Hercegovina i migracije

Piše: Goran Komar

Kada se pogleda na svakodnevne, obične razgovore o prošlosti koje možemo čuti u Hercegovini, vidi se da je dominantna tema svih tih razgovora migracioni proces. Ono što želim ovdje da sugerišem je sljedeće: migracioni proces, ta istorijska činjenica je prenaglašena, ili još preciznije, nepotpuno sagledavana i tumačena. Čitava istočna Hercegovina je tokom XIX vijeka zapljusnuta pomjeranjem familija. Ali, valja se upitati: gdje su te familije stigle, na koje i kakvo tlo, odakle su stigle, što su ostavile u ranijem zavičaju? Kakvo kulturno naslijeđe? Ovdje bih rekao nekoliko riječi o migracijama gledajući primjer predjela Dabar u istočnoj Hercegovini.

Vidi se na prvi pogled da je dabarsku imigraciju tokom XIX vijeka u kojem se bilježi najsnažniji ulazak familija, karakterisao njezin izrazito unutrašnji karakter. Primjetno je pomjeranje ka Dabru i korjenićkih i oputnorudinskih i banjanskih familija. Međutim, vidljiv je, bez obzira na malobrojnost rodova, starinarski element koji se veže za prvu polovinu XVI vijeka. U slučaju svih ovih bratstava može se reći da se njihovo kretanje odvijalo kroz predjele obilježene stećkom i Krstom i kratki i dragocjeni pregled etnografa Petra Šobajića, služi pokazivanju: a. Pretežno unutrašnjeg karaktera dabarske imigracije XVIII i XIX vijeka – kretanje familija iz užeg teritorijalnog obuhvata b. S tim skopačno, pomjeranjima rodova gotovo isključivo unutar kulturno-istorijskog prostora koji dominantno obilježava stećak i visoki srednjovjekovni Krst. Dabrani su se uglavnom ukopavali u grobljima srednjeg vijeka koja su nadograđivana krsnim spomenicima sa ćiriličkim natpisima, a potkraj XIX vijeka, veoma često, epitafima: „Ovdje leže srpske kosti…“ ili: „Ovdje leže kosti pravoslavne Srpkinje…“.

Želim izreći mišljenje o neophodnosti posmatranja migracionog procesa u kontekstu kulturne matrice i tokova koji su djelatni u ukupnom prostoru zemlje kroz koju se ove familije kreću. Određeni krivi pogledi mogli su biti stečeni i učvršćeni u našem narodu i usljed izvjesnog prenaglašavanja u literaturi obima i važnosti ovih procesa. U izvjesnoj mjeri tome je doprinijela srpska antropogeografska škola koja je donijela brojna saznanja i naučne koristi, ali su njeni rezultati postali udžbenikom iz kojega je naš narod u Bosni i Hercegovini skoro isključivo saznavao svoju prošlost. Desilo se to i zbog nedostatka uvida u arhive u primorju koji su srpskim istraživačima bili nedohvatljivi ili teško pristupačni. Osim toga, arhiv Hercegovine je uništen u ratovima. Dakle, ovim opaskama ni slučajno ne dovodim u pitanje valjanost i korisnost rezultata pregornog rada niza srpskih etnologa. Njihovi su napori bili posve neophodni. Zanimljivo je da su nedavna arhivistička istraživanja u Boki kotorskoj i Dubrovniku po pravilu donosila saznanje o ranijem prisustvu velikog broja rodova čije je prisustvo usmeno predanje fiksiralo u određenim periodima.

Već i radovi g. Radmila Pekića i Đura Tošića koji donose podatke iz Državnog Arhiva Dubrovnik (XIV-XV v) snažno sugerišu prisustvo srpskog naroda. To su obična narodna imena raširena po čitavom Balkanu. Pitanje jeste što bi, kakvu žetvu imena žitelja srednjovjekovnog Dabra, donijela sistematična istraživanja.

Kada se posmatra proces useljavanja dabarskih rodova u ovaj kraj, pa se taj proces gleda izolovano, onda se otvara mehanizam i postupak koji bi mogli uporediti sa tzv. „tipološkim“ metodom u arheologiji. Takav tradicionalni postupak u arheologiji, na pr. Bosne tokom XIX vijeka, posve je zanemario stratigrafiju nalazišta. U našem slučaju, zanemarivana je činjenica potpunog kulturno-crkvenog jedinstva matičnog sastava i useljenika. Nikada područja istočne Hercegovine nisu bila potpuno ispražnjena od stanovništva, a što je još mnogo važnije, ovdje je postojala identična kompletna kulturna stratigrafija prostora kakva je „ostavljena“ u matičnim krajevima.

Srpska antropogeografija nije učinila pogreške u detekciji procesa, ali je proizvođen učinak zanemarivanja kulturno-crkvenog jedinstva i funkcionalne povezanosti tla koje je nosilo i istovjetan etnički supstrat. Uz druge činioce, moglo je to doprinositi svijesti o dijaspornom (dijaceznom) karakteru srpskih zajednica u unutrašnjosti Hercegovine.

U Dabru, kao i drugdje, vidimo isključivo srpsko-srpska istorijska susretanja. Biljezi zemlje su gusto posijani i visoko uniformni. Dabar je dobar primjer. On ilustruje takva, umnogome nedavna susretanja. Prostor u kojem se ona događaju gradi neraskidiv kulturni krug koji sabira tragove jako drevnih kultura planine, planinskog kulturnog izolata i one posijane u vanjskom dinarskom pasu koji se, kaže nauka, neprestano unose u kontinent. Možda „kontinent“ i njegove zajednice možemo posmatrati kao statičan ekonomski obrazac, ali njegov kulturni obrazac je izrazito dinamičan i to pokazuju krajnje moredni natpisi XIX vijeka.

Kada s pogleda na sakralno naslijeđe Dabra koje je odoljelo vremenu i uništavanjima, tada se kao dominantan etnički biljeg ukazuje srpska baština XIV-XX vijeka. Kao i u ostalim regijama istočne Hercegovine, ova groblja i crkve (i crkvišta) raspoređena su u svim djelovima polja. Posve je jasno da se grobni i crkveni spomenici srpskog naroda naslanjaju na groblja srednjeg vijeka u kojima su često prisutna crkvišta sa polukružnim (potkovičastim) apsidama. U Dabru su obnavljane starije crkvene građevine, neke su crkve, moguće podignute iznova, a jedan određeni broj možda nikada nije popravljen poslije rušenja i zapuštanja. Sada vidimo njihove temeljne zidove (Podkom, Klečak).

O „instalaciji“ bogumila kao preovladavajuće religije u Bosni i Humu ovdje ne bih govorio, izuzev da je taj projekat imao nenaučni i programski politički karakter. Bilo je pokušaja da se čitavo materijalno naslijeđe srednjeg vijeka pripiše jereticima. Pisci koji su isticali takve stavove su se kretali za preovladavajućim pogledima svoga vremena koje je iznjedrila nekolicina naučnika i istraživača koji su gravitirali Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine, a zapravo, naučno-propagandnoj platformi austrougarskog političko-kulturnog zahvata u nutrini središnje srpske balkanske zemlje, zahvata koji je zadugo prethodio aneksiji.

Literatura:

Ahmed Aličić, Katastarski popisi elajeta Bosna. Opširni katastarski popis za oblast Hercegovu iz 1585 godine (sveska II), Sarajevo, 2014.
Đuro Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, izd. Veselin Masleša, 1972. Ovaj autor vjeruje da je grad podignut od strane Justinijana u sklopu zamisli utvrđivanja granica pred rat sa Istočnim Gotima, prije 535. godine. Kompleks arhitekture u zapadnom dijelu grada hipotetički opredjeljuje kao ostatke crkve. Ovdje su posvjedočeni ukopi na početku 20. vijeka – formiranje dva do tri individualna groba (moguće dva rimokatoličkih žitelja i jedan pravoslavni) iz okolnih sela u sklopu nastojanja ovdašnjih rimokatolika da posvoje ostatke kastruma.
Đuro Basler, Koštur-Dabrica, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, tom 3, Sarajevo, 1988. Autor pominje moguće postojanje crkve.
Esad Kurtović, Emir Filipović, Ćetiri bosanska sokola, Pregled, časopis za društvena pitanja, br. 1., godište LII, Sarajevo, januar-april, 2011.
Hamdija Kreševljaković, Hamdija Kapidžić, Stari hercegovački gradovi, Naše starine II, 195. Autori donose kratak opis grada, a oslanjajući se na kustosa Dimitrija Sergejevskog, saglašavaju se u pogledu starosti grada koji svrstavaju među najstarije.
Ljubo Mihić, Turistički motivi Stoca i okoline, Zenica, 1973.
Marko Vego, Naselja bosanske srednjovjekovne države, Sarajevo, 1957.
Marko Vego, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, n. s. Arheologija, GZM XIX, Sarajevo, 1962.
Marko Vego, Zbornik srednjevjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, III, Zemaljski muzej Sarajevo, 1964.Nada Miletić, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1988, III.
Šefik Bešlagić, Stećci Hodova, Anali Historijskog instituta J.A.Z.U. Dubrovnik, godina XII, 1970.
Vladimir Mošin, Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950, 75.
Aranđel Smiljanić, Dubrovačko pismo županu Radosavu Glaviću i Radovcu [1422], 1 jun 21, Građa o prošlosti Bosne, knj. 3.
Božidar Ferjančić, Spis o narodima, u: Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije tom II, SAN, Posebna izd., knj, CCCXXIII, Vizantološki institut knj. 7, Beograd, 1959.
Veljan Atanasovski, Pad Hercegovine, Narodna knjiga/Istorijski institut u Beogradu, 1979.
Vladimir Mošin, Sima Ćirković, Dušan Sindik, Zbornik srednjovekovnih ćiriličkih povelja i pisama Srbije, Bosne i Dubrovnika, knj. I, 1186-1321, Beograd.
Vladislav Skarić, Popis bosanskih spahija iz 1123 (1711) godine, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, sv. II, Sarajevo, 1930.
Goran Ž. Komar, Srednjovekovno groblje u Rankovcima kod Ljubinja u Republici Srpskoj, Glasnik Društva konzervatora Srbije br. 39, Beograd, 2015.
Goran Ž. Komar, Srednjovjekovni krstovi i natpisi ljubinjskog područja, Herceg Novi, 2015.
Goran Ž. Komar, Ćirilični natpisi istočne Hercegovine (sa pregledom Krstova), drugo dopunjeno i izmjenjeno izdanje, Herceg Novi, 2015.
Goran Ž. Komar, Ćirilični natpisi Stare Hercegovine (sa pregledom krstova), treće dopunjeno i i zmjenjeno izdanje, Podgorica, 2016.
Goran Ž. Komar, Ćirilični natpisi na stećcima, Beograd, 2018.
Gordana Tomović, Morfologija ćirilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974.
Đuro Tošić, Srednjovjekovna humska župa Dabar, Istorijski institut Beograd, 2005.
Ljuba Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, knj. III, SKA, Beograd, 1905.
Marko S. Popović, učitelj „Dabrica i grad Koštun (Kostur)“, Bosanska vila, godište V, br. 1, 1889.
Marko Popović, učitelj, „Dabrica i grad Koštun (Koštur)“, Bosanska vila, br. 3, 1889, 43. Članak je napisan 1. sept. 1888. godine.
Miloš Blagojević, Grad i župa — međe gradskog društva, Socijalna struktura srpskih gradskih naselja (XII—XVIII vek), Smederevo-Beograd 1992.
Miloš Blagojević, Obrok i priselica, Istorijski časopis 18, Beograd, 1971.
Mihailo Dinić, Zemlje hercega Svetoga Save, u: Kultni predak herceg Vukčić Kosača, Beograd, 2007.
Mihailo Dinić, Humsko-trebinjska vlastela, SAN, Posebna izdanja, knj. CCCXCVII, Odelenje Društvenih nauka, knj 54, Beograd, 1967.
Petar Đorđić, Istorija srpske ćirilice, Beograd, 1990.
Petar Šobajić, Dabarsko polje u Hercegovini – antropogeografska ispitivanja, Srpska Akademija Nauka, Srpski etnografski zbornik knj. LXVII, Beograd, 1954.
Radmilo Pekić, Župa Dabar u srednjem vijeku, Bileća, 2005.
Radmilo Pekić, Kulturni ostaci župe Dabar na području sela Potkom, Kulturna i duhovna istorija Hercegovine, Gacko, 2004.
Radmilo Pekić, Bračne veze Zahumljana i Trebinjaca u Dubrovniku, u: Srpsko pisano nasljeđe i istorija srednjovijekovne Bosne i Huma, Banja Luka – Istočno Sarajevo, 2018.
Radovan Samardžić, Turci u srpskoj istoriji, u: Istorija srpskog naroda, treća knjiga, prvi tom, Srbi pod tuđinskom vlašću 1537-1699, Beograd, 2000.
Sima Ćirković, Seoska opština kod Srba u srednjem veku, Rabotnici, vojnici, duhovnici. Društva srednjovekovnog Balkana, Beograd 1997.
Siniša Mišić, Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka, Beograd, 2014.
Ćiro Truhelka, Stari hercegovački natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1892.

Izvor: Fejsbuk