Dr Nikola Škerović, istoričar-naučnik, skoro zaboravljen (13)

Piše: Miljan Stanišić

MEGALOMANSKE AMBICIJE KNJAZA NIKOLE

Stanje u Crnoj Gori s kraja 19. i početkom 20. vijeka najbolje je opisao dr Nikola Škerović u knjizi „Crna Gora na osvitku 20. vijeka“ (izdanje SANU). Zanesen megalomanskim ambicijama, knjaz Nikola nije mogao da sagleda realnost, već je na unutrašnjem planu sve više učvršćivao svoj apsolutistički sistem, a želja da zasjedne na svesrpski presto bila je njegova opsesija. On nije mogao da prihvati demokratka stremljenja, kojima su, naročito mlade školovane generacije težile, već je sve više pojačavao svoje samovlašće: „Međutim, možda i zanesen on nije umio očuvati stečeni ugled ni u Crnoj Gori, ni među Srbima uopšte, a konačno ni u Rusiji. Apsolutistički prohtjevi u samoj zemlji škodili su mu mnogo. Mjesto razumnog popuštanja sve više je stezano, dok je duh vremena tražio što više slobode. Demokratsko uređenje i slobode u Srbiji još jače su isticali apsolutizam u Crnoj Gori. Konačno je nastupila znamenita 1903. godina, koja je zvaničnu politiku Srbije opet vezivala za Petrograd. Knez Nikola sada nije bio sam. Pored Crne Gore, odnosno njega, u Petrogradu se pojavila i Srbija, odnosno kralj Petar, kao drugi predstavnik srpskog naroda“. Dr Škerović iznosi da je Srbija tada u velikoj mjeri prednjačila u odnosu na Crnu Goru u demokratskim, modernim stremljenjima, što knjaz Nikola nije mogao da prihvati, već napušta provjereno i tradicionalno oslanjanje na Rusiju, a traži saveznike i oslonac za svoju politiku kod Austrougarske, tj. onih koji joj, po prirodi, to nijesu bili: „Po svojoj jačini, po svom položaju, po savremenom demokratskom uređenju – Srbija je imala pravo na prvenstvo u izvođenju oslobodilačkog zajedničkog programa. Knez Nikola izgleda nije mogao da se s tim pomiri. On je tražio pomoći tamo gdje su je nekada tražili Obrenovići. Njihova sudbina ga nije poučila! Izgubivši poverenje Rusije, odnosno napustivši tradicionalnu narodnu politiku knez Nikola je zapečatio sudbinu svoju i svoje dinastije. Sve što je slijedilo dalje samo je nužna posledica prednjih činjenica“.

Kada je knjaz Nikola pod velikim pritiskom 1906. godine morao da dozvoli parlamentarne izbore, to on nije učinio da bi zemlja bila slobodnija i uveo demokratiju, već da bi samo fingirao višeparlamentarizam, a u suštini nastavio sa svojom despotijom. To je pokazao progonom pristalica Narodne stranke 1907. godine i kasnije, pokazujući svoje pravo totalitarno i tiransko lice, a njegov nesporni ugled i izvjesne minule zasluge počele su u narodu da blijede. Međutim, narod je u temeljnim težnjama ostao postojan, a to su: borba za slobodu, težnja za svesrpskim zajedništvom, oslanjanje na Rusiju. I knjaz Nikola je, bez obzira na odstupanja od tih principa zarad lične i nekontrolisane vlasti, pod pritiskom morao da se pokorava interesima naroda: „Ipak u odlučnim trenucima, kad je u pitanju bio narod kao cjelina, obje srpske države su bile zajednički na biljezi. Zadaci i interesi naroda prinuđivali su sve i svakoga da priguši lične osjećaje i želje. To je morao i knez, docnije kralj, Nikola. Njegova poetizirana ličnost, njegov nekadašnji ugled velikog Srbina i traženog vođe cijelog naroda, nije mu dozvoljavao i kad bi mogao da javno pokuša učiniti da Crna Gora ne vrši svoju dužnost i pred samom sobom i pred cijelim Srpstvom. To se jasno pokazalo, (i pored vrlo rđavih dotadašnjih odnosa Cetinja i Beograda – zvaničnog naravno), i 1908, i 1912. 1913, pa 1914. i t. d.“, navodi dr Škerović.

Dinastički prestiži, često nerealne ambicije, sujete koji su nekada graničile sa neprijateljstvom, potiskivane su pred stranom opasnošću po slobodu otadžbine, a sama društvena kretanja, bez obzira na navedene i slične okolnosti i anomalije, su se razvijala, u skladu sa modernim stremljenjima, o čemu dr Škerović svjedoči: „Kao što je opasnost od Turaka mirila zakrvljena plemena srpska u Crnoj Gori i Brdima u 16. i 17. vijeku, tako je opšta opasnost za životni opstanak Srpskog naroda, bar dok opasnost traje, mirila i lične i dinastičke prohtjeve pojedinaca. Pred velikom idejom oslobođenja naroda, ako je i kad je bila ta ideja u opasnosti, moralo je zaćutati sve samoživo, lično. Život je ipak činio svoje. Crna Gora se svakako razvijala. Državni organizam je usavršavan, razvijalo se školstvo, postepeno su modernizovani i sudovi i administracija. Vojska isto tako nastoji da odgovori savremenim zahtjevima“. Međutim, razvitak vojske nije mogao da prati stremljenja u drugim sferama, zato što je u tom vremenu, za siromašnu Crnu Goru, to iziskivalo velika sredstva koja ona nije mogla da obezbijedi, ali se to nadomještavalo njenom neviđenom hrabrošću, umjećem i sviješću da se sve mora dati za svoju domovinu: „Vojska isto tako nastoji da odgovara savremenim zahtjevima. Ali usled oskudice u sredstvima, jer je ruska potpora bila malena, vojska se nije mogla popeti na onu visinu kakvu je zahtijevalo vrijeme i oslobodilačka zadaća njena. Sva veličina te malene vojske sastojala se u njenoj nesravnjenoj hrabrosti, samopouzdanju i moralnoj veličini“, navodi dr Škerović.