Godišnjica napada na Moskvu: Tragovima velikog njemačkog poraza

Piše: Luka Radonjić

Beograd, 1941. godina. Septembar. Čovjek srednjih godina, sa brkovima dizajniranim po uzoru na brkove njegovog Firera, ulazi u časovničarsku radnju čiji je vlasnik. Orkestar zidnih satova oglašava se u istom trenutku. Vlasnik ih gleda ponosno. Putuje pogledom po zidovima, kao da se na njima umjesto satova nalaze slike najboljih italijanskih umjetnika. Izvlači sat iz džepa svog prsluka. Drži ga u ruci i posmatra. Zatim podiže glavu i opet posmatra satove na zidovima. Vrijeme koje otkucava njegov sat savršeno odgovara vremenu koje otkucavaju kazaljke na zidnim satovima. Na licu mu je nijemi osmjeh kao izraz zadovoljstva zbog besprekorne sihronizacije. Ostavlja utisak zadovoljnog čovjeka koji vlada vremenom. Prilazi mladiću koji radi kod njega a koji sve vrijeme ne pomjera fokus sa časovnika koji upravo popravlja. Vlasnik mu diskretno „podmeće“ novine ispred očiju. I pozdravlja ga.
– Dobro jutro, Srba. Jeste li čitali današnje novine?
– Dobro jutro. Da, čitao sam.
– I?
– Šta i?
– Zar niste čitali da su naše trupe ušle u Harkov?
– To kažu vaše novine.
– Srba, Srba. Vi niste verovali da ćemo mi ući u Varšavu a mi smo ušli u Varšavu. Vi niste verovali da ćemo ući u Pariz, pa ipak mi smo ušli u Pariz. I u Kijev, i u Harkov. Naše trupe će ući i u Moskvu, a vi opet nećete verovati.
– E ako uđu u Moskvu, verovaću!

Bitka za Moskvu predstavljala je prvu prekretnicu rata – ne samo na Istočnom frontu, već i u Drugom svjetskom ratu uopšte. A sama Moskva u očima mnogih ljudi širom porobljene Evrope a posebno na Balkanu, predstavljala je poslednji bastion nade da se, do tada superiorna germanska armija, koja je pokorila velike evropske gradove, ipak može zaustaviti.

Operacija Barbarosa: „Klin i kotao“

U ljeto 1941. godine, 22. juna, na dan kada su Napoleonove trupe 1812. godine prešle rijeku Njemen u pohodu na Moskvu i na dan kada je 1940. godine Francuska kapitulirala pred Hitlerom, njemačke trupe pogazile su sovjetsko – njemački sporazum o nenapadanju i krenule u veliki vojni pohod na Istok, sprovodeći ratni plan pod nazivom: „Barbarosa“.

Plan je dobio ime po Fridrihu I Barbarosi, kralju Njemačke iz dinastije Hoenštaufen i caru Svetog rimskog carstva, jednom od vođa Trećeg krstaškog pohoda. Prema tvrdnjama istoričara i vojnih analitičara, Hitlerov pohod na Sovjetski savez trebao je da počne par mjeseci ranije.

No, otvaranje fronta na jugu Evrope u Jugoslaviji i Grčkoj, puč 27. marta u Beogradu, aprilski rat u Jugoslaviji i Grčkoj, odložili su veliki napad na SSSR za kraj juna. U tekstu „Operacija Barbarosa“ (Drugi Svjetski rat 1/3, grupa autora) dr F. N. Ten Kate navodi da je Njemačka 1941. godine od 7 324 000 raspoloživih vojnika, za pohod na SSSR angažovala 3 200 000 vojnika (pojedini izvori govore i o cifri od 4 miliona), a od 5 262 tenka, na ratni put u Rusiju poslala je 3332.

U istom tekstu, navodi se da je od 3340 aviona – za udar na SSSR angažovano preko 2000 aviona. Angažovanje više od polovine glavnih vojnih i ratnih resursa, za napad na SSSR, najbolje govore o važnosti plana, ambicijama i ogromnoj želji Hitlera i Vermahta da pokore Sovjete i Moskvu. Napad nacističke armije odvijao se u tri pravca.

Grupa armija „Sjever“ pod komandom generala feldmaršala Vilhelma fon Leba, imala je zadatak da osvoji baltičke luke i opsadira Lenjingrad. Grupa armija „Jug“ pod komandom generala feldmaršala Gerda fon Rundšteta imala je za cilj uništavanje sovjetskih trupa u Ukrajini, osvajanje Kijeva i kasnije zauzimanje naftnih potencijala u Donjeckom basenu.

I konačno, grupa armija „Centar“, pod komandom generala feldmaršala Fedora fon Boka, marširala je sa ciljem da uništi sovjetske snage u Bjelorusiji, zauzme gradove koji se nalaze na putu ka Moskvi, osvoji samu Moskvu i baci na koljena rusku državu.

U prvim sedmicama pohoda, nacističke armije bilježile su velike uspjehe a njihove tenkovske divizije probijale su se duboko u sovjetsku teritoriju, kao klinovi.

Namjera Vermahta bila je da njemački oklopni klinovi krilima zatvaraju obruče okruženja, opsadiraju sovjetske snage a zatim ih unište. Ovaj način borbe Njemci su zvali „klin i kotao“. U sva tri pravca njemačke snage nanijele su ogromne gubitke sovjetskoj armiji.

SSSR izgubio je na hiljade aviona i oklopnih vozila, a u njemačko zarobljeništvo palo je na stotine hiljada boraca Crvene armije. Njemačka kliješta zatvarala su velike gradove u Bjelorusiji i Ukrajini, a nacističke „makaze“ skoro potpuno su odsjekle Lenjingrad od matice, zbog čega je u ovom gradu samo od gladi stradalo nekoliko stotina hiljada ljudi.

Njemačka kliješta, uz manji ili veći otpor lomila su osvojene gradove u prvim sedmicama rata. I na red je došla Moskva, koja će se, uprkos prognozama Hitlera i većine njegovih generala, pokazati kao „tvrd orah“, koji ne samo što neće biti slomljen, već će se o njega prvi put u Drugom svjetskom ratu slomiti, do tada nepobjediva njemačka „kliješta“.

Mi branimo put koji vodi direktno ka Moskvi

Na Staljinovu inicijativu, 10. jula 1941. sovjetsko rukovodstvo mijenja način rukovođenja operacijama. Front se dijeli na četiri sektora.

Trupe Sjeverozapadnog fronta trebalo je da zaustave prodor ka Lenjingradu, trupe Zapadnog fronta prodor ka Moskvi, trupe Jugozapadnog fronta prodor u Ukrajinu i trupe Južnog fronta prodiranje ka crnomorskom pravcu. Za komandante frontova postavljeni su generali Kuznjecov, Pavlov, Kirponos i Tjulenev.

A Vrhovni štab, nazvan „Stavka“ činili su Staljin, Molotov, maršal Vorošilov, Timošenko, Buđoni i načelnik Generalštaba Žukov, koji će kasnije biti imenovan za komandanta odbrane Moskve.

Naredni mjeseci bili su uvod u godine totalnog rata između Rusa i Njemaca. Do napada na Moskvu, njemačke snage jesu bilježile uspjehe, ali ne „tek sa po kojom ogrebotinom“, kako to i danas, shodno političkim prilikama, tvrde pojedini politikom instruisani istoričari na Zapadu, koji germanski slom na Istoku uglavnom pripisuju ruskoj zimi.

Da su u ljeto 1941. godine Crvena armija i stanovništvo mobilisano u partizanski oblik ratovanja širom fronta, pružali žestok otpor vojnicima Vermahta, potvrđuju i njemački podaci, prema kojima su nacističke trupe do kraja avgusta 1941. godine imale preko 400 hiljada mrtvih i ranjenih.

A 4. septembra 1941. godine, svega 47% njemačkih tenkova na Istočnom frontu je bilo upotrebljivo. Dakle, dva mjeseca prije dolaska zime.

Borbenost Sovjeta uprkos brojnim prodorima Njemaca, nije jenjavala. Pod sloganom „Mi branimo put koji vodi direktno na Moskvi“, veliki broj stanovništva motivisano je pružao tvrdoglav otpor Njemcima, zaustavljajući ili usporavajući njihovo napredovanje, vodeći na taj način bitku za jedan od glavnih resursa rata – vrijeme.

A vrijeme je bilo upravo ono što je i jednima i drugima bilo prijeko potrebno – sovjetskoj armiji zbog opšte konsolidacije redova a njemačkoj vojsci zbog „blic – kriga“ i činjenice da je njihova vojska na istočnom frontu oskudijevala u zimskoj opremi (njemački generali prvobitno su tvrdili da će Moskvu uzeti do kraja ljeta).

Pred vratima Moskve

Na žestoki sovjetski otpor nije naišla samo grupa armija „Centar“ koja je išla ka Moskvi, već i njemačke armije koje su dejstovale na sjeveru i jugu.

Zbog problema u snabdijevanju i snažnih pritisaka Crvene armije, posebno 5. armije na jugu, djelovi grupe armija „Centar“ mijenjaju položaje – jedna oklopna grupa odlazi na sjever, a druga na jug, da pruži podršku nacističkoj armiji u odbijanju pritisaka crvenoarmejaca u Ukrajini.

Zbog ovih događaja, napad na Moskvu odložen je za kraj septembra odnosno početak oktobra. Za to vrijeme u Moskvi vojska i stanovništvo združenim snagama se angažuju na odbrani grada, kopanju rovova, izgradnji barikada. U članku „Moskovska bitka: Džinovski sudari“ (Drugi svjetski rat, grupa autora) Dirka Ferkejka navodi se da prema direktivi od 6. septembra, Hitler usvaja plan generala za konačni napad na Moskvu.

Oklopne grupe poslate na sjever i jug, vraćaju se i pridružuju grupi armija „Centar“. Među njima je 2. oklopna grupa Hajnca Guderijana, „vođe tenkova“, njemačkog generala iz Pruske koji je zabilježio velike uspjehe u prodorima svojih tenkovskih divizija u okviru dejstva grupe armija „Centar“.

U istom tekstu se navodi, da su kolone povratnika išle samo noću, kako Sovjeti ne bi saznali za ovaj manevar. Konačno, 30 septembra, mogla je da otpočne ofanziva kao što je i zamišljeno – ali šest nedelja kasnije no što je bilo prvobitno planirano. Operacija napada na Moskvu nosila je naziv „Tajfun“.

Prema zvaničnim podacima, u tom periodu iz Moskve se povlači oko 2 miliona ljudi. Proglašeno je vanredno stanje, a vlada i diplomatski kor odlaze u Kujbišev. Staljin odlučuje da ostane u Moskvi zajedno sa Vrhovnim štabom. Sovjeti uključuju u odbranu Moskve sve što imaju.

U 7 koncentričnih krugova postavljena je i protiv avionska artiljerija zbog koje je grad bio skoro nedostižan za njemačke avione. Početkom oktobra počinju i prvi žestoki okršaju u sudaru divova. Njemačke divizije silovito probijaju sovjetske odbrambene linije.

U izvještaju Hitleru, tvrde da im kroz durbin pred oči izlaze zlatne kupole Kremlja. No, Kremlj će tu i ostati. Pred njihovim očima.
Nepokoren.

Ruski feniks: Otpor ljudi, neba i zemlje

Do kraja novembra, branioci Moskve herojski su odbijali silovite njemačke napade, i početak decembra uspjeli da dočekaju „na nogama“.

Nedugo nakon početka napada na Moskvu, počele su da padaju duge i intenzivne kiše, koje su ruske saobraćajnice i drumove pretvarale u mora blata.

Blato je paralisalo i jedan dio Gudarijanovih tenkova. Paralelno sa tim, približavala se zima i temperatura je strahovito padala a to je za njemačku vojsku, koja je oskudijevala u zimskoj garderobi zbog loših procjena da će Moskvu osvojiti još u toku ljeta, predstavljalo veliki problem. Tokom čitave jeseni armija feldmaršala fon Boka i armija generala Žukova vodile su ogorčene borbe na sve užim prstenovima Moskve.

Sovjetska armija natjerala je do tada nezaustavljivu njemačku silu da se krvavo bori za svaki kilometar do Moskve. Napredovanja njemačkih trupa bila su sve sporija i sve kraća. Za to vrijeme, nakon što se uvjerio da neće doći do napada Japana na azijski dio Rusije, Staljin naređuje prebacanje 30 divizija iz Sibira u Moskvu.

Dobro obučeni i opremljeni borci iz Sibira pod komandom generala Žukova, predstavljaće snažan i hladan vjetar u lice njemačkoj armiji. Početkom decembra (5. decembra), na temperaturi koja je „zaronila“ duboko ispod nule, sovjetska armija kreće u veliku kontraofanzivu.

Njemačke trupe bile su zasute artiljerijskom vatrom, tzv. „kaćušama“, koje su Njemci zbog strahovitog zvuka zvali „Staljinovim orguljama“. Nakon „orgulja“, Žukov šalje stotine tenkova (čuveni T-34) koje kreću u masovni napad na vojsku Vermahta.

Ruski tenkovi pregazili su njemačke položaje. Grupa armija „Centar“ suočila se sa masovnim napadima sovjetske armije u okviru koje se ističu i borci iz Sibira, koji su u čitavim bataljonima napadali na skijama. Nakon sedam dana snažne kontraofanzive, njemačke trupe bile su odbačene od Moskve i natjerane u povlačenje.

Motivacija sovjetskih vojnika predstavljala je još dokaz pogrešne procjene Hitlera lično. Vođa Trećeg rajha vjerovao je da će ga zbog „boljševičkog terora“ u mnogim djelovima dočekati kao oslobodioca, i da će stepen motivacije u Rusa biti na niskom nivou.

Mnogo je razloga za visok stepen motivacije kod ruskih boraca. U njemačkom propagandnom dokumentarcu Karla Hofkesa Unterhehmen Barbarosa – Der Krieg im Osten, navodi se zanimljivo zapažanje prema kojem u ovom periodu rata kod vojske Vermahta dolazi do prelaza iz nacionalnog u internacionalno (od Hitlerovog principa da samo njemački vojnik može nositi njemačko oružje do činjenice da u okviru njemačkih armija ratuju Rumuni, Bugari, Hrvati i drugi, dok se u ruskoj motivacionoj retorici dešava obratan prelaz – iz internacionalnog u nacionalno.

Sa tim u vezi, navodi se činjenica da Staljin prvi put u svojim govorima Ruse motiviše navodeći herojske primjere iz ruske istorije i tradicije – Nevskog, Suvorova, Kutuzova. Staljinova odluka da ostane u Moskvi, takođe je imala snažan psihološki efekat na branioce Moskve, a njegove poruke partizanima širom istočnog fronta –

„Kada jedinice crvene armije budu primorane da se povuku treba odvoziti sav pokretni željeznički sastav, ne ostavljati neprijatelju nijednu lokomotivu, nijedan vagon, nijedan kilograd žita, nijedan litar goriva!“ – sprovođene su fanatično i u potpunosti.

Ipak, jedan događaj predstavlja potpunu posebnost u kontekstu ratne i nacionalne drskosti. Uprkos intenzivnim njemačkim udarima, novembra 1941. godine na Crvenom trgu održana je tradicionalna vojna parada, što je posebno samom Hitleru koji je u to vrijeme očekivao zastavu Rajha na Kremlju a dobio rusku vojnu paradu, predstavljao svojevrstan „prst u oko“. Zahvaljujući otporu ljudi, neba i zemlje – Moskva nije poklekla, ni duhovno ni vojno.

Marš u katastrofu

U članku „Zima“ autora Viljema fan Stijfenberga (Drugi svjetski rat – Grupa autora 2/3), navode se vrlo upečatljiva svjedočanstva njemačkih oficira o strahotama ruske zime sa kojom su se suočili, kao i analize o stanju njemačke vojske, kako zbog zime tako i zbog žestine sovjetskog otpora koji niko nije očekivao u toj mjeri.

Ruska klima i prostranstvo ruske države bili su potpuno neodgovarajući za dotadašnju taktiu ratovanja brzih napada njemačke vojske. I predstavljali su prvi osnov za sumnje i dileme u vezi opšte strategije ratovanja.

Sve do poraza pred Moskvu, u njemačkim vojnim krugovima nije dolazilo do izražaja skoro bilo kakvo neslaganje. Rezervisanost određenih generala u odnosu na Hitlerovo znanje, padala je u sjenku uspješnih brzih napada, tokom kojih je njemačka armija pokazivala vojnu i ratnu nadmoć.

Otvaranje Istočnog fronta a posebno važne odluke koje su uticale na njegov rasplet, otvorile su razlike i niz pitanja u pogledu strateškog promišljanja i načina ratovanja: od Hitlerove kontroverzne odluke da napad na Moskvu odloži u korist namjere da zatvori obruče na ukrajinskom frontu radi zaustavljanja dovoza nafte sovjetskoj armiji, do onih radikalnijih – koja se tiču samog smisla napada na SSSR.

U članku „Kriza u njemačkom vrhovnom komandovanju: Otpori i neslaganja“ (Drugi svjetski rat, grupa autora), navode se izjave generala Valtera Varlimonta, koji je uz Hitlera, Kajtela i Jodla predstavljao jednog od najvažnijih ljudi njemačke vrhovne komande, prema kojima je Varlimont od starta otvoreno sumnjao u mogućnost osvajanja SSSR-a: „Nisam jednostavno mogao da se otresem osećanja da je, pošto je odeđen plan Barbarosa, otpočeo naš marš u katastrofu“. Varlimont navodi i reakciju Guderijana, kada mu je pokazao na mapi planove dejstva:

„Pogledaj kako je ogromno ovo rusko carstvo… nigdje mu nema kraja. Zašto ulazimo u rat sa Rusijom?“.

(uvodna scena iz serije „Otpisani“, literatura: „Drugi svjetski rat“ – grupa autora, tri toma)