Crnogorski arhimandrit Nikodim Janjušević

Piše: Novak Adžić

Jedan od najpoznatijih crnogorskih ustanika za nezavisnost, pravo, čast i slobodu Crne Gore u borbi protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore izvršene 1918. godine, bio je i oficir, komandir crnogorske vojske i arhimandrit autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve Nikola (crkveno ime Nikodim) Janjušević iz Ozrinića kod Nikšića. Njegov mučenički i herojski život bio je posvećen religioznoj službi i dobru svoje države i naroda. Nikodim Janjušević spada u plejadu istaknutih crnogorskih patriota koji su se borili protiv nekrologa ili rekvijema za Crnu Goru. Nikodim Janjušević je bio čovjek prometejskog duha, odnosno, buntovničke, slobodarske svijesti, junak u podnošenju patnji i bola.

Nikodim Janjušević rođen je 6. decembra 1875. godine u Ozrinićima kod Nikšića. Otac Nikodimov zvao se Stojan, a majka Vemija. Brat Nikodimov bio je Živko Janjušević, takođe istaknuti crnogorski ustanik i komita. Nikodim Janjušević je završio Bogosloviju na Cetinju i opredijelio se za kaluđerski poziv. Za jerođakona Crnogorske pravoslavne crkve rukopoložen je 22. oktobra 1899. godine, a za jeromonaha 24. septembra 1900. godine. Prema nekim podacima za igumana je rukopložen 2. aprila 1923. godine, a za arhimandrita 3. aprila 1923. godine. Ovi podaci se nalaze uklesani u formi natpisa na kapeli koju je Nikodim Janjušević podigao za života, tokom tridesetih godina XX vijeka, kad se već bio vratio iz emigracije, pošto je prijethodno bio pomilovan od strane vlasti u Kraljevini Jugoslaviji, i u kojoj je docnije i sahranjen. O datumu njegovog rukopolaganja za igumana i arhimandrtita u literaturi i izvorima srijeću se i drugačiji podaci.

Kao pokušaj održavanja kontinuiteta djelovanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, u vrijeme kad je u finalnoj fazi bio postupak njenog nasilnog, neustavnog i antikanonskog ukidanja od strane srpskih političkih i klerikalnih vladajućih struktura, jeste i akt crnogorske Vlade u progonstvu od 18. maja 1920. godine, kojim je iguman Nikodim Janušević, nastojatelj Manastira Župskog, nominovan, proizveden u čin arhimandrita. Janjušević je, poslije dvije godine komitovanja, bio pobjegao u Gaetu. U obrazloženju ovoga akta kaže se da je to učinjeno zbog njegove vjerne službe „svetoj pravoslavnoj autokefalnoj crnogorskoj crkvi“.

Sljedeće godine Janjušević je upućen u Bari, kod ruskog arhiepiskopa Georgija koji je bio emigrirao nakon Oktobarske revolucije, da ga „rukopoloži za arhimandrita“ (Dr Danilo Radojević, „Iz povijesti hrišćanskih crkava u Crnoj Gori“, Podgorica, 2000, str. 87). Arminandrit Nikodim Janjušević je fungirao jedno vrijeme kao kandidat za nasljednika crnogorskog mitropolita Mitrofana Bana, koji je umro krajem septembra 1920. godine.

Nikodim Janjušević bio je nastojnik manastira Župskog (Manastira Svetog Luke u Župi Nikšićkoj). Kao crkveno lice monaškog reda bio je istovremeno i vojnik i oficir, to jest komandir (major) crnogorske vojske. Bio je u emigrantskoj crnogorskoj vojsci u Italiji. U Italiju je kao crnogorski komita i borac za narodna prava emigrirao tokom 1920. godine, odakle je 1922. godine otišao za Sjevernu Ameriku (Sjedinjene Američke Države).

U Americi je Nikodim Janjušević ostao nekoliko godina. Tu je živio, tamo je uspostavio dijecezu Crnogorske pravoslavne crkve i nije priznavao nekanonski, nelegitimni i nasilni čin njenog ukidanja koji je sproveden u okupiranoj Crnoj Gori u periodu od 1918. do 1922. godine. Pretpostavlja se da je u SAD ostao do 1926. godine, brinući se o duhovnom životu tamošnje crnogorske političke i ekonomske emigracije. U Kraljevinu SHS vratio se 1926. godine, pošto je prijethodno pomilovan. Kad se vratio u Jugoslaviju, Nikodim Janjušević živio je u svojim rodnim Ozrinićima. Ubijen je 27. juna 1941. godine od strane pljačkaša, koji su mu, pošto su ga ubili, ukrali brojne ordene, lične i manastirske stvari. Njegovo ubistvo nije izvršeno iz političkih razloga, već iz koristoljublja. Bio je nosilac brojnih crnogorskih odlikovanja poput „Danilovog ordena“ („Krst o grlu I reda“), zlatne crnogorske „Obilića Medalje“, „Spomenice ustanka 1918″ („Gaetuše“), „Jubilarne medalje“, itd.

Na području Nikšića među najistaknutije ličnosti uključene u planiranje, organizovanje i izvođenje Božićnog ustanka crnogorskog naroda 21. XII 1918. godine bio je i Nikodim Janjušević. Na prostoru Nikšića kao vođe ustanka najčešće se u izvorima i literaturi spominju: vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, brigadir Đuro Jovović, Milisav Nikolić, bivši potpredsjednik i poslanik Crnogorske narodne skupštine, poslanik Vuko Krivokapić, komandir Stevan Pavlović, kapetani Dragiša Bojović, Puniša Bojović, Mato Todorović, Ilija Damjanović, plemenski kapetan Vasko Marojević i sekretar MUP-a Živko Nikčević, pravnik Antonije Bojović, brigadni barjaktar Milo Jovović, kapetan Radojica Nikčević, Boško Agram, Đorđije Kustudić, te nastojatelj Manastira Župskog arhimandrit Nikodim Janjušević (Vidjeti: Nikola T. Zec, feljton „Zelenaši“, Monitor, br. 206 od 30. septembra 1994, str. 46).

U izvještaju o borbama okupacionih srpskih vlasti sa crnogorskim ustanicima u okolini Nikšića koji obuhvata period od 10. do 30. maja 1919. godine, a kojeg je Pukovska okružna Komanda, odnosno, u njeno ime zastupnik komandanta pomoćnik potpukovnik Svetoz. P. Bogdanović, pov. Br. 149., iz Nikšića 12. juna 1919. godine, uputio Komandantu Zetske Divizijske oblasti na Cetinju, kaže se i to da se jedna grupa crnogorskih komita, 25. maja 1919. godine, predvođena Radojicom Nikčevićem okupila pod Budošem u selo Broćanac, a druga grupa komita na čelu sa Mićom Nikolićem i kaluđerom Nikodimom Janjuševićem, te kapetanom Dragišom Bojovićem i Vaskom Marojevićem okupila u Morakovu u Župi Nikšićkoj. Vojne vlasti organizovale su potjerne čete i druge naoružane formacije za njihovo hvatanje ili likvidaciju. Međutim, zamišljena, planirana i izvedena akcija sa svrhom njihovog hapšenja ili likvidiranja ostala je bez rezultata. Radojica Nikčević, Mića Nikolić, kaluđer Nikodim Janjušević i drugi crnogorski komiti izbjegli su potjerama i ostali su u šumi i nastavili komitsku borbu.

U izvještaju o stanju na području Nikšića i okoline kojeg je Nikšićka Pukovska Okružna Komanda, Pov. br. 245, t. j. zastupnik njenog komandanta pomoćnik potpukovnik Svetoz. Bogdanović, podnio 9. jula 1919. komandantu Zetske divizijske oblasti govori se o pristalicama kralja Nikole I Petrovića Njegoša i procjeni broja crnogorskih komita na tom području, pa se, između ostalog, veli i to da je „Katunsko pleme Cuce pristupilo skoro cijelo odmetnicima“, te se konstatuje iza toga i to da u Nikšiću, Rudinama, Velimlju „ima oko 50% pristalica kralja Nikole i nezadovoljnika s kapetanom Ilijom Damjanovićem i Nikolom Nikolićem iz Broćanca i Kostom Radovićem iz Banjana“. U tome dokumentu stoji potom i to da „Radojica Nikčević ima sa sobom u šumi oko 100 odmetnika sa Živkom Nikčevićem u Budošu, sa kojima je jedan dio Pješivaca“. Taj izvještaj sadrži i to da „Mića Nikolić sa kaluđerom Janjuševićem u Gori Ćeranića ima oko 80 odmetnika“, te da „Vasko Marojević i Bojovići u Župi Nikšićkoj imaju uza se cijelo selo Morakovo i dobar dio Župe. Svima ovima simpatiše više od 50% stanovništva okoline Nikšića“. U tome aktu stoji i sljedeće: „Rade Kršikapa iz Uskoka srez Šavnički uspio je da jedan dio ovog plemena pridobije za sebe“, te da „U Goliji srez Goranski u poslednje vrijeme ova agitacija počinje da nalazi odziva. Selo Crna Gora skoro se cijelo odmetnulo sa Petrom Dakićem na čelu“, piše u tome dokumentu.

U Ozrinićima su okupacione srpske vlasti i crnogorski renegati 14. jula 1919. godine opljačkale i zapalile kuću Nikodima Janjuševića, koja je potom izgorjela u plamenu. (Vidjeti o tome: Izjavu o zvjerstvima koje su srpske vlasti počinjele od 25. decembra 1918. godine, koju su u Rimu 7. juna 1920. godine dali Milisav Nikolić, narodni poslanik i bivši potpredsjednik Crnogorske Narodne skupštine i komitski četovođa kapetan Radojica Nikčević). Prilikom tog vojničkog pohoda na Ozriniće, okupacione vlasti su opljačkale i zapalile i kuću Nikodimovog mlađeg brata, takođe, crnogorskog komite Živka Janjuševića. Žena Živka Janjuševića – Ruža Janjušević (rođena Vušović iz Bršna) bila je od strane vlasti uhapšena bez ikakve krivice iako je bila trudnica. Ona se u nikšićkoj tamnici januara 1919. godine porodila (rodila je sina Milorada). Ona je bila uhapšena iz osvete prema njenom mužu Živku Janjuševiću, koji je bio crnogorski ustanik (Vidjeti o tome: »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića – Dokumenta o srpskim zločinima u Crnoj Gori«. Rim, 1921, str. 21).

Potpukovnik Svetozar Bogdanović kao zastupnik komandanta Nikšićke okružne Komande u raportu, Pov. br. 253, Komandantu zetske divizijske oblasti, od 16. jula 1919. godine, govori o strategiji, taktici i ciljevima crnogorskih ustanika na području Nikšića. On u tome aktu, između ostalog, veli i ovo: „Druga grupa sa Radojicom Nikčevićem, Misjom Nikolićem, Živkom Nikčevićem, Milošem Nikčevićem, kaluđerom Janjuševićem i Ljubom Nikolićem iz Ozrinića i komandirom Andrijom J. Stankovićem iz Vražegrmca – na čelu, ide od plemena do plemena, od sela do sela sa oružjem u velikim grupama i agituju riječima, novcem i prijetnjom“, navodi potpukovnik Bogdanović.

Potpukovnik Bogdanović, u ime Nikšićke pukovske okružne komande, Pov. br. 225, 29. jula 1919. godine iz Nikšića dostavlja, u izvještaju Komandantu Zetske divizijske oblasti, podatke o crnogorskim komitima iz bratstava: Zimonjić, Kontić, Višnjić, Koprivica, Mijušković, Nikčević, Bojović, Nikolić, Janjušević, Đukanović… U tome izvještaju kaže se i to da se nalaze u šumi „iz Ozrinića: Milisav (Misja) Nikolić, pop Ljubo Nikolić, kaluđer Janjušević sa još 20-30 Ozrinića“.

U izvještaju komandanta nikšićkih trupa pukovnika St. M. Popovića, Br. 805, od 10. septembra 1919. godine, upućenom Komandantu Zetske divizijske oblasti, navodi se da se u komitskoj grupi Milisava (Misje) Nikolića, koja se sastoji od 20-25 ljudi, većinom iz Ozrinića, nalaze i pop Ljubo Nikolić i kaluđer Nikodim Janjušević, kao i Vidak Jelić. „Ova grupa nahodi se u planini Vojniku i krstari do Nikšićke Župe“, navodi se u tome aktu.

Ubijanja, mučenja, hapšenja, robijanja po tamnicama, zlostavljanja, ugnjetavanja, teror, pljačkanja i uništavanja imovine, prinudne mjere kao što su: sekvestar, konfiskacije, rekvizije, kontribucije, brojne represalije kojima su permanentno bili izloženi Crnogorci, koji nijesu bili u službi beogradskih vlasti ili njeni janjičari i bespomoćno stanovništvo, rušenje i uništavanje kulturo-istorijskih spomenika, neviđeno, primitivno i grozno skrnavljenje svetinja, državnih simbola, zastave, grba i drugih nacionalnih znamenja, zabrana crnogorske kape itd. slika je brutalnog i krvavog režima koji je vladao na teritoriji bivše Kraljevine Crne Gore od 1918. godine. Te činjenice konstatuju i vođe crnogorskog narodnog ustanka za pravo, čast i slobodu Crne Gore, u jednoj Predstavci o stanju u Crnoj Gori, koju su, iz šume 24. septembra 1919. godine, postali na adresu Kraljevskog Crnogorskog Generalnog Konsula u Rimu gospodina Veljka Ramadanovića. Jedan od tvoraca i potpisnika te predstavke bio je i arhimandrit Nikodim Janjušević.

Tokom novembra 1919. godine, na području Nikšića i njegove okoline, nalazili su se i izvodili komitske akcije Milisav Nikolić, kaluđer Nikodim Janjušević, Radojica Nikčević i drugi, kako se tvrdi u određenim službenim izvještajima predstavnika organa vojne vlasti.

Sredinom 1920. godine za postignute zasluge i heroizam u borbi protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore arhimandrit Nikodim Janjušević je odlikovan zlatnom crnogorskom „Obilića medaljom“. Predsjednik crnogorske Vlade u progonstvu Jovan Simonov Plamenac je uputio naredbu „Komandi crnogorskih trupa u Gaeti“ u Italiji, u kojoj je istakao ovo: „Njegovo Veličanstvo Kralj Gospodar blagoizvolio je narediti, da se odlikuje ‘Obilića Medaljom’, arhimandrit Nikodim Janjušević, rezervni komandir. Ovo visoko odlikovanje daje mu se u znak priznanja za osobitu hrabrost, koju je pokazao u borbama protivu okupacionih trupa srbijanskih u godini 1918. 1919. i 1920. Prijepis ovoga naređenja neka izvoli ta Komanda uručiti uvaženom arhimandritu Janjuševiću. Prilikom uručenja ordena ovo naređenje ima su se zamijeniti sa dekretom“ (Vidjeti o tome: Mile Kordić, »Crnogorska buna 1919-1924«, Beograd, 1989, str. 154).

Kao kaluđer Nikodim Janjušević je jedan od potpisnika „Raporta crnogorskoj Vladi o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori, podnesen od strane vođa crnogorskih ustanika“, sačinjenog u Gaeti kod Napulja u Italiji 21. jula 1920. godine.

Kralj Nikola je umro u Kap Antibu na jugu Francuske 16. februara/1. marta 1921. godine. Njegovi posmrtni ostaci prenešeni su u Italiju i sahranjeni u Ruskoj pravoslavnoj crkvi u San Remu 5. marta 1921. godine Na pogrebu kralja Nikole čidnodejstvovali su, vršili su opijelo u San Remu, protojerej Ilija Kapa i arhimandrit Nikodim Janjušević.

Na spisku crnogorskih oficira i vojnika u Gaeti od juna 1921. godine kao oficir crnogorske vojske u rangu komandira navodi se i Nikodim Janjušević (Vidjeti Državni Arhiv Crne Gore, FEV, KCT 28).

U izvještaju crnogorskog komandira Ivana Bulatovića o ustanku Rovaca za odbranu prava, časti i slobode Crne Gore, koji obuhvata period od 13. novembra 1918. do jula 1920. godine, a kojeg je Ivan Bulatović podnio u mjestu zvanom Sulmano 29. X 1921. godine, govori se i to na su na sastancima crnogorskih ustanika, komita na Ćeranića Gori, održim u prvoj polovini 1919. godine prisustvovale sljedeće vođe crnogorskog ustanka: Milisav Nikolić, Antonije Bojović, Vasko Marojević, Nikodim Janjušević, Vujo Bulatović, Mijajlo Bulatović, Milija Rakočević, Ivan Bulatović i drugi. Potom je u selu Broćanac kod Nikšića održan sastanak crnogorskih ustanika, na kojima su prisustvovali i donosili odluke o preduzimanju akcija sljedeći ustanici komiti: Ivan Bulatović, Ibro Bulatović, Atanasko Bulatovtić, Ilija Bulatović, Milija Rakočević, Miko Vlahović, Bogdan Simović, Rade Kršikapa, Tomo Kršikapa, Živko Nikčević, Milisav Nikolić, Antonije Bojović, Dragiša Bojović, Nikodim Janjušević, Vasko Marojević, Vuk Nikolić, Ilija Damjanović, Radojica Nikčević i Nikola Nikolić. U Broćancu je tada “gospodin Arhimandrit Janjušević sa popom Ljubom Nikolićem u broćanačkoj crkvi održao je blagodarenje za dug život Kralja Nikole, uz pucanj iz pušaka i usklike ustaša- “Živio Kralj Nikola, Živjela Crna Gora”, navodi Ivan Bulatović u tome svome opširnom izvještaju. On potom navodi da je u Rovcima, kod tamošnje crkve, na skupu ustanika arhimandrit Nikodim Janjušević održao religiozni obred s željom za dug žiot kralja Nikole i zahtjevom za postojanje Crne Gore (Vidjeti o tome: DACG, FEV, Ministarski savjet, f. 111 – 114).

Crnogorski patriota, borac za slobodu i nezavisnost Crne Gore arhimandrit i rezervni komandir crnogorske vojske Nikodim Janjušević emigirirao je 1920. godine u Italiju, iz koje je 1923 otišao u SAD. Početkom marta 1923. godine stigao je u SAD. Boravio je tokom marta 1923. godine u Njujorku, a potom je 12. aprila 1923. godine stigao u Detroit. Održavao je vezu i prepisku i ostvatrivao susrete sa ruskim mitropolitom u Njujorku Platonom, te mitropolitom Grčke crkve Aleksandrom. Godine 1923.

Nikodim Janjušević je službovao u Detroitu u SAD, kao svještenik Crnogorske pravoslavne crkve – „Sveti Vasilije Ostroški“ koja se nalazila u Detriotu. Tu je on vršio Božju službu, krštenja, miropomazanja, držao liturgije i druge religiozne obrede. Bio je angažovan među crnogorskim političkim emigrantima.

Njegovu djelatnost bilježili su sa posebnim pijetetom i pažnjom i emigrantski crnogorski listovi „Crnogorski glasnik“, koji je izlazio u Detroitu, i „Amerikanski glas Crnogorca“ koji je izlazio u Čikagu.

Postoji sačuvan dokument koji govori o djelatnosti arhimandrita Nikodima Janjuševića u Sjedinjenim Američkim Državama, kao klirika Crnogorske pravoslavne crkve. Naime, sačuvana je Kršenica Ilije Baćevića, odnosno, „Izvod iz Protokola krštenih Pravoslavne Crnogorske crkve Sv. Vasilije Ostroški u Detroitu“, izdata u američkom gradu Detroitu 24. avgusta 1923. godine. U toj Kršenici stoji da je Ilija Baćević rođen 2. avgusta, a kršen i miropomazan 24. avgusta 1923. godine u Detroitu. U tome dokumentu kao roditelji kršenog navode se: otac Niko Baćević, „iz Ulcinja, Crna Gora“ i majka Milica rođena Popović, „iz Ulcinja, Crna Gora“, oboje vjere „Pravoslavne“. U toj krštenici je navedeno da je Ilija Baćević bračno dijete. Ime krštenog kuma u tom dokumentu je Ilija Martinović „iz Bajica, Crna Gora“. Svještenik koji je izvršio Svetu tajnu, u tome dokumentu je rečeno, bio je arhimandrit Nikodim Janjušević, koji je svojeručnim potpisom jemčio i ovjerio originalnost pomenute Krštenice.

Nikodim Janjušević je bio progonjen i ucijen od strane organa okupacionih vlasti. Na osnovu odluke Ministra unutrašnjih djela Kraljevine SHS, br. 25172, od 24. novembra 1922. godine, povećana je ucjena za Nikodima Janjuševića na 5.000 dinara (Vidjeti: AIIT, V1 – 33 /22). Na sve pozive na predaju Nikodim Janjušević nije se odazivao. Bio je oglašen za hajduka, ali je potjerama uspio da izbjegne. Emigrirao je u inostranstvo, iz kojega se vratio tek po dobijenoj amnestiji.

Emigrantski crnogorski list „Amerikanski Glas Crnogorca”, zvanični organ „Saveza nezavisnih Crnogoraca” u Americi, koji je izlazio u Čikagu, godina II, broj 11, od 29. marta 1924. godine, na strani 1 i 2 objavljuje tekst, t.j., pismo crnogorskih ustaničkih četovođa od 6. februara 1924. godine upućeno u Americi crnogorskom egzilantu poznatom i uglednom komiti i arhimandritu Crnogorske pravoslavne crkve – Nikodimu Janjuševiću. U tome pismu, kojeg objavljuje „Amerikanski Glas Crnogorca”, navodi se, između ostalog, da su na komitski zbor došli 600 crnogorskih gerilaca i dodaje: „Svi smo zakletvu položili jedan drugome da mira i spokojstva imati nećemo sve dokle dostojno i po Crnogorski ne osvetimo Sava Raspopovića sa društvom kao i mnoge druge, i dokle Crnu Goru od gedža ne oslobodimo pa makar da ćemo i mi svi glave izgubiti.

E moj dragi Nikodime da ti je bilo viđeti kako su nam pričali oni koji su gledali, kako je srbijanska vojska i oficiri postupala sa Raspopovićem i njegovim društvom, sa mrtvim tijelima. Oči su im vadili, noseve su im osijecali bajonetima, utrobice su im vadili, lice svakome su nagrdili, svakome sa bajonetima tijelo isparali, tako su im tijela nagrdili od kako istorija ljudskoga čovječanstva na šaru zemaljskome pamti, niko niskim nije tako učinio kao što su oni sa Raspopovićem i njegovim društvom.

Pored ovoga ostale muke i pritisak na naš žalosni narod Crnogorski, to ti brate ne mogu nikako opisati velike strahote i grozne muke i takvi pritisak da niko nikuđ maknuti ne može; tako nije bilo ni u vrijeme cara Nerona i Dioklecijana kad su Hrišćane mučili i bacali lavovima“, kaže se u tome dokumentu i konstatuje da su arhimandritu Nikodimu Janjuševiću poslali slike Sava Raspopovića i drugova, naglašavajući “da im jednom njihove sjenke poljubiš i opoješ svetu liturgiju i druga pjenija, pa makar ta služba bila i pod vedrim nebom”. U tome pismu navodi se da je arhimandrit Nikodim Janjušević crnogorske ustanike lično poznavao, da je sa njima četovao „kao prosti vojnik više od dvije godine kroz Crnu Goru. Znamo i to, da je tebe Savo i Marko Raspopovići i serdar Mujo Bašović pričasni kao lični pobratimi. Znamo da ćete ova njihova slika kao i ovo pismo duboko potresti, žao tih je svijeh kao braću. A osobito pobratime, dobro nam vjeruj da ćemo ih dostojno osvetiti“, piše „Amerikanski Glas Crnogorca“.