Jedna zanimljiva knjiga

Djelo britanskog naučnika Benedikta Andersona „Nacija – zamišljena zajednica“, koje je prvi put izdato 1983.g., u Londonu (a na srpskom jeziku se pojavilo krajem prošlog vijeka u izdanju beogradskog PLATO-a), predstavlja, po mnogima, prelomnu tačku („knjigu kristalizator“- kako kažu neki komentatori) savremenog sociološkog i politikološkog promišljanja fenomena nacije („Međunarodna sociološka asocijacija za etničke i manjinske odnose“, proglasila je ovu knjigu putokazom za buduća istraživanja na polju problematike nacionalizma). Novitet njegovog razmatranja sadržan je u idejnom polazištu da je „nacionalizam kulturna tvorevina posebne vrste“! Nacionalizam je, po njemu, poslije vremena svog uobličenja u Evropi 19. vijeka, postao „izvozna roba“, predmet oponašanja, tvorevina dokazano efikasna za mobilizaciju masa u tvorenju državnih granica i izvan Evrope.
    
Ono što bi ovu knjigu činilo preporučljivom za savremene pravoslavne hrišćane, jesu njeni uvidi u relativnu skorašnjost nacionalizma kao društvene pojave, kao i rezultati autorovog analitičkog sagledavanja ovog političkog pojma, koji nam sugerišu, najprije, da se vrijeme nastanka nacionalizma u Zapadnoj Evropi poklapa sa vremenom slabljenja i potiskivanja religioznog načina mišljenja, a potom i da je aktuelni (danas vladajući u političkim elitama) nacionalizam u zemljama Istočne Evrope, pa i našoj, bukvalno prenijet sa Zapada, gdje je prethodno, na više načina oblikovan. Ipak, prvi razlog zbog koga bi ova knjiga bila interesantna većini pravoslavnih čitalaca jeste nepodijeljeni doživljaj Crkve da je nacionalizam jedno od najvećih iskušenja  uperenih danas protiv nje same. Njegov vještački i antireligiozni karakter, opisan u Andersonovoj analizi, precizno ocrtava razloge zbog kojih je to tako.

Anderson svoje razmatranje započinje konstatacijom kako je pojmove nacije i nacionalizma teško definisati, a kamoli analizirati. U poređenju sa ogromnim uticajem koji nacionalizam ima danas u svijetu, teorija o njemu je upadljivo malo. Autor ovom prilikom insistira na stavu kako nije moguće doći do naučne definicije nacije, iako je ipak ta pojava postojala, i dalje postoji. Konačno, kaže Anderson -teoretičare nacije zbunjuju i iritiraju paradoksi poput: objektivne modernosti nacije u očima istoričara, i njene subjektivne drevnosti u očima nacionalista, ili recimo – formalne univerzalnosti nacionalnosti kao socio-kulturnog koncepta na jednoj, i neizlječive partikularnosti njenih konkretnih manifestacija na drugoj strani.

Anderson NACIJU vidi kao ZAMIŠLJENU kategoriju, u smislu  da je ona idejna, da nadilazi empiriju (osjećaj zajedništva i povezanosti njenih pripadnika je nad-racionalan). Ideja nacije je ideja čvrste zajednice, organizma koje se neprestano i ravnomjerno kreće kroz (uz) istoriju. Jedan Amerikanac npr., neće nikad vidjeti, a kamoli upoznati više od šačice svojih 250 miliona sunarodnika, niti će znati šta oni svakodnevno rade, ali on duboko vjeruje u njihovu neprestanu, anonimnu i istovremenu aktivnost. Pri svemu ovome je nacija još i OGRANIČENA – jer ni jedna nacija ne zamišlja da se poklapa sa cijelim ljudskim rodom, pa čak i on nacije koje se smatraju najvećima imaju granice, iza kojih se nalaze pripadnici drugih nacija. Uz to nacija je i SUVERENA, utemeljena na ideologiji suverene nacionalne države iz epohe prosvetiteljstva.
     
Opisujući naciju sa ove tri ključne karakteristike (zamišljenost, ograničenost i suverenost), autor vrijeme i mjesto nastanka njenih prvih obrisa vezuje za Zapadnu Evropu 18. vijeka, i tvrdi da pomenutu epohu, ne obilježava samo buđenje nacionalizma, već i smiraj religioznog načina mišljenja! Vijek prosvetiteljstva donio je sa sobom vlastito mračnjaštvo, – kaže on. Sa slabljenjem religioznog vjerovanja nije nestala patnja koju je to vjerovanje djelimično ublažavalo,- primjećuje Anderson. Bilo je potrebno naći svjetovni način da se sudbina pretvori u kontinuitet, a da se slučaju da neki smisao. Malo je stvari bilo (i još danas ih je malo), pogodnije u tu svrhu od ideje nacije.
    
Naš autor smatra da su pretpostavke za rađanje pojma nacije nastale onda kad su neke, kako će ih on imenovati, temeljne (vrlo stare) kulturne koncepcije izgubile aksiomatsku vlast nad ljudskim duhom. Te su koncepcije po njemu: 1) pojedini „sveti“ jezici koji omogućavaju privilegovani pristup ontološkoj istini, jer je sam taj jezik neodvojivi dio te istine… 2) vjera da je društvo prirodno organizovano oko izvjesnih monarhističkih centara (koja čine Bogom dani – pomazani – ljudi, odvojeni od drugih). Preko tih centara, kao preko Svetog Pisma, čovjek pristupa bitku, miru, harmoniji, blagoslovu. 3) koncepcija vremena po kome je ono neodvojivi dio kosmologije, jedne čvrste, obavezujuće ontološke strukture koje je odredilo porijeklo (i dalju sudbinu) čovjeka i svijeta, dakle, sveukupne stvarnosti.
    
Ovakve koncepcije su slabile pred aktuelnošću bogosluženja  na narodnom jeziku, prestajanjem važnosti monarhizma (revolucije u Engleskoj i Francuskoj) i preuzimanjem suvereniteta od strane naroda, kao i razvojem štamparske industrije i novinarstva-koji su vrijeme činile sve više medijumom djelatnosti pojedinca, njegove uobrazilje i predstava. Usavršavanje sistema komunikacije (ovdje se navodi Hegelova opaska da on pojavu čitanja dnevnih novina doživljava kao zamjenu za jutarnju kolektivnu molitvu), počelo je grubo da razdvaja istoriju od kosmologije, odnosno činilo  je da se čovjek u istoriji osjeća samostalnije i autonomnije od „velikih pitanja“ početka i kraja, da sebe na nov način dovodi u vezu sa drugima, (novi doživljaj pojma istovremenosti – koji omogućava novi kolektivni identitet, horizontalni kolektivitet u odnosu na vertikalni protok vremena) i da o sebi misli na nov način.

Kao primjer efikasnog prestruktuiranja starih nazora i društvenih načela, uz pomoć razvoja štamparstva, britanski naučnik navodi primjer reformacije koja je, upravo uz pomoć štamparstva buknula Evropom. „Vitenberške teze“ Martina Lutera su bile štampane na njemačkom i na brzinu razasute zemljom. Prije pojave štampe, papa je lako izlazio na kraj sa jeresima. Međutim, trećina svih štampanih knjiga u Njemačkoj, u prve tri decenije 16. vijeka bila su Luterova djela. Započeo je štamparski rat reformacije (štampane na narodnom jeziku) i kontrareformacije (štampane na latinskom). O dramatičnosti tog sukoba govori proglasa kralja Franka 1. iz 1535g. koji pod prijetnjom vješanja brani štampanje knjiga u kraljevstvu. Savez reformacije i štampe stvorio je široki krug čitaoca, uglavnom trgovaca i žena, koji su slabo znali latinski, i brzo prihvatali nove ideje. Ubrzo niču nove, na novim osnovama ustrojene, nedinastičke i negradske države – Holandija, Komonveltski puritanci…itd.

Dakle poboljšana, raznovrsnija komunikativnost (na novim raznovrsnim osnovama , osnovama utvrđenim na različitim jezicima), stvara zametke zamišljenih nacionalnih zajednica. Novoformirani jezički sistemi, upodobljeni štamparskoj industriji (koja se opet razvija po, možda nesvjesnom, diktatu kapitalizma i njegovih nagona za okupljanjem masa), nijesu mogli unifikovati komunikaciju svih ljudi na svijetu, ali jesu unifikovali komunikaciju velikog broja ljudi na određenim područjima srodnih narodnih izgovora (područjima koja su do juče teško komunicirala). Govornici sa različitih prostora Španije ili Italije, kojima je bilo teško, čak nemoguće sporazumjeti se u govoru, sada putem štampe postaju jedno. Time oni postaju svjesni, velikog broja (hiljada ili stotine hiljada) svojih  „su-čitalaca“, ali – što je najvažnije- i činjenice da tom čitalačkom području pripada konačan, ograničen broj čitalaca, odvojen od drugog područja, koji se u susjedstvu formira na istim tim osnovama. Ti su su – čitaoci, u svom zamišljenom, sekularnom i izdvojenom krugu sačinjavali zametak nacionalnih zajednica.  
           
Sa druge strane, štampa na jedan specifičan način stvara predstavu o drevnosti nacionalnog, jer nam omogućava uvid, dostupnost riječi naših predhodnika iz 17. vijeka (upravo iz doba kad se predstave nacionalnog formiraju), na način koji onome iz 16. vijeka nijesu mogle biti dostupne riječi predhodnika iz 12. vijeka. Omogućena je zajednica, za koju se čini, da je nenarušiva vremenom.

Gojko Perović