Damjanović: Šta je nama Rusija

Sinoć su u Društvu crnogorsko-ruskog prijateljstva „SVETI GEORGIJE“ mr Tomaš Damjanović i profesor Božidar Kasalica održali predavanje na temu „Crnogorsko-ruski odnosi od 1711- 1851.“

Oni su predavanje podijelili na dvije cjeline, tako što je profesor Kasalica govorio od početka uspostavljanja odnosa slanjem gramate od strane ruskog cara Petra Velikog crnogorskom mitropolitu Danilu 1711. godine, pa preko vladika Save i Vasilija i sve do lažnog cara Šćepana Malog, a drugi dio koji obuhvataju dva najznačajnija vladara iz dinastije Petrovića Petar I i Petar II Petrović Njegoš, predstavio je Damjanović.

I pored velike ruske pomoći koja je bila konstantna za vrijeme čitavog ovog perioda i bez koje Crna Gora ne bi mogla opstati, često su ti odnosi bili jako složeni i puni nepovjerenja. Ipak je često uzimanje u zaštitu Crne Gore i ogromna novčana pomoć i ne samo novčana, pomogle da se stvori kult obožavanja Rusije u Crnoj Gori. Svakako da su ovome doprinijeli i oba zadnja Petrovića koji su svojim zavjetima „Drž te se Boga i Rusije, dobrano doprinijeli ovome. Predavanje je zaista obilovalo sa ogromnim brojem detalja, velikim brojem ličnosti koji su zaslužne i za negativan stav Rusije prema Crnoj Gori kao i onih koji su zaslužni za podizanje odnosa na najviši nivo, kakav je recimo bio grof Sava Vladisavić. Program je vodio profesor Veselin Matović.

U ime Društva , najtoplije se zahvaljujem našim gostima na sjajnom predavanju i odabiru teme jer kako reče g-din Damjanović nema u Crnoj Gori prikladnijeg mjesta za ovu temu od našeg Društva, kazao je direktor Društva Velimir Lule Kasalica.

Predavanje Damjanovića prenosimo integralno:

Prije svega, dozvolite da izrazim zahvalnost Društvu crnogorsko-ruskog prijateljstva „Sveti Georgije“ na ukazanoj prilici da se govori o ovoj temi. Vjerujem da, trenutno, u Crnoj Gori nema prikladnije ustanove za diskusiju o crnogorsko-ruskim odnosima u prošlosti.

Logičnim se čini pitanje koje će i sebi i drugima postaviti prosječan stanovnik ove zemlje: zbog čega je priča o istoriji, konkretno o crnogorsko-ruskim odnosima u dalekoj prošlosti, važna za nas u 2021. godini? Šta mi imamo od toga i da li je, u krajnjem, razgovor o povijesti stvar intelektualne razbibrige, izvjesne dokonosti ili, možda, u tome ipak postoji nešto što je od značaja za našu svakodnevicu? Vjerujem da neću otkriti nikakvu tajnu ako kažem da ponovno preispitivanje značajnih istorijskih tema u bilo kojoj državi, dominatno, zavisi od uticaja koje one imaju na savremeni društveno-politički kontekst. Ni crnogorsko-ruski odnosi kroz povijest nijesu izuzetak u tom smislu, pa smo tako, za vrijeme geopolitičke orijentacije ka učlanjenju u NATO, potom i strukturnog prilagođavanja toj činjenici, bili svjedoci jedne sasvim solidno organizovane kampanje, čiji cilj počiva u namjeri da se ruski uticaj na Crnu Goru reinterpretira, tako što će se, projektovanjem savremenog vladajućeg gledišta u prošlost, Rusija označiti remetilačkim faktorom i konstantnom prijetnjom po opstanak Crne Gore.

Primjetno je da izostaje adekvatan odgovor i da se, osim lamenta nad takvim razvojem dešavanja, teren na kome se iznova čita naša povijest prepušta onima koji nastupaju kao intelektualna elita koja, u zamjenu za društveni uticaj, gradi diskurs prema kome nastajuća crnogorska rusofobija ima ne samo savremeno geopolitičko opravdanje, nego i istorijsko utemeljenje. U tom smislu, cijenim da je veoma važno da se, korišćenjem dostupnih nam mogućnosti, onima koji dolaze ponudi kontrapunkt dominantnoj političkoj tezi. Aktivnosti ovog Društva doživljavam upravo kao hvale vrijedan pokušaj da sačuvamo veze sa Rusijom, a razlozi za takav nastup ne počivaju samo u istorijskoj, jezičkoj, kulturnoj i vjerskoj bliskosti, nego, ako hoćete, i u pragmatizmu: valja se, naime, suprotstaviti ovdašnjem maniru da se postojeći geopolitički kontekst predstavi kao borba između dobra i zla. Imali smo, u prošlosti, pregršt takvih proklizavanja: opijenost Rusijom nas je, svojevremeno, nekritički upućivala na komunizam, a u novije vrijeme smo, fascinirani idejom jedinstvene Evrope, zapali u idolopoklonstvo, pa geopolitičku orijentaciju doživljavamo kao razlog postojanja države. Konstanta kulturne politike u Crnoj Gori sažeta je u odsustvu bilo kakve autonomije u odnosu na dnevnu politiku i nepostojanju svijesti o potrebi da se razdvoji razlog postojanja same države i njeno geopolitičko pozicioniranje. Ne znam, naravno, koliko uspjeha će imati naš pokušaj da se odupremo takvim trendovima, ali nam ništa drugo osim borbe ne preostaje.

Šta je, dakle, nama Rusija? Valja nam se vratiti samom izvoru, odnosno rasvijetliti prirodu crnogorsko-ruskih odnosa od samog početka, pa sve do kraja epohe vladikata. Upravo u tom periodu je, u sklopu razvijanja odnosa između Crne Gore i Rusije, nastajao i jedan vrlo specifičan sentiment ovdašnjeg stanovništva prema Rusiji. Taj sentiment je, u značajnoj mjeri, živ i danas, a dokaz za to je ne samo naše prisustvo ovdje, nego i snaga kampanje usmjerene ka usađivanju rusofobije.

Kolega Kasalica je prethodno govorio o samom uspostavljanju tih odnosa, a prema tematskoj podjeli oko koje smo se dogovorili tokom spremanja za ovaj nastup, meni je pripao zadatak da načinim kraći osvrt na prirodu tih relacija za vrijeme vladavine dvojice najčuvenijih Petrovića: Petra Prvog i Petra Drugog.

Radi se, dakle, o jednom procesu koji je trajao relativno dugo, bezmalo 67 godina, skoro sedam decenija. Poređenja radi, otprilike toliko je, ne računajući ratne godine, trajala Jugoslavija. Za to vrijeme, na čelu Ruske imperije su boravile četiri osobe: Katarina Velika (1762 – 1796), Pavle Prvi Petrovič (1796 – 1801), Aleksandar Prvi Pavlovič (1801 – 1825) i Nikolaj Prvi Pavlovič (1825 – 1855).

Priča o crnogorsko-ruskim odnosima u tom periodu ima tri dimenzije. Jedna se odnosi na promjene unutar Crne Gore koje su uslovljene ruskim uticajem. Druga se odnosi na značaj Crne Gore za rusku spoljnu politiku. Treća dimenzija, kao tačka spajanja prethodne dvije, odnosi se na geopolitički kontekst toga vremena, odnosno na okolnosti u kojima se ostvarivala interakcija između Crne Gore i Rusije, uključujući i ograničenja u tom pogledu.

Gdje se, dakle, nalazi Crna Gora 1784. godine, u kakvoj je poziciji 1851. godine i kakva je, u kontekstu tih promjena, uloga Rusije?

Petar Prvi Petrović Njegoš je preuzeo vladičanski tron nakon vrlo delikatnih događanja. Kolega Kasalica je već govorio o tome. Oktobra 1784. godine, Petar Prvi je u Sremskim Karlovcima hirotonisan za mitropolita. On je tri puta boravio u ruskoj prestonici. Prvi put (1766) u svrhu školovanja, ali je iznenadna smrt vladike Vasilija uslovila brzi povratak. Drugi put (1778/79), zajedno sa guvernadurom Radonjićem, bez ikakvog uspjeha, a treći put, nakon stupanja na vladičanski tron (1785) opet bezuspješno. Novembra te godine je naloženo njegovo protjerivanje iz Rusije i on više nikada nije išao u tu zemlju.

Kada je riječ o razlozima ovakvog odnosa Rusije prema Petru Prvom, dominantno se radi o pogrešnoj procjeni da je on, baš kao i guvernadurska porodica Radonjić, eksponent austrijskog uticaja. Razlika između političkog opredjeljenja vladika i guvernadura se, u to vrijeme, nije uočavala, a Petru Prvom, svakako, od pomoći nije bilo ni rusko tumačenje zbivanja koja prethode njegovom stupanju na vladičanski tron. Dodatan problem u pogledu doživljaja Petra Prvog je i jedna, uslovno rečeno, unutarruska intriga: njegov domaćin u Petrogradu je bio Simeon Zorić-Nerandžić, koji je, u to vrijeme, poprilično bio izgubio uticaj u dvorskim krugovima, a Potemkin, njegov faktički nasljednik na više polja, svakako nije blagonaklono gledao na aktere koje je doživljavao bliskim svom prethodniku. Postoji još jedna verzija, a ona se tiče glasina koje je o Petru Prvom širio Sofronije Marković-Jugović, iseljenik iz Crne Gore. Po povratku u zemlju, februara 1786, Petar Prvi je zatekao poražavajuće posljedice pohare Mahmut-paše Bušatlije, što je dodatno ograničavalo mogućnost da se pristupi izgradnji stabilne i autonomne centralne vlasti.

Na geopolitičkom planu, ruski i austrijski rat protiv Osmanlijskog carstva, posredno se ticao i Crne Gore, koju su počeli posjećivati misionari: Sava Marković u ime Rusije, te Filip Vukasović u ime Austrije. To je, nesumnjivo, dovelo do trvenja između Beča i Petrograda, budući da je dogovor, shodno „grčkom projektu“ Katarine Druge, podrazumijevao da to nije ruska zona uticaja, a dodatan problem je predstavljala činjenica da je, u odnosu na Petra Prvog i guv. Radonjića, kao eksponente ruskog, odnosno austrijskog interesa, većina stanovništva bila uz vladiku. Sam Vukasović je, u izvještaju pretpostavljenima u Beču, ključnim krivcima za crnogorsko protivljenje austrijskim planovima označio samog vladiku, zatim Teodosija Mrkojevića i opata Dolčija. Zahtjev Austrije za povlačenjem majora Markovića iz Crne Gore urodio je plodom, ali je, u konačnici, neuspjeh vojnog napredovanja prema dubini teritorije Skadarskog pašaluka, označio neslavan kraj misije Vukasovića, pa je on 1788. praktično pobjegao iz Crne Gore. Katarina Druga uočava priliku za ruski upliv, pa prvo lično, a zatim preko svog poslanika u Veneciji, Mordvinova, poziva Crnogorce na učešće u ratu protiv Osmanlija. Petar Drugi je, razumije se, saglasan, ali očekuje podršku u naoružanju. Ipak, do angažovanja Crne Gore nije došlo, jer je Rusija morala da se posveti drugim frontovima, a sama Crna Gora ni mirom u Svištovu (1791, Austrija-Osmansko carstvo) ni mirom u Jašiju (1792, Rusija-Osmansko carstvo) nije dobila praktično ništa.

U narednim godinama, uporedo sa oslobađanjem od prijetnji u vidu Mahmut-paše Bušatlije i radom na učvršćivanju centralne vlasti, Petar Prvi se, u pogledu odnosa prema velikim silama, pokušava sačuvati tako što tancuje između ruskog i austrijskog uticaja. No, početkom 19. vijeka, tu je već i francuska opasnost.

Kada je riječ o susretima sa drugim bitnim zvaničnicima, Petar Prvi je, osim Potemkina, imao susrete sa kancelarom Kaunicem te s francuskim generalima Mormonom i Loristonom. Petar Prvi je, upravo uz rusku podršku, uspio da, u svjetlu pobjeda nad Mahmut-pašom Bušatlijom, na Martinićima i Krusima, formalno učvrsti centralnu vlasti, usvajanjem Stege (1796), potom i Zakonika (1798), koji je dopunjen tek 1803. godine. U svjetlu Napoleonovih ratova, Rusija se ponovo intenzivno interesuje za balkanska pitanja, pa je 1799. prvo sklopila savez sa Osmanlijskim carstvom, a i zanimanje za Crnu Goru je poraslo. Za te teme je, prvo, bio zadužen vicekancelar Ivan Andrejevič Osterman, ali je njega, nakon smrti Katarine Druge, zamijenio Nikolaj Davidovič Crnojević, tj. Nikola Ćirković. On je, dakle, bio zastupnik interesa Petra Prvog na ruskom dvoru. Car Pavle ga je primio 1797. i tom prilikom je vladika Petar Prvi odlikovan ordenom Aleksandra Nevskog, a petnaestorici najuglednijih starješina dodijeljene su medalje. Carska gramata, upućena Crnogorcima, zacijelo je učvrstila političku snagu Petra Prvog u zemlji, pa u tom kontekstu treba posmatrati i uspjeh u izglasavanju Zakonika i Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog. U to vrijeme, strah od opasnih susjeda je motivisao Petra Prvog da Stevana Vučetića uputi u Carigrad, kao svojevrsnog specijalnog izaslanika, sa zadatkom da traži uspostavljanje javne protekcije Rusije nad Crnom Gorom, što je, faktički, bio poziv za protezanjem ruskog suvereniteta na ovo područje. Rusi, naravno, nisu mogli uvažiti ovu molbu, jer bi to izazvalo mnogo problema sa Carigradom i Bečom, ali su poslali pomoć od 1.000 červonaca. Gramatom Pavla Prvog, od 1. jula 1799, ruska diplomatska predstavništva u Carigradu i Beču imala su zastupati interese Crne Gore. Promjene u odnosu Rusije prema Crnoj Gori dogodile su se 1801, kada je likvidiran car Pavle, a ne njegovo mjesto stupio Aleksandar Prvi. On je, u želji da zatvori sve frontove osim francuskog, nastojao da destimuliše eventualne crnogorske akcije protiv Osmanlijskog carstva. Ruski konzulat, otvoren u Kotoru oktobra 1804, koji je funkcionisao do početka 1806. godine, bio je od nesumnjivo velikog značaja za Crnu Goru, ali i za opštu politiku Rusije spram Balkana. Jer, slabljenje Osmanlija i pojačane aspiracije Austrije nisu odgovarale Petru Prvom, pa je on tražio način, odnosno pokrovitelja za dobijanje što većeg stepena autonomije. Kako je u Petrogradu uočeno da bi to, u perspektivi, mogla biti Francuska, ruski car je odlučio da promijeni taktiku i u misiju je, novembra 1803. godine, poslao grofa Marka Iveljića. Funkcija ove misije i, napokon, kasnijeg osnivanja ruskog konzulata, bila je u pokušaju da se onemogući učvršćivanje francuskog uticaja na ovom podneblju. Iveljić je samog vladiku, a naročito opata Dolčija, označio antiruskim figurama, iskazujući jasnu namjeru da ih, skladno, između ostalog i sa primjedbama Svetog sinoda ruske crkve iz 1803. o neadekvatnom vršenju duhovnog života, odstrani iz sfere uticaja u Crnoj Gori.

U odgovoru Praviteljstva suda CG i B, naglašeno je da ovdašnja mitropolija nije zavisna od RC i da su naši preci, u krajnjem, hrišćanstvo primili od Grka, a ne od Rusa. Ipak, valja naglasiti to da ni vladika ni Praviteljstvo, pri ovim odbranama od napada iz Petrograda, nisu nastupali antiruski, nego su tražili razjašnjenje odnosa. Podrška koju su svi relevantni akteri dali vladici uvjerila je ruski dvor da instrukcije koje su date Iveljiću nijesu učinkovite i da treba promijeniti pristup. Zato je osnovan ruski konzulat u Kotoru, na čelu sa Aleksejem Mazurevskim. Svrha postojanja konzulata, u odnosu prema Crnoj Gori, bila je dvostruka: taktički gledano, trebalo je popraviti štetu koja je načinjena prethodnim djelovanjem, a strateški, trebalo je držati Crnu Goru u svojoj sferi uticaja. Značaj tog konzulata mogao bi se, najkraće, opisati tako što je on predstavljao simbol ruskog protektorata nad Crnom Gorom u sferi međunarodnog predstavljanja. No, rad tog konzulata nije dugo trajao, budući da je, već odredbama mira u Požunu (decembar 1805) Boka Kotorska pripala Francuskoj. Već sljedećeg mjeseca, Stevan Sankovski, koji je u Crnoj Gori boravio već pola godine, faktički je označio kraj postojanja konzulata, a Crnogorci su, skupa sa Rusima, faktički zauzeli Boku Kotorsku i odložili francusko preuzimanje iste. No, mirom u Tilzitu (1807), Boka je opet pripala Francuskoj, čiji zahtjev za otvaranjem konzulata u Crnoj Gori (1808) nije naišao na odobrenje, o čemu je, razumljivo, obaviješten i ruski poslanik u Beču. Ostatak francuskog boravka u Boki protekao je upravo u znaku crnogorskog straha od napada i nade u konačnu rusku pobjedu. No, slom Napolena i potonji Bečki kongres (1815) zemlji Petra Prvog nijesu donijeli praktično ništa. Sveta alijansa, uspostavljena te godine između Rusije, Pruske i Austrije, bila je kontrarevolucionarna i nije blagonaklono gledala na separatističke težnje bilo kog naroda, pa su i aktivnosti u Crnoj Gori na tom polju praktično zamrle u narednom periodu.

Za vrijeme preostale vladavine Petra Prvog, Crna Gora, budući da nije imala status države, nije imala ni stalne diplomatske predstavnike u toj zemlji, ali je, preko povjerenika vladike, Ivana Vukotića i Atanasija Stojkovića, lica stalno nastanjenih u Rusiji – koje je sam vladika zvao „Dovjernim“ ili „hodatajima“, održavala veze sa tamošnjom administracijom. Veze između vladike i Ivana Vukotića, sina vojvode Ivana, datiraju iz 1819. godine. Šest godina kasnije, 1825, vladika je zamolio Vukotića da, preko kneza Galicina, isposluje isplatu 16.000 dukata na ime troškova za osvajanje Budve od Francuza tokom napoleonovih ratova. Kako je misija bila neuspješna, a vladika upućen na Austriju kao relevantnu adresu, Vukotića je, na poziciji „dovjernog pri dvoru i ruskoj vladi“ zamijenio profesor Atanasije Stojković. Preko njega je tekla dalja komunikacija između Petra Prvog i ruskog dvora. Iako nema podataka do kada je Stojković obavljao zadatke ovog tipa, izvori nas upućuju na to da je, do 1830. godine, tu funkciju opet obavljao Ivan Vukotić. Ni jedan ni drugi nisu primani kod Rusa kao zvanični predstavnici Crne Gore, već vrlo neformalno. Dakle, dovjerni ili hodataji, zapravo, nisu zastupali Crnu Goru, budući da ona, kao država, tada nije postojala, već samog vladiku. S tim u vezi, oni se nisu mogli smatrati ni otpravnicima poslova, kako se u literaturi, počesto, pogrešno nazivaju, budući da je, za takav status, potrebno da zemlja koja ih šalje ima međunarodno priznanje nezavisnosti.

Poslije smrti Petra Prvog, na vladičanski tron stupa njegov sinovac, Radivoje Tomov, potonji Petar Drugi, koji je, odmah po preuzimanju dužnosti, zatražio prijem kod ruskog cara. Tom zahtjevu nije bilo odmah udovoljeno. S druge strane, u Crnu Goru su poslati upravo Ivan Vukotić i Mateja Vučićević, kao „deputati crnogorski, avgusta 1831, koji su donijeli i zaostalu novčanu pomoć od 7.000 rubalja. Priličnu komplikaciju je izazvalo crnogorski napad na Podgoricu, pa je Jeremija Gagić, kao ruski konzul u Dubrovniku, morao da upozori Petra Drugog da Rusija neće podržavati takve istupe, nego da će se, u odnosima sa Crnom Gorom, rukovoditi prema načelu koje podrazumijeva postupanje po njenim sugestijama u CG i van nje.

Petar Drugi je, konačno, u pratnji Dimitrija Milakovića i Stefana Petrovića, 19. juna 1833. otputovao u Beč, gdje je, od ruskog poslanika Tatiščeva, dobio pasoš i preporuke za vicekancelara Neseljrodea. Početkom avgusta iste godine, on je stigao u Petrograd i bio je smješten u Aleksandrovskonevskoj lavri. Nikolaj Prvi je, nakon afirmativnih utisaka Neseljrodea, dao saglasnost za posvećenje za arhijerera, a ceremonija zavladičenja izvršena je Spaskopreobraženskoj katedrali, 18. avgusta 1833, u prisustvu ruskog cara, njegove svite i članova Sinoda. Nakon zavladičenja, Petar Drugi se u Petrogradu zadržao mjesec dana, nakon čega se vratio u Beč, a potom u Crnu Goru, u koju je stigao krajem novembra. U Rusiji je dobio značajnu materijalnu pomoć (10.000 rubalja). Podrška koju je Petar Drugi dobio u Rusiji bila je, uistinu, nedvosmislena i to je, ujedno, bio kraj nadanja Ivana Vukotića da će, preko funkcije predsjednika Senata i poznanstava sa uticajnim ljudima u Rusiji, uspjeti da izdejstvuje poziciju svjetovnog vladara Crne Gore. On će, ubrzo po napuštanju Crne Gore, biti posvećen opanjkavanju vladike Petra Drugog, što je, u značajnoj mjeri, uslovilo i promjenu odnosa ruskog dvora prema Njegošu. Ta kriza je do naročitog izražaja došla 1836. godine, kada je Vukotić, preko Konstantina Rodofinikina, šefa Azijatskog departmana pri MIP-u, vicekancelaru Neseljrodeu predao memorandum, čija sadržina je bila takva da je Petra Drugog predstavljala u najgorem mogućem svjetlu. Crnogorski vladika je, pokušavajući da amortizuje efekat Vukotićevog učinka, u Petrograd poslao Dimitrija Milakovića. Ovaj je imao nekoliko zadataka: (1) da predstavi Vukotića i Vučićevića kao prevarante, (2) da preuzme obećanu sumu od 20.000 rubalja i godišnju pomoć od 2.000 rubalja, a od MIP-a je traženo da od Vukotića naplati 4.000 navodno pronevjerenih rubalja. Milaković se iz Petrograda vratio neobavljena posla, pa je Petar Drugi, 20. oktobra 1836, u Dubrovniku razgovarao sa ruskim konzulom, Gagićem, koji mu nije omogućio nikakve novčane troškove, ni za održavanje, ni za put u Rusiju. Tako je Petar Drugi, u društvu Đorđija Savovog Petrovića, na svoju ruku pošao u Petrograd. U međuvremenu, Gagić je o tom samovoljnom činu obavijestio ruskog poslanika u Beču, Tatiščeva, kome je zvanični Petrograd naložio da Petru Drugom nikako ne dopusti da napusti Beč, tj. da ga spriječi da nastavi put Petrograda. Crnogorski vladika je, krajem decembra 1836, vrlo hladno primljen u ruskom poslanstvu, gdje mu je, ne poslanik, nego otpravnik poslova, Gorčakov, savjetovao povratak u Crnu Goru.

Petar Drugi je od Gorčakova tražio podršku za pripajanje Zete Crnoj Gori, Gorčakov je odgovorio odrično. Ništa bolje nije prošla ni vladičina molba u vezi sa povećanjem subvencije na 80.000 rubalja, a pravo zaprepašćenje je izazvala očajnička vladičina molba da se njemu i članovima još 15 porodica dopusti preseljenje u Rusiju. „Mi sami osjećamo da je to nisko, ali nužda je velika.“ Identične zahtjeve je, 4. januara 1837, ispostavio i pismom Neseljrodeu, ali su i oni tretirani bez pristanka. Vladici je sugerisano da se vrati u Crnu Goru, a da će Rusija posredovati kada je riječ o poboljšanju odnosa sa Portom te da će učiniti napore u pravcu omogućavanja preseljenja dijela stanovništva u Osmansko carstvo. Petar Drugi je bio prilično razočaran takvim stavom, pa je od kancelara Meterniha tražio pasoš za odlazak u Pariz. Po odbijanju, obratio se francuskom poslaniku u Beču. Vidjevši da bi stvari mogle da odu u nepovoljnom pravcu, zvanični Petrograd je preinačio svoju odluku, dozvolivši Petru Drugom da dođe u Rusiju. Tokom boravka u Beču, Ivan Vukotić je, ponovo, 4. februara, iznio ozbiljne otpužbe na račun vladike: (1) Grahovo, (2) zalaganje manastira Maine za sumu od 7.000 guldena i (3) odnošenje dragocjenosti iz Cetinjskog manastira. Te neprijatnosti su uslovile da vladika, po stupanju na rusko tle, jedno vrijeme bude smješten u Pskovu, na nekih 300 km od prestonice, u Pečorskom manastiru. Ondje se sastao sa Rodofinikinom i pravdao mu pokušaj uspostavljanja veza sa Francuskom činjenicom da Crna Gora bez dotacija ne može da preživi. Poslije dvanaest sedmica provedenih u Pskovu, vladika je, po afirmativnom izvještaju Rodofinikina, dobio dozvolu za odlazak u Petrograd. Ondje je stigao krajem maja 1837. Razgovarao je i sa Neseljrodeom i sa Nikolajem Prvim. Od svih zahtjeva koje je Petar Drugi uputio ruskom dvoru, pozitivno je odgovoreno na onaj novčani, pa je odlučeno da se Crnoj Gori dodijeli 80.000 rubalja u asignacijama za 10 godina, ali su pitanja teritorijalnog proširenja, odnosno preseljenja dijela stanovništva stavljena ad akta, pošto se vladici nije svidio predlog da dio stanovništva, umjesto u Rusiju, bude preseljen u Grčku. Tako se drugo putovanje Petra Drugog u Petrograd završilo uspješno, a uporedne veze koje je, za vrijeme tog procesa, uspostavio sa zvaničnim Bečom, dovele su i do razgraničenja 1841, čime je, posredno, priznat suverenitet Crne Gore.

Da stvari u Crnoj Gori funkcionišu kako treba, kontrola je povjerena specijalnom izaslaniku, Jakovu Nikolajeviču Ozereckovskom, koji je sredinom avgusta 1837. došao na Cetinje. Tom prilikom je sređeno da trećina dotacija, 26.600 rubalja, bude isplaćena odmah. Neupitna podrška Rusije poslužila je vladici Petru Drugom da učvrsti svoju vlast u Crnoj Gori, pa je tom prilikom reformisan Senat (12 članova), a ojačani su i ograni izvršne vlasti, gvardija (400 članova) i perjanici (30 članova). Dugoročno gledano, ovi potezi su vodili jačanju centralne vlasti i slabljenju lokalnih, plemenskih autonomija. Aktivnošću Ozereckovskog je, u očima ruskog dvora, Petar Drugi u potpunosti rehabilitovan, a Ivan Vukotić politički diskreditovan.

Ozereckovski se, zbog bolesti, već u oktobru napustio Crnu Goru, a aktivnosti u pravcu pružanja podrške Petru Drugom nastavio je i u kasnijem periodu. Ipak, iako je druga misija Petra Drugog u Petrogradu bila veoma uspješna u svakom pogledu, to je bio i njegov posljednji odlazak u rusku prestonicu. Svi njegovi pokušaji, tokom narednih četrnaest godina, da dobije dozvolu da ode kod ruskog cara, ostali su bez uspjeha.

Političke aktivnosti vladike Petra Drugog tokom 40-ih godina 19. vijeka bile su usmjerene na jačanje ličnog autoriteta u unutrašnjoj politici i pokušaje da se, zauzimanjem strateški bitnih tačaka, kao što su Vranjina i Lesendro, Crna Gora obezbijedi u odnosu na Osmansko carstvo. I, premda je Rusija zaista pružala posredničku pomoć u odnosu između Crne Gore i Osmanskog carstva, na isteku desetogodišnjeg perioda ruske finansijske pomoći Crnoj Gori, rezultati zaista nisu bili zadovoljavajući. Niti su protodržavne institucije zaživjele u pravom smislu te riječi niti je Crna Gora stekla bilo kakvu osnovu da, u ekonomskom smislu, živi mimo podrške spolja. Stoga je vladika Petar Drugi, oktobra 1846, otputovao u Beč, s ciljem da obezbijedi novu posjetu Petrogradu. U Beču je proveo četiri mjeseca i formulisao svoja očekivanja tako da se ili privremeno produži subvencija od 80.000 rubalja ili da se Crnoj Gori jednokratno dodijeli 80.000 zlatnih dukata. To bi bio ekvivalent pređašnjoj pomoći. On bi, kako je tvrdio, taj novac založio u Ruskoj državnoj trgovačkoj banci, uzimajući godišnji procenat u svrhu učvršćenja unutrašnjeg poretka. Neseljrode je, pak, u izvještaju ruskom dvoru sugerisao da bi subvencije trebalo svesti na 12.000 rubalja za petogodišnji period, uz obavezu da Crna Gora dostavlja precizniji izvještaj o načinu trošenja novca. Preseljenje Crnogoraca u Rusiju je, načelno, prihvaćeno, s tim što je ostalo da se izradi detaljan plan, naročito u dijelu koji se odnosio na finansijske troškove. Što se tiče vladičinog puta u Rusiju, ta molba nije uslišena, uz obrazloženje da je bolje da se ne udaljava od Crne Gore. Ruski car je odlučio da se subvencije u iznosu od 22.850 srebrnih rubalja produže za narednih pet godina, računajući od 1847. Taj iznos je bio ravan onom od 80.000 rubalja u asignacijama.

Vladika je još jednom, u ljeto 1851, pokušao da isposluje put u Petrograd. Ključni razlog je bio u strahu od osmanlijskog napada. I, premda je ruski car odbio da odobri ovo putovanje, vrijeme je pokazalo da je vladičin strah bio opravdan, jer je, već 1852, uslijedio prvi Omer-pašin pohod na Crnu Goru.

Šta nam se, iz ovog opisa, kazuje? Drugim riječima, kakav je put prešla Crna Gora za tih 7 decenija i kakve su, u tom procesu, uloga i interes Rusije?

1. U tom periodu jača centralna vlast i autoritet samog mitropolita, a slabi plemenski partikularizam. Izgradnja institucija, ma i u primitivnoj formi, ima tu funkciju. Rusija, sve vrijeme, zavisno od mogućnosti, stimuliše stvaranje centralne vlasti i obuzdavanje lokalnih glavara. Takođe, ona nastoji da, u sklopu svoje politike povodom Istočnog pitanja, Crnu Goru ne tretira kao samostalan subjekt, izolovano, već kao dio balkansko-osmanskog mozaika pomoću kojeg se može razbijati osmanlijska prevlast te, igranjem na kartu jezičke i vjerske bliskosti, sprečavanja upliva prvo Austrije, potom i Francuske.
2. Geopolitički gledano, Rusija je Crnoj Gori oslonac, mada je jasno da Petrograd na Cetinje, zbog surove realpolitike i razlike u proporcijama, gleda kao na sredstvo.
3. Kulturno-povijesno gledano, Rusija je Crnoj Gori mnogo više od oslonca, tj. upućenost Crne Gore na Petrograd nema samo realpolitičku, nego i jednu dublju, vjersko-jezičku dimenziju. Činjenica da je, za vrijeme dvojice najvećih Petrovića, izgrađen kult Rusije u Crnoj Gori imao je svoje implikacije i u daljoj budućnosti, počev od Oktobarske revolucije, preko naklonjenosti KPJ-u u Drugom svjetskom ratu, preko Rezolucije IB-a, zaključno sa odnosom prema članstvu u NATO-u. Taj kult je nešto što u crnogorskoj istoriografiji nije dovoljno rasvijetljeno, jer se, dominantno, govori o tek jednoj dimenziji tog kompleksnog odnosa, i to onoj koja je na nižem stadijumu, jer se odnosi na događajnost. Dakle, govori se ili o velikoj ruskoj pomoći u procesu preživljavanja i oslobođenja od osmanlijske prevlasti ili o surovom pragmatizmu takve politike Rusije. Nesumnjivo su oba stanovišta tačna, jer Crna Gora bez ruske pomoći ne bi preživjela, a ta pomoć je bila, u sferi politike, motivisana interesom, a ne ljubavlju, ali to nije cijela priča, budući da u crnogorskoj istoriografiji, dakle, ne postoji stanovište koje bi uključilo oba aspekta priče i crnogorsko-ruske odnose ispitivalo i u jednoj drugoj dimenziji, tako što bi raščlanilo izvor i ishod kulta Rusije u Crnoj Gori. Kada bi se tako nešto učinilo, možda bismo bili u prilici da načinimo razliku između ruske politike, koja nije uvijek u ruskom interesu, a još manje se može reći da je uvijek bila dobra za nas, i prirodne upućenosti na Rusiju kao ideju, odnosno na Rusiju kao na središte pravoslavno-slovenskog svijeta, kao središte svijeta čije bi nestajanje ili slabljenje nesumnjivo vodilo i našem nestajanju. Otuda se, nužno, vraćamo tamo odakle smo i krenuli: Petrovo „Derži se Rusije!“ iako sadrži poruku pragmatično-političke prirode, takođe, dubinski, usmjerava i Petra Drugog i cijelu istorijsku vertikalu Crne Gore na obavezu da se središte civilizacije kojoj pripadamo, nazovimo je, opet, pravoslavno-slovenskom, nikada ne izgubi iz vida, odnosno da uvijek, posve nezavisno od političkih odnosa državnih formacija koje okupljaju dato stanovištvo, bude naš orijentir.