Drevni srpski manastiri: Manastir Vranjina

Iz knjige Drevni srpski manastiri, autora Andrije P. Jovićevića

Ha glavi Skadarskog jezera nalazi se veliko ostrvo Vranjina sa dva račvasta vrha. Ha jugoistočnoj padini ovog ostrva podignut je manastir. Ovdje se strana završava jednim uzvišenjem i na kupastom vrhu njegovom nalazi se danas crkva, posvećena prenosu mošti Sv. Nikole.

Ovo uzvišenje je uzdignuto od okoline i sa njega se otvara širok vidik na Skadarsko jezero, Zetu, Krajinu i Crmnicu, na Skadar, Prokletije i skadarske planine. Posjetilac se odavde naslađava pogledom na jezero, jer se odavde vidi cijelo Skadarsko jezero. Gledajući stakleno ogledalo njegovo kad miruje i strašne valove, kao neprekidne krdove ovaca, kad ga južnjak i sjevernjak ustalasaju i zamute. I najveću žegu rashlađuje dnevni povjetarac, koji stalno duva s jezera. Manastir je udaljen od sela, koje se nalazi na protivnoj strani, za nepun sat hoda i ovdje u ovoj samoći, na pogledu Skadra, miruje i počiva kao da je na mrtvoj straži. Sva je Vranjina potpuno gola i krševita, a oko manastira je podignuta šuma, što manastiru daje ljepšu sliku. Prvi temelj manastiru Vranjini postavio je prvi zetski episkop Ilarion oko 1233 g. Ilarion je bio učenik Sv. Save i kad je Sv. Sava došao ovamo i obišao ovaj manastir i svog učenika, uvidio je da je Vranjina pusto ostrvo i da na ostrvu nema zemlje za obrađivanje, i da manastir ne može ostati, pa mu zato svojom poveljom od 1233 g. daje zemlju metoha Sv. Spasa na Plavnici i manastiru daje povlastice, da ne daje rabotnike vlasteli ni ma kome, oslobođava ga od rada na putevima, od vojske, od zidanja gradova, itd., da se episkop ima pravo zvati arhiepiskopom i da kaluđeri biraju igumana i da ga potvrđuje episkop, a drugi da im se nema u to miješati. Iza Sv. Save Nemanjići su ukazivali veliku pažnju ovom manastiru. Kralj Vladislav darovao mu je crmnička sela Godinje, Medveđu Glavu i Kruševicu, a kraljica Jelena Uroševa 1280 g. oko Krnjice i Uljanik u Kruševicama. Kralj Milutin oko 1296 darovao je manastiru Orahovo i od trga Sv. Sergija po 100 perpera godišnje i potvrđuje hrisovulje svojih predaka Sv. Save i Kralja Vladislava. U hrisovulji Kralja Milutina navodi se, da je selo Brčeli ustupljeno vlastelinu Mitru Kazancu, da se sa prihodima ima hraniti do života i Mitar i njegova žena, a po njihovoj smrti da selo pripadne manastiru Vranjini. Mitar je bio podigao sebi grob u manastiru Vranjini.

Tome slično su i neki Matagužani 1468 g. priložili manastiru selo Uvič u Zeti, zemlju Ječ među rijekom Plavnicom i potokom Oktabežom i do brda Mihlija, a za to su im ustupljena tri groba unutra u manastiru. Poput Nemanjića manastir su pazili i Balšići i Crnojevići, potonji gospodari Zete. Ćorđe Stracimirović 1404 g. priložio je Vranjini selo Rake, a Balša III 1417 poklonio je manastiru Vranjini i Moračniku dva gumna soli pod uslovom da deseti dio soli daju manastiru Prečiste Krajinske; 1420 g. darovao je Vranjini selo Karuč u Crmnici. Manastir Vranjina, budući slobodan od svih tereta, kojima su bili izloženi drugi manastiri, ubrzo je postao čuven ne samo po privilegijama, nego i po bogastvu. A baš u to doba manastir Sv. Arhangela u Jerusalimu, koji su podigli Nemanjići, bio je osiromašio, zato je car Dušan hrisovuljom od 1348 g. priložio manastir Vranjinu hramu Sv. Arhangela u Jerusalimu, s tim da se polovina od svih manastirskih prihoda prodaje i nosi u Jerusalim, i igumanu Sv. Arhangela daje vlast da postavlja starešinu manastira Vranjine.

Car Dušan ovom hrisovuljom uzeo je manastiru Vranjini polovinu svih prihoda, i stavio ga u položaj metoha i oduze mu pravo da bira sebi igumana. Nemanjići su dali manastiru najviše priloga. Za doba njihovo vlastela nije imala pravo raspolagati svojom imovinom; to su pravo imali samo vladaoci. Ali oslobodivši se čvrste ruke, vlastela je, poslije nestanka Nemanjića, stala samovlasno upravljati svojim zemljama, pa čak i otimati i manastirsko. I Vranjini je u to doba otuđeno mnogo imanja. Zato je Ivan Crnojević na mnoge žalbe 1469 ispravio sve nepravde učinjene manastiru i izdao gramatu, u kojoj sva priložena dobra dovodi u stare granice. Tamo se navode granice sela u Zeti, Limljanima, Limskom Polju, Brčelima, Optočićima, Tomićima i Šišovićima. U doba opsađivanja Skadra od Turaka 1478 g. kaluđeri man. Vranjine požalili su se sultanu Muhamedu II na nepravde, koje im čini vlastela, i ovaj je, da bi pridobio okolna plemena, potvrdio manastiru sva ranija prava i povlastice.

Poslije dolaska Ivana Crnojevića na Cetinje, pošto su Zety osvojili Turci, nastalo je teško stanje za man. Vranjinu. Pogranična sela koristila su se stvorenim stanjem, pa su prisvojila manastirska dobra i manastirsko se imanje, sve više krnjilo. Poturčeni sin Ivana Crnojevića Skender-beg živio je u Žabljaku, negdašnjoj prestonici svoga oca, i jedan put 1527 g. kad su mu se požalili kaluđeri man. Vranjine na otimačine dotičnih sela, otišao je u Crmnicu, pa tu sazvao 24 vlastelina iz Crmnice, zakleo ih da kažu granice manastirskog imanja i donio presudu u korist manastira. Tom prilikom potvrdio je i gramatu svoga oca od 1469, kojom je prema ranijim hrisovuljama ispravio granice manastirskih zemalja. Kad je prodiranjem Turaka na granicama Zete nastalo teško doba za Crnojeviće, i kad je zatražena pomoć od Mlečića, da bi se udruženim snagama oduprijeli navali turskoj, onda je 6 septembra 1455 g. održat ovdje u prisusgvu Stevana Crnojevića i mletačkog providura za Albaniju skup starešina crnogorskih i brdskih plemena: Kuča, Pipera, Bjelopavlića, Lužana, Nikšića, Mataguža i drugih plemena i starešine su tu položile zakletvu na vjernost mletačkoj republici i da će istrajati u borbi protiv Turaka.

Man. Vranjina je bio sve do 1485 g. sjedište zetskog episkopa; možda su ostali ovdje i dalje, ali nije jasno i nema za to dovoljno podataka. Dok je još ovdje bio episkop zetski, mitropolija je neko vrijeme bila u Krajini u manastiru Prečiste Krajinske, gdje je bio grob i ćivot Sv. Jovana Vladimira. U gramati Balše III od 1417 g. spominju se mitropoliti Arsenije i David. Kad je Skadar, u čijoj se blizini nalazi man Preč. Krajinske pao u ruke Turcima, onda je, bez sumnje, i mitropolit morao seliti iz Krajine i došao je u man. Vranjinu, blizu Žabljaka, prestonice Crnojevića, gdje je i ostao zajedno s episkopom do preseljenja na Cetinje 1485 g. Tako je man. Vranjina bio neko vrijeme i sjedište zetskog mitropolita. Osnivač manastira episkop Ilarion sahranjen je u manastirskoj crkvi i na nadgrobnoj ploči bio je natpis: ,,3de prestavi se rabv božš Ilarion episkop zetski i zdatelj mesta sego svetogo“. Ova je ploča uništena 1843 g., kad su Turci osvojili Vranjinu i razorili manastir. Ha jednom ugaonom kamenu na novoj manastirskoj kući vide se neke šare, koje liče ivičnim šarama na nadgrobnim pločama. U privatnim rukama, u Odesi, nalazi se jedno jevanđelje sa zapisom na njemu, da je jeromonah man. Vranjine priložio manastiru jevanđelje za doba despota Ćurđa 1436 g. Prema današnjoj crkvi, pri strani, nalaze se ostaci neke stare male crkve i misli se da je tu bilo manastirsko groblje.

Sudbina manastira Vranjine bila je tragična. Priča se da je manastir gorio dva puta, ali niko ne zna kazati kad je to bilo. Misli se daje potonji put izgorio 1714 g, kad su Turci poharali Crnu Goru i razrušili mnoge crkve i manastire. Prilikom napada Turaka, u manastiru se zatvorilo nekoliko Crmničana, ali su Turci uspjeli da zapale manastir i u njemu su izgoreli 9 ljudi. Između ostalih tada su poginuli iguman Nikolaj iz Podgora i vojvoda Ratko iz Orlandića i oba su sahranjeni ovdje u jednom grobu. Iza toga crkva je popravljena, ali je manastir veoma osiromašio. Njegovo imanje je umnogome otuđeno i manastirski kmetovi su prisvojili zemlju koju su obrađivali. I manastir je samo postojao po imenu, a njegov je sjaj potamnio. Vranjini i Lesendru koja ostrva zatvaraju Skadarsko jezero od strane Crne Gore, Turci nijesu davali nikakva značaja i oba su ostrva ostala u crnogorskim rukama sve do 1843 g. Ali od polovine 18 vijeka učestaše ceklinske čete po Skadarskom jezeru, jednom i drugom stranom do Skadra, i za turska naselja u Krajini i Zeti nastade nesigurno stanje, i Turci su radili da sve prirodne tvrđave zauzmu i utvrde.

Da bi se Turci koliko toliko sačuvali od napadaja Ceklinjana, koji su čitav vijek gospodarili jezerom, podigli su mnoge kule u Krajini i tvrde šančeve ispod Zete na rijekama Plavnici i Zetici, gdje je bio glavni izvoz za Podgoricu i Zetu. A kad im ni to nije pomagalo, kad su Ceklinjani čak i grad Žabljak osvojili 1835 g., onda je paša skadarski tražio zgodnu priliku da zauzme Vranjinu i Lesendro. Ta mu se prilika dala 1843 g., kada su Crnogorci bili izašli na Grahovo prema Turcima, koji su bili napali onaj kraj, i Osman-paša Skopljak noćno preveze silnu vojsku, napade na malu posadu na Lesendru, osvoji i njega i Vranjinu, pa manastir i crkvu sruši do temelja i na njihovim ruševinama podignu utvrđenu kulu, a tako i na Bakinim Tiglama i Košćelici, a Lesendro pretvori u modernu tvrđavu. Tada su svi tragovi manastira potpuno uništeni.

Ovdje je na Lesendru i na svim kulama stajala jaka turska posada, koja je sprečavala upade ceklinskih četa. Ali Ceklinjani su i dalje prolazili pokraj Lesendra i četovali i, 1858 g., sukobili se noću na sredini jezera sa dvije turske lađe naoružane topovima i jakom posadom i u strašnom sudaru zadobili jednu lađu, posjekli 19 glava i uzeli jedan top. Sve do 1843 g., ovdje su živjeli kaluđeri i, kad su Turci napali na manastir, ovdje je bio starešina iguman Isaije Cuca, a kao đak iskušenik Ilarion Roganović, docnije mitropolit crnogorski. Godine 1878 Vranjina je pala u crnogorske ruke i na temelju stare Ilarionove crkve knjaz Nikola je, 1886 g., podigao današnju crkvu, dao podići jednu veliku i prostranu kuću i dvije manje kuće. Otada ovdje živi po jedan kaluđer i vrši službu Božju. Crkva je običnih razmjera, bez osobitih ukrasa, građena je u vidu lađe i ima zvonik na preslicu, ali zvona nema. Ovdje duva silan južni vjetar. 1892 g. je tako silno duvao, da je oborio zvonik na crkvu. Tom prilikom je crkva napukla i zvona polomljena. Manastirska kuća je u lošem stanju i ne popravlja se, jer manastir nema prihoda, sve njegovo nekadanje imanje svedeno je u uske granice oko manastira, na nekoliko vrbnjaka i nekolika mala ribolova, od kojih manastir ima malu korist. Manastir je imao i lične svojine skoro po svim selima u Crmnici, koju je kupio za svoj novac ili su mu je priložili pojedinci.

Prihode sa ovih dobara manastir je uživao sve do 1843 g., kada je do temelja raskopan, a otada su prihode skupljali manastir u Brčelima i ćelija u Orahovu i šiljali manastiru cetinjskom. Crkva u Orahovu i manastir u Donjim Brčelima bili su metosi manastira Vranjine. U Njegalici je manastir imao svoju crkvu i tamo su kaluđeri u njegovo srećno doba držali stoku. Kad se izvršilo razgraničenje s Austrijom, mnoga imanja sela Optočića ostala su u austriskoj granici, i tada je vladika Rade dao Optočićima sva dobra manastira Vranjine u Njegalici i tako im nadoknadio njihova dobra u austriskoj granici.

Literatura: Narodna enciklopedija S. X. S. Černogorйa od Rovinskog I. T., Zapisi i natpisi od LJ. Stojanovića, Cetinjska „Nova Zeta“ 1889 god.
Zetski glasnik, V/1933, br. 64, str. 2; br. 65, str. 2; br. 66, str. 2.