegoš, potpredsjednik Marko Radulović i sekretar Mitar Vukčević.
Već prvog dana rada u Narodnoj skupštini su pale oštre kritike na račun Vlade iz predustavnog perioda, koja je imenovana uoči proglašenja Ustava 1905. godine. Tokom zasjedanja ukazivalo se na ono što se mora otkloniti, pa čak i nemilosrdno razoriti, da bi se kročilo naprijed.

Uviđajući da knjaževska Vlada ima podršku Skupštine knjaz je sugerisao predsjedniku Lazaru Mijuškoviću da podnese ostavku. Od prve sjednice Narodne skupštine do ostavke Vlade prošlo je desetak dana. Uskoro po padu Vlade, izabran je iz skupštinske većine prvi predsjednik Vlade iz Narodne skupštine. To je bio narodnjak Marko Radulović, pravnik i sudija Velikog suda.

Početkom januara 1907. prva narodnjačka vlada Marka Radulovića dolazi u sukob sa knjazom zbog njegovog grubog kršenja Ustava i podnosi ostavku. Dolaskom drugog narodnjaka na čelo Vlade inženjera Andrije Radovića, otpočeo je intenzivan rad na organizovanju Stranke po unutrašnjosti. Narodna stranka je na Cetinju u prvoj polovini februara 1907. godine javno saopštila svoj program. Program je potpisalo 38 narodnih poslanika, koji su predstavljali većinu u Klubu u prvoj Narodnoj skupštini izabranoj prema Ustavu. Program je publikovan u martu 1907. godine, a štampan u Dubrovniku (”Srpska dubrovačka štamparija dr Gracića i dr.”). Statut Stranke je potpisan krajem marta 1907. godine. Na taj način je i formalno uobličena u savremenom smislu prva parlamentarna stranka u Crnoj Gori.

Program Narodne stranke svojom pojavom označava potpuno novi akt političkog života u Crnoj Gori. Njegova osnovna vrijednost nije u idejama koje sadrži već u samoj pojavi kao izrazu kolektivne volje da se zajedničkim narodnim naporima pristupi ostvarivanju političkih sloboda, ekonomskom i kulturnom preporodu. Program Narodne stranke je prvi politički akt koji se izdigao iznad patrijarhalno-plemenskih koncepcija na kojima je počivao sav društveni i državno-politički život u Crnoj Gori. Unutrašnja politika je po Programu bila izrazito demokratska – parlamentarna, a spoljnja izrazito nacionalna – srpska, u skladu sa nacionalnim politikama u razvijenim državama evropske demokratije. Za Program je i knjaz Nikola rekao da bi ga i on potpisao da nije vladar. Povodom osnivanja Narodne stranke i publikovanja Programa, jedan od savremenika dr Nikola Škerović je napisao: ”Osnivači Narodne stranke nijesu bili revolucionarci koji se spremaju da nasilno ruše jedno teško političko i ekonomsko stanje. Ali ne bi bilo pretjerano u crnogorskim prilikama označiti njihov nastup s programom kao revolucionarni akt. Revolucionaran je sam akt osnivanja Stranke.”

Logične teškoće sa novim ustavnim poretkom i prve korake parlamentarizma bezobzirno je eksploatisala knjaževa okolina i grupa političara koji su izgubili vlast, ne birajući sredstva u podsticanju knjaza protiv Narodne stranke i njene vlade. Stvaranje prve političke stranke u Crnoj Gori, programski definisane, koja je statutom utvrđivala način svog rada, predstavljeno je kao antidržavni akt. Te intrige dvorske kamarile su našle pogodno tlo kod ostarjelog knjaza, koji je već skoro pola vijeka bio na vladarskom tronu, navikao da se ništa ne radi bez njegove volje. Ono što je bilo zdravo u crnogorskom društvu željelo je političke slobode, bez kojih Crna Gora nije mogla biti dio zajednice civilizovanih naroda, a ono politički trulo okrenulo se tami i intrigama. Narodna stranka nije bila ni protiv monarhije, ni knjaza. Naprotiv, čak je tu privrženost u Programu možda isuviše potencirala. Krivica Narodne stranke je bila, što je njeno osnivanje značilo početak raspada jednog hermetički zatvorenog srednjovjekovnog sistema vlasti. Poznata je činjenica da bolesnik reaguje kada ga ljekar pritisne na bolesno mjesto. Često skoči i vrisne, što samo dokazuje da je ljekar pravilno pogodio gdje ga boli. Taj vrisak predstavlja neku vrstu iznuđenog priznanja. Očigledno da je Narodna stranka uspostavila dobru dijagnozu u startu svog političkog rada, i zato su veoma brzo uslijedile žestoke reakcije.
Ostavkom Vlade Andrije Radovića, po ocjeni mnogih najsposobnijeg intelektualca tog vremena u Crnoj Gori, a ubrzo i raspuštanjem Narodne skupštine, počinje predizborni teror nad članovima i simaptizerima Narodne stranke. Razara se štamparija i uredništvo lista ”Narodna misao” u Nikšiću 9. septembra 1907. Neki od članova Stranke su ubijeni, neki emigrirali, a jedan od osnivača Stranke, serdar Savo Plamenac, knjažev zet, natjeran na samoubistvo. Organizuju se procesi uglednim oficirima i ličnostima poput vojvode Lazara Sočice. Poslije napada na hotel gdje su odsjedali prvaci Narodne stranke na Cetinju, ostaje dvoje djece vlasnika Mihaila i Anđe Jovanović mrtvo. U klimi terora, gdje prvaci Narodne stranke na Cetinju i u Nikšiću, da bi se odbranili od režimskih ”toljagaša”, svoje kuće pretvaraju u ”bunkere”, rukovodstvo Stranke donosi razumnu odluku da ne izađe na izbore.

Poslije izbora 1907. godine, na kojima je vlast samu sebe birala, nastavlja se teror sa ciljem da se uništi prva parlamentarna stranka. Počinje montirani politički proces, poznat kao Bombaška afera. Prva od nelogičnosti je bila da ”glavni bombaš” donosi bombe iz Kotora i predaje ih lično ministru unutrašnjih djela. Kada postaje jasno da će sudski proces propasti, pojavljuje se profesionalni svjedok u više procesa, agent austrougarske tajne službe. Bez krivice je 1908. godine 12 osnivača Narodne stranke osuđeno na robiju. Nastupila je jedna vrsta političke more u kojoj je svako svakoga mogao staviti van zakona, lažnom dostavom da je ”klubaš” ili ”narodnjak”, što je značilo ”zavjerenik” ili ”anarhista”.

Stavljena van zakona, sa vođstvom Stranke na robiji, dijelom u kućnom pritvoru, a dijelom u emigraciji, Narodna stranka je došla u sutuaciju da nije mogla javno djelovati i da su se članovi i simpatizeri morali fizički štititi. Jedan broj pristalica Stranke, mahom učitelji, pod vođstvom komandira (majora) Nikole Mitrovića, po ugledu na italijanske karbonare, stvara tajnu organizaciju Narodne stranke. Slučajnim otkrivanjem nesmotrene i preuranjene akcije jednog od članova, koja nije imala za posljedicu nikakvu materijalnu štetu ili ljudsku žrtvu, rodila se nova, Vasojevićka afera ili Kolašinski proces. Na ovom procesu su osuđena 103 lica, pretežno članovi ili simpatizeri Narodne stranke iz Vasojevića, Pipera i Kuča. Sud, bez ijednog sudije pravnika, osudio je 1909. godine na smrt 11 lica. Nad petoricom osuđenih je odmah izvršena egzekucija a vođu organizacije je u Turskoj ubio na spavanju plaćeni ubica, najmljen od crnogorskog Ministarstva unutrašnjih djela, što je na sudskom procesu i dokazano.

Na izborima 1911. godine, iako je Narodna stranka bila zabranjena, uspjelo je jednom od osnivača Narodne stranke Janku Toškoviću i još nekolicini članova i simpatizera Stranke, da kao nezavisni kandidati budu izabrani u Narodnu skupštinu. U ovim, kao i na prethodnim izborima (1907), izvršeni su izbori narodnih poslanika sa parolom: ko je za knjaza treba da glasa vladine kandidate! Ko je bio protiv vladinog kandidata, makar iz kakvih pobuda, on je iskusio gonjenje pretežno nepismenih nahijskih kapetana. Crna Gora je bila nepotrebno pretvorena u ratni logor za čuvanje svog gospodara od Crnogoraca! Kamarila i druge interesne grupe su vezale afere za ono što je bilo demokratski najzdravije u Crnoj Gori, da bi dokazali ostarjelom knjazu da njemu i dinastiji prijeti opasnost od nesumnjivo lojalnih i najobrazovanijih ljudi među crnogorskim političarima. Sve gluposti i lakomislenosti koje su činili pojedini ljudi iz ”opozicije” u Crnoj Gori i van nje pripisivane su vođama Narodne stranke, koje oni, navodno, inspirišu iz mračnih ćelija podgoričkog zatvora Jusovače. Sva nasilja koja su vršili organi državne vlasti pravdali su navodnom opasnošću od Narodne stranke. Dvorska kamarila i vladini privrženici varali su starog knjaza, narod i javno mnjenje, pa je cjelokupna ova laž padala na teret nevinih ljudi u zatvoru i Narodne stranke.
Javnosti je malo poznato da je u vrijeme zabrane Narodna stranke imala svoje organizacije van granica Kraljevine Crne Gore. Prinuđeni da napuste Crnu Goru a potom i Srbiju, na zahtjev crnogorske vlasti, Jovan Đonović i Todor Božović početkom 1911. su otišli u Sjedinjene Američke Države. Dolaskom u Ameriku počinju pravi stranački rad među crnogorskom emigracijom. Organizovali su Narodnu stranku, a za propagiranje ideja pokrenuli su dva lista. Jovan Đonović, po ugledu na nekadašnji organ Narodne stranke razoren 1907. u Nikšiću, obnovio je nedjeljnik ”Narodna misao” koji je izlazio u Bjutu (Montana). Todor Božović je osnovao list ”Oslobođenje” koji je izlazio u Čikagu. Njihovi najbliži saradnici bili su: Stevo Bogdanović, urednik lista ”Slobodna tribuna”, Čedomir Pavić, urednik lista ”Srpski glasnik” i Božo Martinović. Vođe Narodne stranke u Americi su obustavili politički rad kada je otpočeo Prvi balkanski rat 1912. godine. U Srbiji se sredinom 1911. godine formira organizacija Privremene narodne stranke sa sjedištem u Beogradu. Organizacijom rukovode politički emigranti, osnivači Narodne stranke, a najaktivniji među njima je Mitar Đurović, bivši ministar iz prve narodnjačke vlade. Izbijanjem Prvog balkanskog rata prekinute su sve aktivnosti Privremene narodne stranke. Na poziv predsjednika crnogorske Vlade politički emigranti i studenti stupili su u redove vojske ili u dobrovoljačke odrede. Mnogi od njih su poginuli na raznim bojištima a najviše ih je stradalo u borbi za oslobođenje Skadra od Turaka.

Poslije Balkanskog rata stvorena je situacija za normalne izborne aktivnosti. Izbori 1913. godine su označili povratak članova Narodne stranke na političku scenu Kraljevine Crne Gore. U predizbornoj kampanji od članova Narodne stranke prvi put je kao dio izbornog programa dat predlog da Crna Gora i Srbija stvore uniju. Ovaj predlog će dobiti podršku u Narodnoj skupštini, prihvatiće ga i Vlada, kao predlog će ga kralj Nikola saopštiti kralju Srbije Petru I Karađorđeviću. U pokretanju pitanja budućih odnosa na prvom mjestu se polazilo od nesporne činjenice da su Crna Gora i Srbija dvije srpske države, a Crnogorci i Srbijanci djelovi iste nacije – srpske. O tome dovoljno govori podatak da je na popisu 1909. godine u Knjaževini Crnoj Gori bilo 94,38% Srba i 5,22% Arbanasa i drugih nacija. Kao jedna od dvije najjače političke grupacije u Narodnoj skupštini, ostajući vjerna svom programu, Narodna stranka ulazi u koalicionu Vladu serdara Janka Vukotića. Pred samu kapitulaciju Crne Gore u Prvom svjetskom ratu 1916. godine, po mnogim ocjenama ova veoma uspješna Vlada daje ostavku, i za kratko je zamjenjuje Vlada Lazara Mijuškovića.

Na čelo prve Vlade koju je formirao kralj Nikola u emigraciji 1916. godine u Bordou (Francuska) dolazi vođa narodnjaka Andrija Radović. Zbog neprihvatanja njenog programa o načinu budućeg ujedinjenja Vlada daje ostavku maja 1917. godine.

Oslobođenjem a potom ujedinjenjem i stvaranjem nove države Kraljevine SHS, faktički su prestale da postoje 1918. godine kao nezavisne države Kraljevina Crna Gora i Kraljevina Srbija. Za Veliku narodnu skupštinu izabrani su predstavnici dva koncepta ujedinjenja – ”bjelaši” i ”zelenaši”. Nesporne činjenice pokazuju da su ”bjelaši” (po bijelom izbornom plakatu) i ”zelenaši” (po zelenom izbornom plakatu) nacionalno bili Srbi. I jedni i drugi zalagali su se za ujedinjenje u jednu državu i niko od njih u to vrijeme nije propagirao restauraciju Kraljevine Crne Gore. Bjelaši su bili za to da se prvo ujedine dvije srpske države Crna Gora i Srbija u jednu srpsku državu, a potom, ako prilike dozvole, dođe do ujedinjenja sa Slovencima, Srbima i Hrvatima iz Austrougarske. Drugim riječima, ”bjelaši” su dali prioritet onome što postoji u odnosu na ono što tek treba stvoriti. Zelenaši su bili za to da Crna Gora direktno stupi u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, ali su ostali nedorečeni kako bi se to ujedinjenje ostvarilo. Drugim riječima, ”zelenaši” su dali prioritet ujedinjenju sa nečim što nije postojalo, jer Narodno vijeće Slovenaca, Srba i Hrvata sa prostora Austrougarske, koje je radilo na ujedinjenju, predstavljalo je te narode a ne državu, jer takva država nije postojala. Velika narodna skupština u Podgorici 26. novembra 1918, kojoj su prisustvovali izabrani poslanici sa ”bjelaške” i ”zelenaške” strane, poimeničnim glasanjem jednoglasno je odlučila, između ostalog, ”da se Crna Gora ujedini sa bratskom Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjenji stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca”. Odluku o ujedinjenju u Kraljevinu SHS prihvatila je i Narodna skupština Kraljevine Srbije 29. decembra 1918.

Nacionalno ujedinjenje, odnosno stavaranje jedne srpske države, a potom jugoslovenske zajednice, za Narodnu stranku je značilo ostvarenje programskog cilja u spoljnjoj politici. Od osnivača Narodne stranke koji su usvojili ovaj program za poslanike Velike narodne skupštine je izabrano njih osam, a prilikom konstitutivne sjednice predsjedavao je, kao najstariji po godinama, pop Nikola Simović. Za predsjednika Skupština je izabrala Sava Cerovića, dugogodišnjeg člana Narodne stranke. Spasoje Piletić, jedan od osnivača Narodne stranke, izabran je za člana Izvršnog narodnog odbora, na čijem je čelu bio vojvoda Stevo Vukotić. Prilikom izbora prve vlade u novostvorenoj Kraljevini SHS jedini ministar iz Crne Gore je bio Milosav Raičević, jedan od osnivača Narodne stranke.

Svojevrsna provjera odluka Velike narodne skupštine izvršena je 28. novembra 1920. Na ovom konsultu naroda (referendumu) pod kontrolom međunarodne zajednice, uz prethodnu saglasnost kralja Nikole i vlade u emigraciji, potvrđena je želja za zajedničkim životom u novostvorenoj Kraljevini SHS. Posljednji predsjednik kraljevske vlade u emigraciji, Jovan S. Plamenac, u više iskaza ovo ističe kao nespornu činjenicu, koja je prethodila odluci da podnese ostavku. Da li se Crna Gora ujedinila ili prisajedinila Srbiji, a potom zajedno ušle u Kraljevinu SHS, kao i način na koji je to urađeno, tema je kojom se na razne načine bave istoričari, a posebno radi svojih trenutnih interesa političari. Međutim, ostaje činjenica da su u korist države, koja se pod raznim imenima i sistemima pokazala kao nestabilna, žrtvovane dvije srpske kraljevine, a sa njima vjekovna i logičnija ideja o zajedničkoj srpskoj državi. Male države i brojčano mali narodi, sve i da hoće, ne mogu odlučivati sasvim samostalno. S obzirom da su velike sile krojile novu političku kartu Evrope i uticale na njen konačni izgled, njihova riječ je bila presudna u stvaranju Kraljevine SHS.

Smatramo da je čin osnivanja Narodne stranke istorijski događaj za Crnu Goru, kojim treba da se ponose i oni koji imaju drugačije političke poglede od članova i simpatizera Narodne stranke. Nije pretjerano ako kažemo da je istorijat Narodne stranke u Knjaževini Crnoj Gori, u stvari, istorijat početka parlamentarizma u Crnoj Gori, jer bez nje on ne bi bio moguć. Vrijedno je istaći da je, i po današnjim kriterijumima, Narodna stranka od svog osnivanja bila u pravom smislu stranka koja je imala svoj program, statut i organizaciju na terenu.

Inicijativom grupe intelekteualca, opredijeljenih za obnovu demokratije i tradicije u Crnoj Gori, u sumrak komunizma, Narodna stranka je obnovila svoj rad, sa istim političkim utemeljenjem, na dan Svetog Vasilija Ostroškog, 12. maja 1990. Ovim je Narodna stranka i formalno ozvaničila političku djelatnost kao jedina stranka u Crnoj Gori koja nije proizvod neokomunizma.

Povodom stogodišnjice osnivanja Narodne stranke, možda će i ovaj naš skromni rad doprinijeti da se javnost bolje upozna sa njenim doprinosom počecima parlamentarnog života u Crnoj Gori.

(Zaključak iz knjige Jovana Markuša “Narodna stranka u knjaževini i kraljevini Crnoj Gori 1906 – 1918” ( Cetinje, 2005))