Adžić – Grubaču: Plamenac je predlagao zajednicu Crne Gore i NDH

Piše: Novak Adžić

(Odgovor na tekst g. Vojina Grubača objavljen na Portalu IN4S od 2. juna 2017. godine)

Lijepo je kad uvaženi građevinski inžinjer i publicista Vojin Grubač ulazi u priču i daje komentare o Jovanu S. Plamencu, koristeći objavljena istraživanja istoričara dr Slavka Burzanovića, odnosno, Burzanovićev tekst pod naslovom “Jedan neuspjeli državni projekat Jovana Plamenca iz 1941. godine”, objavljen u časopisu “Matica”, proljeće-ljeto 2010. str. 143-152. Nije, međutim, lijepo i korektno kad preskače da pomene autora i priređivača toga teksta dr Slavka Burzanovića, te, koherentno tome, neprihvatljivo je kada g. Grubač priču o Plamencu plasira na neprimjeren način, pristrasno i van razumijevanja i objašnjenja istorijskog konteksta, s Grubačevom evidentnom nakanom da bi se J. S. Plamenac i danas iskoristio kao sredstvo u cilju “legitimizacije” i “dokazivanja” apriori postavljenih aktuelnih velikosrpskih nacionalističkih, ideološko-političkih i profanih propagandnih “teza”. Elem, bio bi red, a i naučna je obaveza, da gospodin Vojin Grubač uzme u obzir i analizira i Plamenčevu ideološko-političku i državničku djelatnost u cjelini, kako bi se valjano o njemu moglo rasuđivati. To podrazumijeva i prezentaciju i analizu, pored ostalog, i Plamenčevog političkog rada u Crnoj Gori i u egzilu, u inostranstvu (Francuskoj, Italiji, Velikoj Britaniji i SAD) od 1919. do 1925. godine, kada je on bio najprepoznatljivija ličnost crnogorske političke emigracije, koja se borila za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. Budući da je taj dio Plamenčeve biografije gospodin Grubač pretućao, vjerovatno namjerno, ja ću ga podsjetiti na neke fragmete iz političke i ideološke djelatnosti Jovana Plamenca uglavnom iz emigrantskog perioda njegovog života, ali u određenom smislu i tokom 1941. godine pa do njegove smrti, polovinom 1944. godine, negdje na prostoru rodne Crmnice.

Jovan Simonov Plamenac je rođen u Boljevićima u Crmnici 1879. godine, a ubijen je 1944. godine u Crmnici (do dan danas nijesu pronađeni njegovi posmrtni ostaci). Nižu gimnaziju i dva razreda učiteljske škole Plamenac je završio u Srbiji, odakle je protjeran nakon Ivanjdanskog atentata 1899. godine. Učiteljsku školu završio je u Pakracu. Studirao je u Njemačkoj (Jena), đe je završio Pedagoško-filozofski fakultet. Kad se vratio u Crnu Goru, bio je predavač u Bogoslovsko-učiteljskoj školi na Cetinju. Potom je postao školski nadzornik u Ulcinju i Podgorici. Na izborima 1906. godine izabran je u rodnoj Crmnici za Narodnog poslanika u Crnogorskoj Skupštini. Bio je Ministar prosvjete i crkvenih djela (od 4. aprila 1907. do 2. aprila 1909. godine) u vladi dr Lazara Tomanovića. Ministar unutrašnjih djela bio je od 2. aprila 1909. godine do 24. januara 1910. godine, takođe u tomanovićevoj rekonstruisanoj vladi. Obavljao je i dužnost Državnog savjetnika. Predsjednik Crnogorske narodne skupštine postao je jeseni 1911. godine. Ministar unutrašnjih poslova Jovan S. Plamenac je i u Vladi generala Mitra Martinovića (od 6. juna 1912 do 25. aprila 1913), kada daje ostavku zbog neslaganja sa Krunom po pitanju Skadra. Kao, u to vrijeme, opozicija kralju Nikole I Petroviću Njegošu i Vladi otpušten je iz državne službe 1914. godine, ali kasnije je postao jedna od ključnih ličnosti crnogorskog Suverena u progonstvu. J. S. Plamenac je bio poliglota. Pored maternjeg jezika, govorio i pisao njemački(m), francuski(m), engleski(m), italijanski(m) i ruski(m) jezik(om).

Jovan S. Plamenac je bio duhovni i politički vođa i organizator Božićnog ustanka crnogorskog naroda 21. decembra 1918. godine. Na poziv kralja Nikole odlazi u inostranstvo početkom 1919. godine.

Predsjednik je crnogorske vlade u emigraciji i Ministar inostranih poslova, te Zastupnik Ministra unutrašnjih poslova postaje 17. februara 1919. godine i na tom položaju ostaje do juna 1921. godine u Parizu i Rimu. Jovan S. Plamenac je bio iza kralja Nikole najznačajnija ličnost crnogorske političke emigracije. Vlada Kraljevine SHS na čijem su čelu bili Nikola Pašić i Svetozar Pribićević je februara 1925. godine amnestirala Jovana S. Plamenca i on se vratio u zemlju. Primljen je u Beogradu na Dvoru kralja Aleksandra Karađorđevića i imenovan je za ministra rezidenta Kraljevine SHS u Pragu u Čehoslovačkoj. Međutim, uskoro je penzionisan (nije ni stupio na dužnost) i potpuno politički pasiviziran do 1941. godine. Uoči povratka u zemlju, koji je dogovorio sa Nikolom Pašićem, Jovan S. Plamenac je napisao političku deklaraciju-pismo kralju Aleksandru, kojeg je predao poslanstvu Kraljevine SHS u Parizu i koje nosi datum 31. januar 1925. godine. Original tog pisma- deklaracije objavio je dr Šerbo Rastoder u knjizi “Janusovo lice istorije”, Podgorica 2000. Treba reći da postoji i falsifikovana verzija te Palmenčeve deklaracije-pisma kralju Aleksandru, koju je objavio Jovan Ćetković u knjizi “Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”, Dubrovnik 1940. godine. Kad se vrato u Kraljevinu SHS 1925. godine Jovan S. Plamenac je živio od svoje skromne penzije u Beogradu i Crmnici. Strijeljan je od strane partizana 1944. godine u Crmnici.

U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću neformalni politički vođa Božićnjeg ustanka (koji je bio član cetinjskog ustaničkog odbora, ali ne i njegov de facto primus) i kasniji crnogorski premijer u egzilu Jovan Simonov Plamenac, je 31. (18) decembra naveo suštinu političke i ustaničke borbe crnogorskih “zelenaša”, rojalista i indipendentista, koji su po slomu ustanka nastavili sa komitskom, gerilskom i emigrantskom borbom “ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE”. Naime, u tome pismu Jovan S. Plamenac navodi: “Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima”, kako u suštini stvarni vođa, vojni zapovjednik ustaničkih snaga u Božićnjem ustanku, kapetan, potom, komandir Krsto Zrnov Popović navodi u svome dnevniku.

Dakle, u vrijeme stvaranja Kraljevine SHS crnogorski Dvor, Vlada i njihove mnogobrojne pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje Jugoslavije na principima saveza suverenih država (konfederacije) i tražili su vaspostavljanje Crne Gore kao države, kao i garantovanje i primjena prava crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o državno-pravnom statusu Crne Gore u skladu s crnogorskim Ustavom i zakonima.

Komandant srpskih “Jadranskih trupa” koje su okupirale 1918. godine Crnu Goru, general Dragutin Milutinović je, 2. januara 1919. godine, sa Cetinja, O. broj 875, u izvještaju Komandantu II armije o događajima koji se odnose na Božićni ustanak crnogorskog naroda krajem 1918. godine, zapisao i ovo: “Kad sam 17. decembra pr. g. dobio prve vesti o tome, da se u Crnoj Gori sprema oružani pokret protiv ujedinjenja sa Srbijom, pozvao sam k sebi ljude, koji su mi označavani kao vođi, i iz razgovora, koji sam 18. decembra pr. g. vodio u mome štabu sa g. Ristom Popovićem- jednim od Jabučana- biv. ministrom, i g. Petrom Lomparom, komandirom, dobio sam utisak, da je komplot potpuno organizovan i da je njegovo izvršenje pitanje najkraćeg vremena. Taj utisak pretvorio se u uverenje, kad su sva moja naprezanja u toku 18 i 19. dec. pr. g. da dođem u ličan dodir sa g. g. Jovanom Plamencem, takođe bivšim ministrom i g. Jovom Popovićem, biv. diplomatskim činovnikom, koji su se takođe označavali kao vođe ovog oružanog pokreta, ostala uzaludna. Na osnovu toga sam savetovao Izvršnom narodnom odboru da stavi pod jači policijski nadzor g. g. Rista Popovića i Petra Lompara, i da preduzme traganje i eventualno hapšenje g. g. Plamenca i Jova Popovića”, navodi general Milutinović, pored ostalog, u tome opširnom izvještaju. On u svojim Bilješkama navodi da je oficir crnogorske vojske s Njeguša i ustanik Božo Bećir kada je on otišao u Bajice 3. januara 1919. godine na razgovor u ustaničkom Štabu ispratio njega (generala Dragutina Milutinovića) ovim riječima: “Ili Vi Srbijanci napolje iz Crne Gore ili će krv teći gospodine generale: drugog izlaza nema i ne može biti”.

Srpske okupacione vlasti, uveče 18. decembra 1918. godine, uhapsile su Rista Popovića i Petra Lompara, dok je Jovo Popović izbjegao za Kotor, a Jovan S. Plamenac sklonio se na Ljubotinj u Riječkoj nahiji, odakle je 31. decembra 1918. godine poslao upustva ustaničkim oficirima da ustanak treba da počne 3. januara 1919. godine. Sam Jovan S. Plamenac nije uzeo aktivno učešće u oružanim borbama, iako je slovio kao duhovni vođa Božićnog ustanka, koji je i sačinio Plan ustaničkih akcija, prema kojemu je odredio sebe kao komandanta ustaničkih trupa iz Crmnice, koji je u sadejstvu sa ustaničkim snagama iz Riječke nahije (Ljubotinjana) trebao da krene prema Cetinju. Međutim, Plamenac je emigrirao prije nego su počeli da pucaju ustanički plotuni. Duhovni vođa ustanka Jovan S. Plamenac pošao je za San Đovani Di Medua u vrijeme kad je Božićni ustanak izbio, a potom se na poziv kralja Nikole prebacio u Brindizi u Italiji i potom otišao za Neji na Seni kod Pariza, đe je bilo sjedište crnogorskog kralja Nikole u egzilu i vlade crnogorske. Na osnovu Plamenčevog ustaničkog plana je bilo predviđeno da: vojvoda general Đuro Petrović sa ustaničkih trupama zauzme Nikšić, odakle će preko Čeva i Cuca marširati sa ustanicima iz Njeguša na Cetinje; da general Milutin Vučinić na čelu ustaničkih trupa iz Pipera, Lješkopolja i Zete napadne i zauzme Podgoricu i prolazeći preko Lješanske nahije pođe na Cetinje i da se njegove trupe sastanu sa trupama vojvode Đura Petrovića između Katunske i Lješanske nahije. Međutim, ustaničke akcije dogodile su se drugačije od plana kojeg je sačinio Jovan S. Plamenac.

U ime kraljevske crnogorske vlade u egzilu, Jovan S. Plamenac je uputio, kao njen premijer, ministar spoljnih poslova i zastupnik ministra unutrašnjih poslova iz Nejia na Seni kod Pariza, 7/20. marta 1919. godine, protesnu notu Konferenciji mira u Parizu, u kojoj navodi četrnaest vrsta zločina koje je srpska okupatorska vojska počinjela u Crnoj Gori. Ta nota je objavljena u emigrantskom “Glasu Crnogorca” u broju od 21. marta 1919. godine na strani 1.

Vlasti Kraljevine Srbije su, od kraja 1918. godine, na teritoriji Kraljevine Crne Gore, nakon njene okupacije i nasilne aneksije, posredstvom svog aparata za prinudu, počinjele zločine kao što su: ubijanja, mučenja, silovanja, internacije, gladovanja, uzurpacije civilne vlasti od strane vojske, prisilna regrutovanja, pljačke i konfisakcije nepokretne imovine, nezakonite namete, uništavanje istorijskih i kulturnih spomenika, strijeljanja zatvorenika, zarobljenika i ranjenika, razne zločine protiv civila, zlostavljanja, prinudne mjere poput sekvestra, rekvizicija i kontribucija, devalvacije i ukidanje novca, kao i brojne druge represivne, ugnjetačke, porobljivačke i asimilatorske radnje i akte. Svemu tome bili su izloženi Crnogorci i drugi crnogorski građani, koji nijesu bili u službi beogradskih vlasti ili njihovi janjičari. Takva je bila slika svirepog i krvavog režima koji je vladao na prostoru Crne Gore od 1918. godine, u doba kada je Kraljevina Crna Gora prisajedinjena, pripojena Kraljevini Srbiji, alijas Kraljevini SHS. Tu činjenicu konstatuje i predsjednik crnogorske vlade u progonstvu Jovan Simonov Plamenac u jednom pismu, kojeg je 31. marta 1919. godine, iz Neja kod Pariza, uputio predsjedniku S. A. D. gospodinu Vudrou Vilsonu, u kojemu ga obavještava “o srpskim pokoljima i kriminalu i politici inkvizije protiv pojedinaca i zajednice”.

Jovan S. Palmenac je u ime crnogorske vlade uputio Memorandum predsjedniku SAD Vudrou Vilsonu, iz Neja na Seni kod Pariza 7/20. jula 1919. godine o crnogorskom pitanju sa zahtjevima za obnavljanjem Crne Gore. U tome memorandumu Jovan S. Plamenac podvlači, pored ostalog, i sljedeće: “U odbrani časti Crne Gore, njenog prava na život i njenih legitimnih aspiracija, potpisani je, u ime Vlade Kraljevine, imao čast podnijeti Konferenciji mira u Parizu memorandum, kao i mnogobrojne protesne note čije rješenje mi nestrpljivo očekujemo.

Zvanična Srbija, međutim, i dalje se služi nedostojnim i najnemoralnijim sredstvima, samo da se na jedan ponižavajući način uništi individualnost crnogorske države. Njene klevete i intrige imale su, nažalost, velikog uspjeha kod predstavnika velikih sila, jer ona i dan danas vojnički posijeda crnogorsku državnu teritoriju, vrši u svakom pogledu suverenu vlast na našim sugrađanima, provodeći je sa najvećom zločinačkom brutalnošću, i to bez protesta od strane velikih sila, i na osnovu istih tih njenih obmana i kleveta, nema na Konferenciji mira crnogorskih delegata, te o sudbini Crne Gore izriču presudu na toj Konferenciji, što više, i dojučerašnji sluge i robovi turske i Austro-ugarske Monarhije.

Što ne mogaše silne Osmanlije vjekovima počiniti sa svojim armijama, zvanična Srbija uspje intrigama i drugim nedostojnim operacijama, a to je da zgazi slobodu i čast savezničke Crne Gore, blagodareći posebnim interesima i dekadenci, koja je nastupila kod izvjesnih moćnih političkih krugova i procjeni shvaćanja međunarodnog morala i plava”, navodi, pored ostalog crnogorski premijer Jovan S. Plamenac u Memorandumu američkom predsjedniku Vilsonu.

Jovan S. Plamenac je uputio u ime crnogorske vlade u egzilu brojne note, predstavke, memorandume, pisma i druge akte najistaknutijim ličnostima u evropskoj i svjetskoj politici, američkim, francuskim, britanskim, italijanskim i drugim državnicima, brojnim međunarodnim konferencijama i forumima itd., u kojima je isticao zahtjeve za očuvanjem Crne Gore kao države. Vodio je Jovan S. Plamenac političku i diplomatsku borbu za opstanak Crne Gore kao nezavisne i međunarodne priznate države. Zbog toga je prolazio golgotu.

Kad je preuzeo mandat predsjednika crnogorske Vlade (februara 1919) u Nejiu (Parizu) Jovan S. Plamenac je, sa svojim saradnicima, odan kralju Nikoli, kao vrhovnom šefu (poglavaru) crnogorske države, preduzeo aktivnu ulogu da Kraljevina Crna Gora sačuva svoju državnu nezavisnost i slobodu i da se oslobodi bespravno sprovedene okupacije i aneksije. U tom smislu Jovan S. Plamenac je u odbrani ustavnih i zakonskih institucija Crne Gore vodio intezivnu kampanju da relevantni međunarodni faktori i njihova javnost priznaju i podrže pravo Crne Gore da kao samostalna država sa svojim ovlašćenim predstavnicima bude zastupljenja na Pariskoj (Versajskoj) mirovnoj konferenciji (1919-1920) i drugim međunarodnim institucijama, skupovima i formumima. Jovan S. Plamenac je, između ostalog, djelovao i medijski (agitaciono i propagandno) da i nosioci vlasti S.A.D. i njena podrže legitimne, legalne i pravedne zahtjeve za opstankom državne suverenosti i samostalnosti Crne Gore. Između mnogobrojnih političkih, diplomatskih i medijskih (propagandnih) aktivnosti koje preduzeo u korist opstanka crnogorske države i njene nacionalne slobode, s punim kredibilitetom i podrškom kralja Nikole, Jovan S. Plamenac, je dao 18. novembra 1919. intervju glavnom zastupniku “United Pres of Amerika” u Parizu.Taj intervju Jovana S. Plamenca, koji je artikulisao suštinu djelovanja i htjenja kralja Nikole, crnogorskih državotvornih snaga u zemlji i inostranstvu, glasi integralno:

“Zašto su saveznici tolerirali postupke Srbije prema Crnoj Gori, koja je dobrovoljno prinijela najveće žrtve za zajedničku stvar saveznika?

Zvanična Srbija iz razloga dinastičko-imperijalističkih već nekoliko godina služi se svim nedozvoljenim sredstvima da ubije ugled Crne Gore i da je uništi. Ona je čak organizovala zavjere npr. 1907. i 1909. i šiljala bombe za ubistvo dinastije crnogorske i vođa crnogorskog naroda. Vlada Srbije je samo od 1916. do sada potrošila u Savezničkim zemljama preko trideset pet miliona franaka, za propagandu protiv Crne Gore i ako je ovaj novac dobila bila od Saveznika kao ratni kredit. Interesantno je napomenuti, da je vlada Srbije uspjela bila intrigama da Saveznici ne daju potrebne kredite Crnoj Gori, tako da smo mi za isto vrijeme, t.j. od 1916. do sad primili samo osam miliona franaka za sve državne potrebe Crne Gore.

Sa ovim novcem od 35 miliona franaka srpska diplomacija je podmitila dio savezničke štampe, koja je Crnu Goru obasipala najgadnijim klevetama, i ugušivala svaki pokušaj protesta protiv strašne nepravde, učinjene Crnoj Gori i Kralju Nikoli koje je imalo za pošljedicu nezainteresovanost vlada velikih sila o strašnoj i ničim nezasluženoj sudbini Crne Gore.

To je jedan razlog zbog kog su Velike Sile dosada indiferentno gledali na zločine koje zvanična Srbija vrši prema Crnoj Gori.

Drugi je razlog rđavo shvaćeno jugoslovensko i balkansko pitanje od diplomacije Velikih Sila. One hoće, kako se to izrazio g. Klemanso u svom velikom govoru u Strasburgu, da Jugoslovene vide organizovane u jednu moćnu naciju. Na taj način Velike Sile hoće da od jugoslovenskih zemalja i Balkana stvore jednu prepreku eventualnom budućem germanskom Drang nach Osten, i da one budu jedan od stražara za očuvanje novog poretka u Evropi stvorenog Versaljskim i San Žermenskim ugovorom. Namjera Velikih sila se ne može kritikovati, ali način kojim one žele to postići donijeće sasvim protivne rezultate od onih koji se žele. Velika je pogreška bila Velikih Sila što su dale Srbiji odriješene ruke.

Jovan Plamenac

Njeni upravljači su zloupotrijebili to, hoteći terorom osigurati sebi predominantan položaj i protiv volje naroda, naturajući mu vlast, institucije, zakone pa i dinastiju Srbije. To je izazvalo opšte nezadovoljstvo i mnogobrojne pobune kod Jugoslovena, čemu je kao pošljedica šljedovao strašan haos u administraciji, finansijama i ekonomskom životu. Tek je godina dana otkad je Srbija okupirala te zemlje, a nema nijedne od njih, koja ne teži za potpunim separatizmom ili, pak, za federalizmom na širokoj osnovi. Jugoslovenska država stvorena na ovako nasilnički način nije ništa drugo do Austrija u drugom izdanju i ako je jugoslovenska država naseljena narodom jedne rase. Nikad ne treba gubiti iz vida, da Jugosloveni nijesu nikada dosad živjeli zajedno u jednoj državi i da između raznih plemena njihovih nema još one jake psihološke veze, koja jedan narod čini jednom nacijom i jednu državu otadžbinom. Razlika je ipak između Austro-Ugarske i nje. Austrija se je raspala tek pri jednom spoljnom sudaru, a jugoslovenska država raspašće se kroz najkraće vrijeme ušljed unutrašnje revolucije, a da i ne govorimo u slučaju nekog novog rata, kad će biti njen raspad neminovan. Ako Velike Sile žele da jugoslovenske zemlje budu faktor reda i poretka u Evropi one ih moraju otrgnuti iz kandža srbijanskih i primijeniti na njih načela iznesena u mesažu predsjednika Vilsona od 17. septembra 1918. A koja glase:
«Dio naroda nemože gospodariti jednim drugim dijelom istog naroda». «Upravljači jednog naroda treba da su njegove sluge a ne gospodari». Da se ovo postigne Velike Sile treba da učine da se narod u jugoslovenskim zemljama slobodno i suvereno izjasni o svojoj sudbini, a ne da njegova sudba zavisi od volje kralja i vlade Srbije. Uvjeren sam većina Jugoslovena, naročito Hrvati žele republiku: nerazumijem zašto im to sprečavati. U ostalom Sjedinjene Američke Države u stanju su same naćerati upravljače iz Beograda na respektovanje Vilsonovih principa jednostavnim nedavanjem zajmova ovako nasilno organizovanoj zemlji i koja je na pragu revolucije. One Velike Sile koje naročitu protekciju čine Srbiji u ovakvoj politici prema jugoslovenskim zemljama izlažu se i još jednoj opasnosti. Veći dio je Jugoslovena nezadovoljan i on će svoje ugnjetače, kad tad srušiti makar i revolucijom. Prirodno je što će on svoje nezadovoljstvo, da ne rečen mržnju, koju je imao prema svojim ugnjetačima prenijeti i na njihove protektore.

Takva politika nekih Velikih Sila donijeće ne samo protivne rezultate, od onih koji se žele, nego je ona protivna i pravdi najelementarnije shvaćenoj, jer to bi bio jedini slučaj da Saveznici, poslije pobjedonosnog rata, unište jednog od svojih najvjernijih saveznika. To bi bio veći zločin od onog kojeg je učinio Viljem II povodom belgijske neutralnosti. To bi bilo nepoštovanje internacionalnih obaveza, jer svečani angažmani Saveznika o restauriranju Crne Gore su obaveze međunarodnog karaktera. Te angažmane Velike Sile nijesu uzele na sebe same prije primirja, gdje spada i mesaž Predsjednika Vilsona od 8. januara 1918. nego i poslije primirja.

Vlada francuska preko g. Pišona pismom od 4.novembra 1919. tražila je u ime vlada Velikih Sila, da se kralj i vlada crnogorska ne vraćaju u Crnu Goru dok saveznička vojska ne uspostavi red. Tim pismom se garantira poštovanje suvereniteta Crne Gore i njenih ustavnih institucija od strane Savezničke vojske. G. Poankare je 24-XI-1919. uputio kralju Nikoli takođe jedno pismo iste sadržine. Međutijem, vi već znate, da ova obećanja i garancije nijesu poštovane. Srbijanska vojska, i ako se nalazila pod komandom generala Franše Despereja, brutalno je pogazila suverenitet Crne Gore, nasilno ju je anektirala Srbiji, i zavela jedan najkrvaviji režim koji istorija pamti. To dokazuju i raporti amerikansko-engleske anketne misije u Crnoj Gori, na čelu koje je bio grof Salis ministar engleski pri Vatikanu. Poslije te ankete i debate, koja je povodom toga vođena u Engleskom Parlamentu 11. o. m. Crnogorski narod s pravom očekuje ispunjenje obaveza Saveznika prema Crnoj Gori i zadovoljenje njenih opravdanih aspiracija na Skadar, Boku i Hercegovinu.

To Velikim Silama nalaže ne samo njihovo dostojanstvo nego i politički razlozi, jer mira na Balkanu neće biti, dok naša prava ne budu respektovana. Nekoliko vjekova naše istorije pokazuju da mi niti smo dosad niti ćemo se odsad, pokoriti sili“.

(“Glas Crnogorca”, Neji na Seni kod Pariza, broj 80 od 27. Novembra 1919, str. 2„ INTERVJU JOVANA S. PLAMENCA, Predsjednika Kr. Vlade, Ministra Spoljnih Poslova, koji je dao glavnom zastupniku United  Proffesof Amerika u Parizu, 18.novembra 1919.)

Predsjednik crnogorske Vlade u egzilu Jovan S. Plamenac, povodom smrti Mitrofana Bana i zbivanjima u Crnoj Gori u to vrijeme, u oficijelnom saopštenju od 9.oktobra 1920. godine, broj 426. »Komandi Crnogorskih trupa u Gaeti – Italija«, između ostalog, navodi da je na samrti kod Mitrofana Bana »nastupila griža savjesti i pri potonjem izdisaju molio je sa suznim očima sve prisutne, da budu tumači njegovog pokajanja« zato »što je dao svoj mitropolitski pristanak za uništenje Crne Gore od strane Srbije, izjavljujući da je tada to morao učinjeti pod pritiskom i prijetnjom srbijanskih vlasti, što je u povjerenju, kako je rekao u svoje vrijeme saopštio grofu Salisu, izaslaniku Velike Britanije«.
( O tome vidjeti: Državni arhiv Crne Gore, FE, Ministarstvo Vojno 1920-1922, f. 91 II i Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnčki pokret 1918-1929«, dokumenti, Tom III, Bar, 1997, str. 1623-1624. O tome postupku Mitrofana Bana, prinudi nad njime pisao je i službeni organ kraljevine crne Gore u egzilu »Glasa Crnogorca«, Nej na Seni kod Pariza, br. 89, od 28 oktobra/ 10. novembra 1920, str. 3 i 4 u članku »Božji sud« čiji je autor, osnovano se može pretpostaviti iako taj članak nije potpisan, bio Jovan Simonov Plamenac).

Predsjednik Vlade Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu i njen ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac je 30. oktobra 1920. godine iz Rima uputio notu Vladama: Francuske, Velike Britanije, Italije, Sjedinjenih Američkih Država i Japana, u kojoj ističe, pored ostalog, i ovo: “Kada je novembra 1918. godine srbijanska vojska, kao dio savezničke vojske, koja se nalazaše pod komandom francuskog generala Venela, odnosno, generala Franše d’ Esperea pogazila suverenitet savezničke Crne Gore i proglasila brutalno njenu aneksiju Srbiji, okupacione trupe Srbije zatvorile su jedan veliki broj crnogorskih patriota. Broj zatvorenih Crnogoraca od strane Srbijanaca zbog čisto političkih razloga dostigao je do 4.000 osoba, ali on nije uvijek jedan isti, jer su neki držani po nekoliko mjeseci ili godinu i više dana pa oslobođeni, a na njihovo mjesto dolazili su drugi. Među zatvorenim bilo je, a ima i sada, i djece i žena, čak i trudnih, koje su se u zatvorima porađale, a koje su zatvarane samo zbog represalija prema njihovim muževima, odnosno roditeljima, koji nijesu htjeli priznati zločin nasilne aneksije Crne Gore, nego su njenu čast i pravo branili sa oružjem u ruci”. U ovoj noti Plamenac navodi “da je jedan veliki broj onih koji su zatvoreni još u decembru 1919. godine”, te da se među zatvorenicima nalaze “nekolika bivša ministra” crnogorska, kao i “jedan veliki broj poslanika, viših oficira i činovnika, sveštenika, zatim generala, koji su u ovom ratu pobjeđivali neprijatelja i čije su vojske svojim herojstvom i požrtvovanjem spasle koncem 1915. godine od sigurnog i potpunog ropstva ostatke razbjene i razoružane vojske srbijanske, koja je preko Crne Gore i Albanije bježala ka obalama Jadrana, da odatle bude prevezena od savezničke vojske na Krf. Veći dio od ovih zatvorenih patriota zatvoren je samo s toga, što je pokušao da nasilno proglašenoj aneksiji Crne Gore uputi, zbog toga međunarodnog zločina, pismen protest Konferenciji mira, ili na sličan način manifestovati svoje negodovanje zbog toga nasilja. Samo jedan dio zatvoren je stoga, što je uzeo učešća u ustanku protiv felonske savezničke, odnosno, srbijanske vojske. Stanje ovih patriota, a naročito njihovih porodica je očajno, jer su lišene svojih očeva i hranitelja već pet godina (tri godine austrijskog i dvije godine srbijanskog ropstva). To je odlučilo 80 od njih, koji se nalazahu zatvoreni u nekom od odjeljenja jednog improvizovanog zatvora na Cetinju, da se pokušaju spasti bjekstvom. Taj svoj pokušaj oni su izveli u julu ove godine. Jednom prilikom kad je srbijanska straža radi pregleda otvorila vrata od odjeljenja, u kom su zatvorenici bili zbijeni “jedan do drugog” oni su jurnuli ka vratima. Straža ih je dočekala i ubijala ih “kao zečeve”, prema ekspresiji srbijanskog komandanta na Cetinju. Tom prilikom ubijeno ih je 23 i među njima bivši pod-prefekt Simo Krivokapić, jedan dio je pao u ruke Srbijanaca, a jedva jedna polovina spasla se bjekstvom u obližnja brda, i pridružila se ustanicima, odlučena, kao i čitav crnogorski narod, da se do smrti bori protivu nečuvene nepravde i varvara u XX vijeku. Svi ovi zločini i sve ove žrtve nijesu bile dovoljne, da zadovolje krvožednu ćud vlade i princa- regenta Srbije, čiji je presto-kao što se zna- umrljan toliko puta krvlju nevinih žrtava. Patrioti crnogorski, o kojima je riječ, izvedeni su ovih dana pred srbijanskim prijekim sudovima u Podgorici i na Cetinju za veleizdaju, dok general Vešović sa svojim mladim sinom zatvoren u biogradskoj tvrđavi, odgovara za istu “krivicu” pred sudom u Beogradu. Treba napomenuti da je ovo onaj isti general Vešović, bivši crnogorski ministar vojni, koji je 1916. i 1917. vodio gerilski rat protivu austrijskih okupacionih trupa i zbog čega mu je u ime represalija obješen nevin brat, student prava, a stari otac i dvije kćeri zatvorene, koji je zločin tada izazvao opštu indignaciju kod čitavog civilizovanog svijeta”, pisao je Jovan Simonov Plamenac.

Crnogorski premijer i ministar Jovan Simonov Plamenac je, nakon povratka iz emigracije i predaje Beogradu, u listu “Balkan” napisao i ovo: “U 1918 i 1919. godini Crna Gora je bila svedena na groblje. Zapaljeno je hiljade kuća i pobijeno na hiljade Crnogoraca… Žene, đeca i nemoćni starci bacani su živi u vatru: Djeca koju su bacali sa prozora padala su na bajonete koji su ih spremni čekali. Nesrećnicima koji su davali znake života, kidane su uši, jezik i nos… Žene su silovane; pa su im vezivali ispod suknje mačke koje su, podivljale zbog udaraca štapom, kidale tijela ovih nesrećnica. Formirane su bande koje su kao Huni pustošile oblasti jednu za drugom pljačkajući sirotinju crnogorsku, skrnaveći grobove predaka, vukući i prljajući po blatu kosti Sv. Vasilija Ostroškog i Sv. Petra Cetinjskog samo zato što su bili svečevi crnogorski”.

Kuću Jovana S. Plamenca zapalili su jula 1919. godine srpska vojska i bjelaški odredi pod komandom crnogorskog renegata u službi okupacionih vlasti poručnika srpske vojske Jagoša Draškovića sa Čeva, koji je tada bio komandant mjesta u Virpazaru i koji je odgovoran za mnoga politička ubistva i paljevine kuća po Crnoj Gori, posebno na području Crmnice.

Jovan S. Plamenac je u opširnom pismu Jagošu Draškoviću, kojega mu je uputio iz Beograda 4. aprila 1941. godine, naveo, u vezi za pljačkanjem i paljenjem svoje kuće, i ovo: “Još dok sam bio u Parizu, dobio sam bio izvještaj iz Crne Gore 14. jula 1919. g, iz kojeg je proizilazilo:
1) Da je jedan odred okupacione srbijanske vojske, koji se je, kako se tu kaže, nalazio pod komandom rezervnog potporučnika Jagoša Draškovića, rodom Crnogorca sa Čeva, izgorio hotimično iz političkih motiva, početkom istoga mjeseca jula, moju kuću, moj dom, u mjestu Boljevićima, u crmničkoj kapetaniji, pošto su je vojnici po naređenju prethodno opljačkali.
2) Da je srbijanska vojska došla početkom jula u Boljeviće, pod Vašom komandom, kao ondašnjeg rezervnog potporučnika srbijanske vojske.
3) Da ste naredili vojnicima da izgore moju kuću i sve što je u nju.
4) Da ste upitali čija je to familija koja stanjuje u nju.
5) Da ste dobili odgovor, da u kući stanuje moj brat Savo sa svojom ženom i sa četvoro svoje sitne djece, ali da on nije kod kuće, nego da se nalazi već poodavno u inostranstvu, u crnogorskoj vojsci.
6) Da ste onda naredili vojnicima u času, kad su u kuću ubacili sijeno, da ne dozvole da uteku iz kuće ni majka ni djeca, nego da izgore svi zajedno, u kući.
7) Da je još odmah, čim je moja snaha vidjela da već vojnici unose sijeno u kuću, zakukala glasno i tužno, moleći i preklinjući Vas svima svetinjama, da ne izgorite kuću.
8) Da je majka na jednu stranu kukala i lelekala u ovom metežu, na drugu su stranu plakala i pištala nesrećna djeca.
9) Da je taj njen vapaj i pištanje djece, kao i kuknjava ostalih majaka i žena iz susjedstva, ostao bez ikakvog dejstva, pošto su vojnici i dalje produžili da unose sijeno u kuću u Vašem prisustvu i po Vašem naređenju.
10) Da je tek onda moja snaha vidjela, da namjeravate da izgore u kući i ona i djeca, jer su vojnici, pošto su unijeli sijeno, zapalili ga i zaključali vrata, tako da se ona našla sa djecom unutra, u kući, ali da je, na poviku i kuknjavu susjednih žena, da će svi živi izgoreti, potrčala na balkon od kuće i pomoću istih žena spustila djecu dolje i ona da je iza toga skočila sa pomenutog balkona i spasla tako jedva sebe i djecu.
11) Da vi u tom trenutku nijeste znali za ovaj rečeni balkon nego da ste povikali, kad su vojnici kuću zapalili i zaključali vrata na njoj: “Neka izgori kučka sa štenadima” – misleći na moju snahu i na njenu djecu.
12) Da je ubrzo zakuljao dim kroz sve spoljne kućne otvore a iza toga da je izbio iz nje pomamni plamen, visoko put neba.
13) Da ste u tom času, vidjeći, kako gori moja kuća, i sve što je bilo u njoj meni milo, drago i vrijedno, pali bili u jedan pravi delirijum od veselja, te ste ne samo zaigrali kolo sa vojnicima, nego ste čak od velikog zanosa i radosti naredili, da vojnici pucaju kroz rečeni plamen mitraljezima i mašinskim puškama, što su oni uz poklike i izvršili.
14) Da ste rečeno kolo igrali pred kućom Ića Plamenca, starog crnogorskog komandira i tu da ste jeli, pili i veselili se.
15) Da je s vojnicima i s vama u kolo igrala sa svojom odraslom djecom udovica Pavla
Plamenca, a odiva Vukotića, sa Čeva.
16) Da ste za sve to vrijeme grdili kralja Nikolu, mene i moje pretke”, navodi, pored ostalog, Jovan S. Plamenac u tome pismu Jagošu Draškoviću, tvrdeći potom i ovo: “Da stoji, odnosno, da proističe iz rečenog izvještaja kojega sam bio, kao rekoh, dobio u julu mjesecu 1919. iz Crne Gore u Pariz da je vojska koja se nalazila pod Vašom komandom kao rezervnog potporučnika srbijanske okupacione vojske, ne samo opljačkala moju kuću, prije nego što ju je izgorjela, nego da je opljačkala i ostale plamenačke kuće odnosno domove”, veli crnogorski državnik Jovan S. Plamenac u tome pismu.

Jovan S. Plamenac je u Beogradu živio od 1925. do 1941. godine kao penzioner. Kontroverzna je i još uvijek nedovoljno razjašnjena u nauci njegova uloga tokom 1941. godine u pogledu rješavanja crnogorskog pitanja. O nekim njegovim akcijama i dokumentima, koje je potpisao Plamenac pisao je, pored ostalih, i istoričar dr Slavko Burzanović u časopisu “Matica”, časopisu Matice Crnogorske. Postoje i neki drugi istorijski izvori koji govore o tome.

U akciji oko uspostavljanja nezavisne Crne Gore pod italijanskim vođstvom, preduzete 1941. godine, uključio se i Jovan Simonov Plamenac, te je boravio na Cetinju, ali je po nalogu grofa Serafina Macolinija prije održavanja Petrovdanskog sabora 12. Jula 1941. odine bio protjeran sa Cetinja. Određeni izvori, čiji su tvorci hrvatski ustaše, govore da se Plamenac navodno povezao sa ustaškim žurnalistom Krunoslavom Žankom, koji je bio dopisnik novinske agencije “Velebit”. Sa njim se, prema tim izvorima, povezao i 9. maja 1941. godine saopštio mu svoj politički stav oko uspostavljanja nezavisne Crne Gore sa čvrstim osloncem na NDH. On mu je saopštio da će ubrzo podnijeti poseban Memorandum Ministrima spoljnih poslova Njemačke i Italije oko uspostavljanja nezavisne Crne Gore, koja bi se graničila sa NDH, Bugarskom, pa čak sa Mađarskom na Dunavu. To je Plamenac i učinio u svom Memorandumu iz 1941. godine silama Osovine, kojeg je dr Slavko Purzanović objavio 2010. godine. Tendencija Jovana S. Plamenca tada bila je stvaranje Velike Crne Gore. Prema ustaškim izvorima, Jovan S. Plamenac je, posredstvom novinara i emisara Žanka, navodno poručio dr Antu Paveliću da mu se u svakom pogledu stavlja na raspolaganje, te da će se boriti za interese Hrvatske isto kao za interese Crne Gore i da bi bio posebno srećan kada bi se formirala Državna zajednica Crne Gore i Hrvatske.

Jovan S. Plamenac vratio se u Crnu Goru polovinom 1944. godine, prema nekim izvorima na zahtjev Njemaca, radi ostvarenja određenih njemačkih političkih zahtjeva. Međutim, partizani su ga 1944. godine uhvatili u Crnoj Gori i bez suđenja ubili.

Definitivno, sa stanovišta činjenica, prava i pravde, Plamenac nije zaslužio smrt, već pošteno, zakonito i pravedno suđenje, usljed ondašnjih prilika, zbog svog izvjesnog i ograničenog, djelimičnog, više verbalističkog, nego faktičkog, kolaboracionizma sa okupatorom i njegovim domaćim saradnicima, pokazanog tokom 1941. godine i 1944. godine. Međutim, za Plamenčevu ličnost i aktivnost ne vežu se bilo kakvi zločini nad fizičkim licima, kako u Srbiji i Crnoj Gori (1941-1944), koji bi bili uslovljeni njegovim političkim, ideloškim i drugim radom. Makar to od 1944. do današnjeg dana nije poznato istoriografiji i laičkoj javnosti.

Ergo, Plamenčevu aktivnost tokom rata, od 1941. do njegove smrti polovinom 1944. godine, treba dodatno istražiti i naučno sagledati i objasniti saglasno činjenicama i istorijskim izvorima.

Na kraju, dobro bi bilo da Vojin Grubač pročita i objavi, te komentariše, u istorijskoj nauci odavno objavljeno u cjelini (učinio je to akademik prof. dr Šerbo Rastoder 2004. godine) opširno pismo Jovana S. Plamenca, poslato iz egzila, krajem 1920. godine, dr Sekuli Drljeviću pod naslovom “Dragi Sine Sedžo”, u kojem se mišljenja prof. Plamenca i dr Drljevića oko groznog položaja Crne Gore i Crnogoraca u tadašnjoj Kraljevini SHS tada dominantno podudaraju. I da su Jovan S. Plamenac i Sekula Drljević, prvi u egzilu, drugi u zemlji, tada bili stameni borci za slobodnu državu Crnu Goru.