Bokeljski kapetan koji je ulovio admirala fon Špea

Zaboravljeni heroj bitke kod Foklandskih ostrva iz Lepetana

Tivat – Dok se u svijetu raznim publikacijama, TV emisijama i izdavačkim projektima obilježava stota godišnjica od izbijanja Prvog svjetskog rata, domaća istoriografija i publicistika zaboravila je kapetana Iliju Damjanovića sa Lepetana, morskog vuka koji je prije tačno 100 godina „ulovio“ najtraženiju flotu u Velikom ratu –eskadru njemačkog admirala Maksimilijana fon Špea.

Graf Špe sa svojom istočno-azijskom eskadrom ratnih brodova harao je tokom 1914. godine vodama Atlantika. Skoro da nije bilo savezničkog konvoja koji nije bio uništen od strane flote koja je postala strah i trepet za pomorce. 1.novembra legendarni njemački admiral fon Špe u bici kod Koronela do nogu je potukao britansku flotu pod komandom kontraadmirala Kredoka koji je tom prilikom poginuo. Jedan od najvećih poraza britanske flote bio je vruć šamar britanskom Admiralitetu, pa je je prvi lord Admiraliteta, Vinston Čerčil poslao kaznenu ekspediciju od čak 56 ratnih brodova koja je preko mjesec dana bezuspješno tragala za Špeovom flotom oko obala Patagonije i Argentine.

Na istorijsku scenu u tom času stupa odvažni bokeljski kapetan Ilija Damjanović koji je bio zapovjednik trgovačkog parobroda „Rawson“ argentinske kompanije „Compania Argentina de navigacion a vapor Nikolas Mihanović“. Ploveći na redovnoj liniji Buenos Aires – Patagonija – Tiera del Fuego kod zabačenog ostrva Pikton uz čileansku obalu kapetan Damjanović je uspio ono što danima nije uspjevalo britanskoj eskadri. Toga 4.novembra izjutra je plovio uobičajenom rutom među hiljadama ostrvaca, grebena i tjesnaca kod samog Magelanovog prolaza kada je južno od ostrva Pikton ugledao obrise flote najčuvenijeg njemačkog admirala Prvog svjetskog rata.

Ne osvrćući se na paniku putnika na brodu kojih je bilo oko 300, Ilija je rizikovao svoj, život putnika i posade kao i sam parobrod i skrenuo sa rute da bi pratio njemačku flotu, a zatim je podatke o kretanju i poziciji njemačkih ratnih brodova proslijedio jednom britanskom brodu na koga je usput naletio.

Damjanovićev podvig bio je uvertira za veliku pobjedu engleske mornarice na admiralom fon Špeom u bici kod Foklandskih ostrva 8.decembra 1914. godine.

Pod komandom viceadmirala Dovtona Stardija bila su dva najmoćnija bojna broda britanske flote „Invizibl“ i „Infkelsibl“ kao i sve ostale pomorske snage u Atlantskom okeanu, pa su njemački oklopni krstaši „Gnajzenau“ i „Šarnhorst“, lake krstarice „Nirnberg“, „Lajpcig“  i tri transportna broda završili na dnu. Od cijele fon Špeove eskadre uspela je da pobjegne, zahvaljujući mraku, jedino laka krstarica „Drezden“ koja je potopljena 14.marta 1915. godine kod čileanskog ostrva Mas a Tjeri.

Kada je njemačka eskadra uništena, kapetan Damjanović se sa svojim brodom Ravson vratio u Buenos Ajres gdje mu je priređen veličanstven doček.  O bici u kojoj je sa svojim komandnim brodom „Šarnhorst“ potonuo admiral fon Špe sa svoja dva sina i 2.200 njemačkih mornara mjesecima se pisalo u engleskoj, američkoj i francuskoj štampi. Osim novinskih članaka u kojima se isticala njegova hrabrost, pismene zahvalnice engleskog poslanika u Buenos Ajresu, predstavnika savezničkih vlada i predloga za orden, kapetan Ilija nikad nije odlikovan za ovaj podvig. Engleska ambasada uputila je pismeni zahtjev vladi u Londonu za odlikavanje Ilije Damjanovića, ali se London oglušio o ovaj poziv.

Putnički brod „Rawson“ postaje transportni brod Ratne mornarice, a Ilija Damjanović za njegovim kormilom redovno prevozi zalihe saveznicima od Argentine do Evrope. 17.februara 1914. godine Damjanović u Biskajskom zalivu sudara se sa njemačkom podmornicom. Kapetan „Rawsona“ uzima podmornicu na nišan krmenog topa koji je ugrađen na brod i onesposobljava je za plovidbu dok u pomoć nijesu pristigli francuski ratni brodovi.

Argentina se odužila bokeljskom morskom vuku tako što je čitavu jednu aveniju nazvala imenom „Eliasa Damianovicha“. Na inicijativu njemačkog ambasadora u Argentini, Lizburga Njemačka je raspisala potjernicu za Ilijom Damjanovićem. Zanimljivo je da su Damjanovići strahovali za Ilijinu bezbjednost i tokom Drugog svjetskog rata, jer je kapetan sa Lepetana bio istaknuti patriota i slobodar. Kapetan Damjanović proveo je u kompaniji Nikolasa Mihanovića argentinskog brodara porijeklom iz Zadra, preko 20 godina zapovjedajući najluksuznijim parobrodima „Ravson“ i „Primero“ zapošljavajući veliki broj ljudi iz Boke, Srbije i Crne Gore koji su početkom prošlog vijeka dolazili u Argentinu trbuhom za kruhom. Damjanović je bio izuzetan pomorac sa završenom Pomorskom akademijom u Buenos Ajresu, ali i veliki erudita, jugoslovenski i srpski patriota i društveno politički radnik. Govorio je i pisao španski, portugalski, italijanski, engleski, francuski, latinski jezik a sporazumijevao se na ruskom i arapskom jeziku.

Naši iseljenici Damjanovića koji je bio nastanjen u luksuznom dijelu Buenosa Ajresa u kvartu Avelaneda biraju za predsjednika Srpsko-hrvatske iseljeničke stranke i na toj dužnosti je ostao do 22.aprila 1923. godine kada je na veliku molbu svoje sestre Ane odlučio da se vrati u domovinu. Bio je član udruženja „Društvo Srbija“ u Buenos Ajresu, pomagao štampanje časopisa „Jadran“, član udruženja „Branitelja sloge“, lični prijatelj sa predsjednicima vlada Argentine, Paragvaja i SAD, kršteni i vjenčani kum brojnih iseljeničkih porodica. Pomagao je Crveni krst Srbije i Crne Gore i borce na Solunskom frontu. Po povratku u Boku godinama je predsjedavao „Bokeljskom organizacijom iseljenika“ čije je sjedište bilo u kotorskoj kafani „Dojmi“. Jedan je od zaslužnih za otvaranje pošte u Lepetanima, predsjedavao je odborom roditelja u Osnovnoj školi u Lepetanima, sarađivao sa Udruženjem pomorskih kapetana iz Dubrovnika. Bio je veliki crkveni dobrotvor, član crkvenih odbora u Jošici i Tivtu, prijateljevao sa bokokotorskim episkom Kirilom i don Nikom Lukovićem. Bio je kum sa dr Simom Miloševićem.

Zbog zasluga za osnivanje Kraljevine Jugoslavije odlikovan je ordenom Bijelog orla koje mu je uručio ministar za socijalnu politku i njegov prijatelj Mirko Komnenović, a kraljevska kuća Karađorđevića ga je molila da bude kapetan kraljevske jahte „Vila“ što je odbio zbog poznih godina.

U Boku se vratio sa bogatom bibliotekom, a njegova unuka Marija sa sjeća da je u nedostatku sna noći provodio pišući i čitajući. Oženio se u 61.godini i dobio troje djece.  Umro je 1953. godine i sahranjen na porodičnom groblju crkve Svete Nedjelje na Jošici. Zanimljivo je da je i njegov sin Ilija Damjanović bio dugogodišnji pomorski kapetan na kotorskoj „Jugooceaniji“.

Ilija Damjanović bio je potomak familije koja je dala desetak čuvenih kapetana, brodovlasnika i pomorskih oficira. Porodica Damjanović porijeklom je ispod Ostroga, a u Boku se doselila izmeđi 1680. i 1700. Ime kapetana Ilije Damjanovića pominje se u brojnim pomorskim enciklopedijama. Država se nikad nije odužila za njegove brojne zasluge. Kraj života dočekao je uz skromnu penziju koja je po svjedočenju porodice odgovarala penziji običnog obalskog radnika.

Željko Komnenović