Čarls Darvin i evolucija života

Piše: Vojislav Gledić

Znameniti  engleski naučnik, istraživač i prirodnjak Čarls Darvin rođen je na današnji dan, 12. februara 1809. godine (umro je 19. aprila 1882). Ovaj velikan je  sredinom 19.  vijeka izgradio novu i originalnu teoriju evolucije  koja se  odnosi na razvoj života na Zemlji, kao procesa  koji ima svoj početak i  neprekidan tok promjena i usavršavanja. Darvinova    genijalna teorija   predstavlja, zapravo, cjelovitu i konzistentnu razradu ideje da  se živi svijet mijenja pod uticajem prirodne selekcije i da ima veoma dugu i složenu istoriju koja istovremeno pokazuje da ogromna raznolikost životnih formi potiče od dalekih zajedničkih primitivnih predaka. Nastalo u vrijeme prikupljanja bogatog  empirijskog i eksperimentalnog materijala, ali i u okolnostima  kada  su još uvijek bile veoma  prisutne i uticajne  religiozne predstave i  nedovoljno razvijena naučna uopštavnja, Darvinovo  učenje  odigralo je   jednu od najprogresivnijih uloga u daljem razvoju sveobuhvatnih istorijskih i naučnih tokova. Njegova ideja razvoja  ubrzo je  našla odraza u svim naučnim  oblastima, od biologije do astronomije i sociologije, a istovremeno snažno uticala i na izgrađivanje novog filozofskog shvatanja života i svijeta.

Darvin potiče iz jedne stare, poznate i darovite engleske porodice.  Otac mu je bio uspješan i ugledan ljekar, a djeda Erazmo pripadao najnaprednijim naučnim i filozofskim ljudima u Engleskoj u  18.  stoljeću. I kod  Erazma  se, takođe, javila  ideja o evoluciji čitavog organskog svijeta, ali je to bila  iskazana  u obliku podužih pjesničkih formi i kao filozofsko mišljenje,  bez navođenja nekih konkretnih činjenica. Darvinov otac Robert je želio da svoga sina uputi na medicinu i tako nastavi porodičnu tradiciju. Međutim,  Čarls je od najranije mladosti bio usmjeren ka prirodi, naročito  na posmatranje i proučavanje bogatog biljnog svijeta. U okolini njegovog  rodnog grada  Šrusberija  je postojala veoma bujna vegetacija koja je omogućavala  radoznalom  i talentovanom dječaku da sakuplja razne travke, cvijeće,   biljke i insekte, da pravi posebne kolekcije i da ih čuva u  naročito za to pripremljenim  herbarijumima. U toku školovanja u svom rodnom gradu  bio je osrednji đak jer su mu, kako je kasnije isticao, stari klasični jezici i bubalački način učenja predstavljali veliko opterećenje. Pored toga, na  Darvinov  negativan stav prema školi utico je i râni gubitak  majke, koja je umrla kada mu je bilo osam godina.

Nakon završetka srednje škole u Šrusberiju, otac je upisao svoga sina na medicinu Univerziteta u Oksfordu. Ali se mladić nije mnogo interesovao za ljekarsku veštinu, nego je stalno čitao djela iz biologije, posebno svoga spise djeda  Erazma,  i koristio svaki trenutak  slobodnog vremena za odlaske u prirodu. Volio je, takođe, lov i ribolov, a posebno ptice. Tako je mladi Čarls umjesto da se povinuje očevog želji i pripremi za poziv koji je, pored porodične tradicije,  imao veliki društveni ugled,  „gubio“ vrijeme  jer su mu medicinske studije predstavljale opterećenje i bile „nepodnošljivo dosadne“. Uvidjevši da mu sin samo traći vrijeme i da nema načina da ga privoli da ispuni  njegovu želju da nastavi porodičnu tradiciju, otac je Čarlsa ispisao sa medicine i upisao na studije teologije u Kembridžu. Smatrao je da svoga sina mora obrazovati i obezbjiediti  mu neko „pristojno“ i za život korisno zanimanje. Međutim, i studije telogije su za mladog Čarlsa predstavljale „žalosno gubljenje vremena“, pa je iskoristio priliku da posjećuje predavanja jedne grupe uglednih profesora prirodnih nauka, posebno botanike i zoologije.

Iako je stekao teološko obrazovanje i kvalifikacuju za sveštenika,. Darvin se nikada nije bavio tim poslom. Njega je ljubav prema prirodi, prema biljkama i životinjama, neprekidno podsticala da ih posmatra, proučava i da stalno odlazi u prirodu. Tu se najbolje osjećao, a neobično lijepi i bujnom vegetacijom obrasli  predjeli su u njemu  uvijek izazivali, pored naučnog,  još i  estetsko i flozofsko interesovanje.  Mnogo je čitao raznu literaturu koja se odnosila  na prirodu tako da je tu oblast zaista izvanedno upoznao, iako formalno nikada nije učio specijalno nijednu posebnu nauku o prirodi. Sudbonosna prekretnica  mladom 22-godišnjem Čarlsu  desila  se kada je primljem,   uprkos očevom kategoričkom protivljenju, na istraživački brod “Bigl“  kojim je planirano  da jedna ekspedicija obavi detaljno ispitivanje južne Zemljine hemisfere. Trebalo je angažovati i jednog prirodnjaka volontera koji bi se priključio posadi i tako obezbijedio  ekspediciji širi i značajniji djelokrug rada.  Zahvaljujući  zalaganju Čarlsovog ujaka  Džošaja Vedžvuda uspio je da se ukrca i da se otisne  na petogodišnje putovanje po tada još uvijek nedovoljno poznatim oblastima Zemljine kugle.

U to vrijeme su još uvijek vladale primitivne predstave o životu i njegovom postanku. Najveći uticaj je imala Biblija sa učenjem o božanskom porijeklu svih životnih oblika,  što je, ujedno, značilo da su mnogobrojne i raznovrsne vrste biljaka i životinja jednom  za svagda date bez ikakvih kasnijih promjena. Istina, i prije Darvina, kao  i u njegovo vrijeme, pojedini naučnici i prirodnjaci su zapazili promjenljivost zemaljskog  neživog i živog svijeta što je upućivalo i na misao da su različite biljne i životinjske vrste mnogo dublje i čvrše međusobno povezanme nego što su to davale tadašnje  krute klasifikacije i teorijsko razmatranje. Kant i Laplas su pokazali, još u drugoj polovini 18. vijeka,  da je naša Zenlja nastala prirodnim putem, djelovanjem poznatih i jasnih mehaničkih i fizičkih zakona. To je neminovno povlačilo i revidiranje opštevažećih shvatanja na svim poljima prirode, uključujući i živi svijet. Francuski naučnik Žan Lamark (1744-1829)  je početkom 19. vijeka   razvio  teoriju prirodnog sistema zasnovanog na ideji o genealoškoj istoriji živih bića. Ipak, sâm nastanak života je, po njemu,  djelo Boga koji je na početku stvorio određeni broj životnih vrsta. Lamark je, pored ostalog, ukazao  da  u okviru  ogromnog živog svijeta postoji „stepenasta raznovrsnost“  koja je jasno upućivala na razvojni put svih pojedinačnih oblika.

Darvin je na svom istorijskom putovanju na istraživačkom brodu “Bigl“  proveo punih pet godina. Obišao je istočnu obalu Južne Amerike i čak dva puta prelazio preko visokih i teško pristupačnih Anda. Pažljivo  je posmarao, ispitivao i proučavao ogroman broj raznih biljnih i životinjskih vrsta. Imao je izraziti dar za logičko povezivanje velikog broja konkretnih činjenica. Ubrzo je zapazio veliku raznovrsnost, ali i specifičnost života u Južnoj Americi u odnosu na tada poznate vrste na sjevernoj Zemljinoj hemisferi. Potom je brodom otplovio oko južnog „roga“,  da bi se ekspedicija uputila ka zapadnim obalama Južne Amerike. Najveći dio vremena i istraživačkog rada je posvetila  naučnim proučavanjem na arhipelagu Galapagos. Riječ je o skupini od deset kamenitih  ostrva, nastalih  prije jednog do četiri miliona godina  i udaljenih oko hiljadu kilometara od zapadne obale Južne Amarike, a  koja  leže  u oblasti polutara. Tu je Darvin zapazio  da postoji mnoštvo živih kopnenih bića i morskih  vrsta koje su imale specifian oblik i karakeristike. Bilo je jasno da, na primjer, razne vrste kornjača, iako imaju svoje srodnike u drugim područjima, ovdje predstavaljaju zaista posebne  vrste koje imaju niz jasno uočljivih  specifičnih pojedinosti. Detaljno  je ispitao razne autohtone oblike  života na Galapagosu i zatim ponio sa dobom bogatu kolekciju koju je kasnije detaljno analizirao i  povezao, što je pedstavljalo jednu od osnova za njegovo  jedinstveno i genijalno teorijsko razmatranje i uopštavanje.

Poslije Južne Amerike, ekspedicije na brodu Biglu  uputila se ka Australiji i okolnim velikim ostrvima,  Novom  Zelandu  i Tasmaniji, gdje je slavni prirodnjak nailazio na neobična i veoma zanimljiva bića i biljne vrste. Sve je to brižljivo posmatrao, proučavao i svrstavao u svoje znalački obrađene i bogato sakupljene kolekcije. Ustanovio  je da se na pojedinim ostrvima nalaze bića kojih, inače, nema na drugim kontinetima. Najbolji primjer za to su bili torbari u Australiji koji pokazuju da je taj kontinet veoma davno  postao samostalno  kopno odvojeno od ostalih velikih  Zemljinih površina. Darvin je, takođe, naišao i na pojedine fosilne ostatke koji su jasno pokazivali da su ranije izumrle vrste imale bitno različitiju unutrašnju građu i strukturu od  njihovih dalekih, savremenih potomaka. Već  tada se, na licu mjesta, počela rađati originalna  misao o stalnoj i neperkdinoj promjeni  vrsta koja uslovljava izmjenu kasnijih pokoljenja u odnosu na pethodne generacije.  To je, zapravo, značilo da čitav biljni i životinjski   svijet predstavlja jedan uzlazni evolucioni lanac koji se mijenja i prolagođava spoljašnjim uslovima. Izgradnja čitave konzistentne teorije je, međutim,  nastala  mnogo godina kasnije,. kada je sakupljeni materijal razvrstao, sredio   i analizirao, ali i upoznao  niz novih  veoma značajnih činjenica.

Kad se vratio u Englesku,  Darvin je sa sobom donio izvanredno bogatu i dragocjenu kolekciju koja se odnosila na sve daleke krajeve koje je posjetio i proučavao. Počeo je strpljivo i  sistemstski da  obrađuje raznovrsni   prikupljeni metarijal. Teorijsko uopštavanje je  nametalo nekoliko veoma važnih zaključaka, ali  je njemu, kao genijalnom naučniku, posebno zapala za oči  činjenica da postoji znatan broj vrsta koje pripadaju istom rodu, a  koje  se, ipak, jasno  međusobno razlikuju. Darvina je posebno zainteresovalo    pitanje zašto se te vrste razlikuju, i to utoliko više ukoliko je između njih veća prostorna ili vremenska distanca.  Još važnije je bilo pitanje: kako i na koji način nastaju  te razlike, koji su to djelotvorni uzroci koji  uslovljavaju jasnu podjelu  mnogih rodova  na vrste i  kakva je njihova međusobna horizontalna i vertikalna povezanost.

Naravno, Darvin je želio da na postavljena  pitanja odgovori sa svom naučnom pouzdanošću, sa obiljem činjeničkog materijala  kojeg  je posjedovao, ali i sa novim  podacima koje je nastavio da prikuplja, analizira  i obrađuje. Posjedovao je veoma razvijen smisao za posmatranje i uočavanje bitnih pojedinosti, ali  istovremeno, kao  savjestan naučnik, nije žurio da izvodi velike generalizacije i da ih objavljuje.  Pažljivo je bilježio ne samo sve naučne pojedinosti, nego i mnogobrojna interesantna sporedna  zapažanja. Kao istraživač  na “Biglu“  pokazao se i kao marljivi putopisac koji je  pomno vodio dnevnik o svim tekućim događajima, ali  i svojim razmišljanjima.  Zato je poslije povrata u Englesku najprije objavio svoje bilješke sa petogodišnje ekspedicije   pod naslovom ,,Putovanje jednog prirodnjaka oko svijeta“. Pored toga, počeo je da u poznatim  stručnim i naučnim časopisima  publikuje  manje radove o pojedinim konkretnim problemima koje je uočavao i rješavao za vrijeme svog putovanja. U člancima se, ipak, ispoljavaju  njegove genijalne ideje o sadašnjem  i genealoški povezanom živom svijetu, o tome da se jasno uočavaju duboke evolucione i anatomsko-fiziološke veze između raznih vrsta biljnog i životinjskog svijeta.

Davin se priključio  jednoj grupu poznatih i iskusnih  prirodnjaka koji su mu pomogli da razvrsta i obradi bogati materijal što ga je sakupio tokom petogodišnje ekspedicije po južnoj Zemljinoj hemisferi. Osim oga, dopisivao se i neposredno razmjenjivao misli i iskustvo sa najpoznatijim naučnicima toga vremena, sa geolozima, minerolozima, botaničarima i zoolozima, upoređivao svoja zapažanja sa kolegama i velikim stručnjaci i naučnici posvećenih ispitivanju prirode. Bio je, takođe, veoma zainteresovan i za svestrano upoznavanje sa mnogobrojnim otkrićima na  području poljoprivrede, stočarstva i  drugih oblasti. Treba ukazati na činjenicu da je Engleska u to doba, a i u pethodnim stoljećima, bila nadaleko  poznata kao zemlja u kojoj su postignuti veliki uspjesi u stvaranju mnogobrojnih veoma  značajnih sorti korisnog bilja  i novih vrsta  ovaca, konja, pasa, golubova, kokoši i sl. I sam Darvin je, inače, gajio golubove i postigao  znatne uspjehe koji su ga isticali kao jednog od značajnijih uzgajivača i  kolekcionara.

Pored proučavanja flore i faune u prirodnom okruženju, dakle, daleko od čovjeka i njegovog neposrednog praktičnog djelovanja,  Darvin se intenzivno bavio problemom  promjene vrsta koje je sâm čovjek nesvjesno, tokom istorije, načinio ili planski i svjesno stvarao.  U tom pogledu se posebno pozabavio proučavanjem mnogih veoma jasno razdojenih i kvalitetnih vrsta koje su engleski uzgajivači još u 18.  veku uspjeli da načini sopstenim metodima. Na jednoj strani su bile mnoge nove vrste domaće stoke, od pasa i konja, pa preko goveda, svinja, ovaca do  drugih životinja. Na drugoj strani, dobijene su mnoge veoma specifične sorte raznog   bilja, koje se bile mnogo poželjnije i za čovjeka korisnije od bilja što se nalazi u prirodi. U tom pogledu je Darvin dobro proučio metode koje su pojedinci, odgajivači novih rasa životinja i stvaranja kultura posebnih sorti bilja, primjenjivali i razvijali  specifičnu  i  originalnu tehniku rada.   Među uzgajivačima  bilo je mnogo veoma iskusnih i dobro upućenih  pregalaca koji su stekli ne samo veliko praktično iskustvo, već i uvjerenje  da svojim sopstvenim zalaganjem i vještinom mogu dobiti vrste i sorte kakve se samo poželjeti mogu. To je jasno pokazivalo da se vrste mienjaju, da one nisu jednom za svagda dati  životni oblici  koji postoje od pamtivjeka (od Božjeg stvaranja).

Veliki engleski naučnik je svoju epohalnu teoriju organske evolucije stvarao preko dvadeset godina. U okviru te genijalne  teorije posebno su naglašeni sledeći temeljni principi. Prvo, sve biljne i žvotinjske vrste su međusobno povezane, imaju sličnu zajedničku strukturu (koja se posebno manifestuje na nivou ćelijske organizacije), kao i zajedničko porijeklo. Ukoliko se, naime, ide dalje u prošlost  Zemlje i živog svijeta, to se jasnije mogu ustanoviti  primitivnije organizacije i međusobno povezanije  vrste biljaka i životinja. Darvin je, naime, u Južnoj Americi naišao na fosilne ostatke nekih  životinja što mu je jasno pokazivalo njihov nekadašnji izgled, oblik, veličinu, kao i razlike koje su nastale tokom kasnijeg razvoja u   odnosu sa njihovim današnjim potomcima. I prije Darvine, posebno u okviru geoloških istraživanja, otkriveni su mnogi primjerci davno izumrlih vrsta što je jasno pokazivalo da je Zemlja prošla kroz razne faze ne samo geološke istorije,  već i kroz mnoge nivoe evolutivnog razvoja živog svijeta.

Darvin je ustanovio da porijeklo  domaćih životinja  pokazuje da one imaju jednog, dva ili najviše tri zajednika pretka. Čovjek je izdvojio i pritomio određene životinje koje su bila od posebnog značaja  i velike koristi za njegovu ishranu, za odjevanje ili dobijanje nekih drugih proizvoda. Proces pripitomnjavanja je tekao veoma dugo,  tokom milenijuma, da bi se postepenim izdvajanjem (selekcijom) i ukrštanjem dobile vrste koje su imale mnoge korisne i za čovjeka potrebne osobine. Taj proces izdvajanja i odabiranja, uključujući posebne metode ukrštanja odabranih  jedinki, doprinio je da su se stvorile potpuno nove vrste životinja (i biljaka)  kojih inače nema u prirodi (u takvom  specifičnom  obliku).  I u Darvinovo vrieme su mnogobojni iskusni odgajivači nastavili posao svojih davnih predaka, ali su efekti izmjena pojedinih osobina i vrsta bili mnogo brži i vidljiviji. Treba istaći da su davni ljudi, još u praistorijsko vrijeme, vršili selekciju spontano pri čemu, svakako, nisu znali uzroke koji uslovljavaju promjene, ali su se efekti njihovog  stalnog rada, kroz mnoge generacije, konačno ispoljavale  kao stvaranje novih veoma korisnih vrsta. Slekcija je, dakle,  tokom mnogih milenijuma, tekla  čovjekovom nesvjesnom  aktivnošću, ali veoma djelotvornim radom na izdvajanju onih jedinki koje su za njega bile od posebnog značaja i vrijednosti.

Stalna i neprekidna  selekcija se odvija i u potpuno prirodnim uslovima. Tu vladaju posebni zakoni koji imaju materijalne uzroke, predstavljaju svojstvo same prirode, nežive i žive materije, kao i njihovog međusobnog stalnog i neprekidnog prožimanja. U prirodi među živim svijetom vlada borba za opstanak, kao   stalan i  djelotvoran  proces.  Darvin ju je tako   nazvao imajući u vidu da se svako živo biće bori da bi preživjelo u surovim uslovima i ostavilo potomstvo. Pri tome opstaju samo one jedinke i vrste koje su se bolje i cjelovitije prilagodile spoljanjim i unutrašnjim okolnostima. Ponekad je i neka sasvim neznatna promjena, nastala kod neke jedinke, uticala da se ona tokom kasnijih generacija učvršćivala, jačala i razvijala stvarajući drugu  vrstu koja je bila prilagođenija za odgovoravajuće uslove i tako opstala, dok su mnoge druge vrste, koje nisu imale poboljšane  osobine korisne za opstanak, vremenom nestale (iščeznule). Prilagođenost životinja uslovima okolne sredine je rezultat selekcije koja se neprekidno odvija u prirodi. Odnos između organizma i mnogobrojnih faktora sredine u kojoj se nalazi životinjsko  stanište Darvin označava kao borbu za opstanak. U toj stalnoj i vječitoj borbi nikada se ne mogu  održati sve jedinke  određene  generacije;  veliki broj njih biva eliminisan sa lica Zemlje. Preživljavaju samo jedinke sa pozitivnim osobinama koje su korisne za datu vrstu i njen opstanak.

Darvinova originalna  teorija o postanku vrsta se pokazala od epohalnog značaja. Ona je uspjela da ogromno mnoštvo raznih vrsta biljnog i životinjskog svijeta, kako  postojećeg tako i onog što je postojao tokom geološke prošlosti,  poveže u jednu skladnu i logički besprekorno povezanu cjelinu. Poslije Darvinovog objašnjenja postanka vrsta   je bilo potpuno razumljivo zašto se živa bića uopšte mogu klasifikovati i povezivati u manje i veće cjeline. Iako su još mnogo prije Darvina, još od doba Aristotela  )384-322. P. n. E) i njegovog učenika Teofrasta (oko 370-280. p. n. e), izvršene prve naučne klasifikacije životinja i biljaka, niko nije postavio ključno pitanje njihove geneze. Istina, i Aristotelu je bilo jasno, što je on zaključio iz posmatranja i analize ogromnog broja životinja koje je proučavao (preko petsto vrsta), da životinje formiraju  jedan uzlazni niz u obliku jasno  uočljivog  stepena usavršavanja. Slično je bilo u biljnom svijetu kao što je to zapazio Teofrast.

Dvije osnovne karakteristike živog svijeta su, po Darvinu, promjenljivost i nasledljivost. Samo zahvaljući mogućnmosti da se organizam mijenja, da ima sposobnost da se prilagođava životnoj sredini  kada se promijene spoljašnji faktori, omogućuje mu da opstane i preživi u surovoj  stvarnosti. Osobina promjenljivosti je, inače, osnovno svojstvo biljnog i životinjskog svijeta jer ne postoje dvije istovjetne jedninke nego svaka, pored glavnih zajedničkih osobina, ima i niz specifičnih razlika. One se ispoljavaju u veličini tijela, u pojedinim razlikama spoljašnje i unutrašnje organizacije, a to omogućuje da su određene jedinke sposobnije i otpornije od drugih. Upravo te jedinke imaju izgleda da lakše  prežive i da daju jače i kvalitetnije potomstvo, mnogo  bolje i sposobnije za život i dalju evoluciju. Ne postoje  dvije potpuno istovjetne individue što najbolje potvrđuje  bogatstvo i raznolikost živog svijeta i na najnižem stepenu organizacije, na nivou jedne jedinstvene životne vrste.

Pročitajte JOŠ: