Dan kad je odštampan „Oktoih prvoglasnik“ – prva srpska štampana knjiga

Datum 4. januara Srbi pamte, između ostaloga, po dva važna događaja za naciju: štampanje „Oktoiha prvoglasnika“ i osnivačku povelju Ivana Crnojevića. 

Đurađ Crnojević vladar jedne od srpskih srednjovekovnih zemalja – Zete, kupio je 1492. u Veneciji štamparsku presu i pokretna slova. Štampariju je vodio jeromonah Makarije. Do 1496. kada je prestala da radi, štamparija je izradila sledeće knjige: pomenuti „Oktoih prvoglasnik“, zatim „Oktoih petoglasnik“, „Psaltir s posledovanjem“, „Četvoroevanđelje“, „Trebnik“ (molitvenik) i „Cvetni triod“ – nedovršen. Sve knjige su štampane srpskom ćirilicom, u crvenoj i crnoj boji. Grafička rešenja su poštovala tradicije pravoslavnih bogoslužbenih knjiga. Najstarija srpska štamparija jedna je od prvih štamparija Evrope iako je radila svega 4 godine.

Iz te su štamparije izašle još četiri knjige: Oktoih petoglasnik, Psaltir, Trebnik (molitvenik) i Četvorojevanđelje. Glavni štampar, u toj prvoj državnoj štampariji na svijetu, bio je jeromonah Makarije, koga smatraju rodonačelnikom južnoslovenskog štamparstva. Pretpostavlja se da je štamparsku vještinu učio u Veneciji. Njegovi đaci bili su Božidar Vuković Podgoričanin i njegov sin Vićenco Vuković, koji su nastavili štamparsku djelatnost u Veneciji. Makarije je na kraju pogovora Oktoiha zapisao da je knjiga završena 4. januara 1494. godine.

Inicijator štampanja Oktoiha, što se vidi iz kolofona, je Đurađ Crnojević, koji se na čelu Crne Gore nalazio od smrti svoga oca, 1490. godine do 1496. godine. U predgovoru i kolofonu Oktoiha prvoglasnika Đurađ govori ustima svoga štampara i rukodjelnika Makarija, da ga i na štampanje te knjige nagoni ljubav prema crkvi i tuga zbog velike pustoši koju su Turci nanijeli, pored ostalog, upravo manastirskim, crkvenim bibliotekama. „Vidjevši… crkve bez svetih knjiga što su ih agarenska čeda usljed grijehova naših razgrabila i pocijepala, uz revnovnah uz pomoć svetog Duha i sastavih forme na kojima za godinu dana osmorica ljudi izradiše Oktoih prva četiri glasa, na slavoslov Bogu ukrepitelju našem“… Crna Gora je ostala bez knjiga i Đurađ Crnojević koristi pronalazak štampe da taj nedostatak u poslednjem času državne samostalnosti bar donekle otkloni. Đurađ Crnojević je bio obrazovan čovjek i ljubitelj knjige, svjestan da knjiga ima vječni smisao i značaj.

Izum tehnike, štampariju za pečatanje knjiga podario je svome narodu kao nastavljač i naslednik slavnih prethodnika. Najverovatnije je Cetinjski manastir tek sredinom 1492. godine postao stjecište štamparskih majstora. Pojava štamparije u poslednjoj slobodnoj državi na Balkanu koja je odoljela turskoj najezdi, štampanje pravoslavnih bogoslužbenih knjiga i njihova distribucija u okolne krajeve, ukazuje na želju da se doprinese očuvanju nacionalne i vjerske svijesti porobljenih naroda.