Feljton, 140 godina od rođenja patrijarha SPC dr Gavrila Dožića: Vodio Srbe u vrijeme velikih iskušenja (18)

Piše: Miljan Stanišić

PATRIJARH I SPC U SLUŽBI SPASAVANJA NARODA POD OKUPACIJOM

Po prvim informacijama o stravičnim zločinima ustaša nad Srbima u NDH, Sinod SPC je formirao komisiju sa zadatkom da prikuplja podatke o tim zločinima. Krajem avgusta 1941, kada je đen. Milan Nedić formirao „svoju“ Vladu, Komisija je saopštila podatak o 300 hiljada žrtava ustaških zločina. Na osnovu navedenog, SPC je sačinila memorandum koji je proslijeđen Kraljevskoj vladi i na dr. adrese, kako bi se uticalo da se to spriječi. Njemci su 6. oktobra 1941. dozvolili rad Patrijaršije, držeći je i dalje pod prismotrom. Vlada Milana Nedića je u više navrata slala Sinodu SPC pomoć. Pokušaj Nedića i dr. da Sinod stave pod svoje okrilje nije uspio, mada je dolazilo do saradnje, pod obrazloženjem da je crkva iznad svih partija i organizacija. Ličnim angažovanjem đen. Nedića kod Njemaca u izvjesnoj mjeri je popravljen položaj SPC. Tako je i patrijarhu bilo dozvoljeno da se liječi u sanatorijumu „Živković“, gdje je bio od 4. novembra 1941. do 17. jula 1942. godine (Arhimandrit Jovan (Radosavljević, „Žički svetlosnik“, Svetigora, br. 52, 53, 1996)

Pošto se patrijarhu Gavrilu zdravlje popravilo, vraćen je u manastir Rakovica. U jesen 1942. godine patrijarha su posjetili mitropolit Josif, kao i više episkopa. Patrijarh Gavrilo je 20. maja 1943. godine premješten iz manastira Rakovica u manastiru Vojlovica, a Njemci su iznijeli razlog da je to zato što je od đen. Mihailovića bila pripremana njegova otmica, a u tom manastiru to bi bilo teže ostvarivo. Ali, i pored preseljenja  patrijarha njihove veze su se održavale i dalje preko posrednika. I sam patrijarh je decembra 1943. godine izjavio da bez ostatka ostaje uz pokret đen. Mihailovića, tj. uz JVuO.  U tom manastiru patrijarhu Gavrilu je poslije dvije godine dozvoljeno da služi liturgiju. Sa skupštine sveštenika SPC, održana na Preobraženje (19. avgusta) 1944. godine donijeta je rezolucija u kojoj se „konstatuje sa zadovoljstvom činjenica, da velika većina sveštenstva  od samog početka učestvuje u radu Ravnogorskog pokreta i poziva ostalu braću sveštenike da revnosno rade u duhu toga pokreta“. (B. Petranović, M. Zečević, Jugoslovenski federalizam, Ideje i stvarnost, Tematska zbirka dokumenata, 1941-1987, knj. 1, Beograd, 1987, str. 818-821).

I patrijarh Dožić je smatrao da je potrebna složna akcija protiv paklenog Titovog pokreta: „Mi lično bi bili gotovi, da sarađujemo i svim našim silama i potpomažemo zajedničku i složnu akciju celokupnog naroda, ako bi do takve sloge i akcije došlo, protiv paklenog delovanja anti narodnih elemenata, kao što je pakleni pokret nekakvog Tita Broza i njegovih pristalica u našoj napaćenoj otadžbini“. (Predrag Ilić, SPC i tajna Dahua, Beograd, 2006, str. 146)

U manastiru Vojlovica bio je sproveden i vladika Nikolaj Velimirović. Milan Nedić je u više navrata tražio od njemačkih okupacionih vlasti da oslobode patrijarha i vladiku. Njemci su u zamjenu za oslobođenje patrijarha, od njega zatražili da potpiše izjavu o lojalnosti okupatoru i da Sinod bude nadležan samo za teritoriju okupirane Srbije. Patrijarh je zahtijevao da mu se povrati nadležnost nad jedinstvenom SPC i da se postave vladike u svim eparhijama. Njemci ne samo što nijesu na to pristali, nego su ih sredinom septembra 1944. godine internirali za Dahau. Za njihovo prebacivanje nije znao ni dr Herman Nojbaher, o čemu piše Ribentropu, a čijim zalaganjem će se oni ubrzo i osloboditi.  Nojbaher se zanosio planovima da stvori federaciju Srbije i Crne Gore, u koju bi bio uključen Sandžak, tj. Stari Ras, kao i da  okupi sve snage koje bi se borile protiv komunizma. Nojbaher je 11. decembra 1944. godine u Beču obavijestio Dimitrija Ljotića i Boška Kostića da su na njegovu molbu i angažovanje dr Ernesta Kaltenbrunera iz Dahaua pušteni Gavrilo Dožić i Nikolaj Velimirović, koji su u koncentracionom logoru Dahau bili zatočeni oko dva mjesece, tj. od početka oktobra do početka decembra 1944. godine. (R. Radić, n.dj., str. 430-436; Kosta Nikolić, Strah i nada u Srbiji 1941-1944: svakodnevni život pod okupacijom, Beograd, 2002, str. 87-91)