Obnova manastirâ i crkava u Crnoj Gori u vrijeme Mitropolita Amfilohija (13) – Hram Sv. proroka Ilije u Zagori u Donjem Grblju

Piše: Jovan B. Markuš

(ostaci male i velike crkve Sv. Ilije)

Mladen Crnogorčević u knjizi „Crkve u Grblju“ o crkvama posvećenim Svetom proroku Iliji u Zagori bilježi sljedeće:

“Sv. Ilija (Sutulija) je sasvim mala, stara crkva, a pri njoj je 1865. sazidana nova istoimena crkva. Po starinskoj crkvici zovu i užu okolicu Sutilijom. Pri crkvi je i jedna gomila, kakvih uopće ima više nego igdje u Boki. Crkve se drži omalena ćelija. Nekadašnji maleni zvonik crkve srušen je gromom, a ploča sa zvonika leži pred crkvom. Oltarski je krov pokriven pločom. U crkvi na desnoj strani sahranjen je monah H. Kostović, koji je preminuo 1882.godine.

Crkva sv. Ilije je na vršini, oko nje se sukobe vihori, i pod njom razbijaju valovi stravičnom hukom. S tog krasnog položaja leti pogled čak do Korčule i do arbanaskog Dračkog Rta. Crkva je ovelika i zidana savim brižljivo. Ima zvonik na preslicu sa tri okna, a dva zvona, polukružnu apsidu i okruglo kube. Osim zapadnih, imaju vrata i na sjevernom i južnom planu i polukružno svedeni prozori, a ukrašena je i lezenama.

Srebro i velike prestolne ikone Sv. Ilije bilo je ukradeno, a uz to i devet srebrnih kandila. Jedna stara, srebrom okovana (Triptika) vizantijskog stila, koja je slučajno nađena pod zemljom pri susjednoj crkvi Sv. Teodora, ima natpis IC – XC – NALIA MARPNA“.

Nastanak ove crkve se u antropogeohrafskoj studiji oca Sava Nakićenovića “Boka“ vezuje za porodicu nekog Kostovića koji je imao dva sina od kojih je jednog obećao crkvi: “Stariji je umro a mlađi se oženio. Iza vjenčanja doznao, jer stari mu dokazali da je bio obećan crkvi. Pođe kod vlasti, zamoli raspust sa ženom. Vlasti mu dozvole i postane monah Hrisantije, ili kako ga narod zove “Kresantije“. Isti proputuje po svijetu i skupi milostinju i sagradi Sv. Iliju“.

O priložnicima i prilozima za ovaj hram, u Šematizmu Bokokotorsko-dubrovačko-spičanske eparhije nalazimo ove zapise:

1884.
Jefto Vasnić srebrno kandilo
Ris. Radović ikonicu Usjekovanija
Kap. Mara trojanović prsten zlatni

1897.
Đ. Popović, dvije svešteničke okrute

1908.
C. R. Vlada 100 kr

U studiji dipl. inž. arhitekture, Dejana Palibrka “Grafička rekonstrukcija crkve sv. Ilije u Zagori, Donji Grbalj“ saznajemo: “U crkvi je na južnoj strani sahranjen monah Hrisantije Kostović, koji je zaslužan za gradnju veće crkve i obližnje kelije za monahe. Monah Hrisantije je zajedno sa svojim seljanima sagradio crkvu sv. Ilije, koja je osvećena 20. maja 1865. godine.

Hrisantije Kostović, monah dalmatinske eparhije, poreklom iz Zagore, želeo je da u svom rodnom kraju podigne manastir sa obaveznim monaškim kelijama. Od pomoći koju je doneo iz Rusije, Carigrada i Grčke, podigao je crkvu sv. Ilije uz postojeću manju. Međutim za planirane kelije bio mu je potreban dodatni novac, pa je odlučio da ga potraži od tada mlade, tek formirane srpske države. Uz pomoć arhiepiskopa beogradskog i mitropolita srpskog Mihaila zatražio je 30–40 dukata (Milenko Pekić – Obraćanje Budvana mitropolitima Srbije za pomoć, Glasnik Odjeljenja umetnosti CANU 16, Podgorica 1997, str. 256- 257)“.

(Kompleks crkava Sv. Ilije)

U pismu mitropolita Dalmatinskog Stefana, nadležnom ministru Kosti Cukiću, 14. avgusta 1865. godine, se navodi da je na molbu monaha Hrisanta imenovanom odobreno da u Srbiji kupi milostinju kako bi time “dom za obitanie monaha sazidati mogao“, nakon što je skoro “vozobnovio drevnu padšu Srbsku zadužbinu Mon. Sv. Ilije kupljenjem milostinje po Carigradu i Grčkim predjelima“, tako da se u njoj “može svršavati sveta služba Božija“, zbog čega se radi okončanja tog djela obraća “braći svojim Srbima za pomoć“, uvjeren da mu se to neće odreći.

Iz pomenute studije prenosimo i sljedeće djelove:

“Članovi Saveta su na sednici od 20. avgusta 1865. podržali preporuku ministra i tri dana kasnije monah Kostović dobio je priznanicu na 30 dukata. Od primljenih dukata je izgrađena omalena kelija. Ovaj sakralni objekat nikada se nije nazivao manastirom.

U velikom zemljotresu od 15. aprila 1979. godine crkva sv. Ilije je u potpunosti srušena. Jedino su još stajali niski delovi zidova i apsida sa sačuvanim krovnim vencem, dok su delovi tambura, zvonika i zidova obrušeni usled prirodne stihije.

Sredinom 2007. godine stekli su se uslovi da se pristupi obnovi crkava na Sutiliji od kojih je veća pretrpela rušenje u zemljotresu 1979. godine, a starija, manja crkva, oštećenja zapadnog zida. Za manju crkvu postoji projekat restauracije, a za veću crkvu se, u skladu sa konzervatorskim smernicama Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor, pristupilo analizi podataka na terenu kao i proučavanju dostupnih grafičkih i pisanih izvora u cilju izrade crteža za njenu rekonstrukciju.

U arhivi Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor se nalazi sačuvan plan iz 1860. godine za veću crkvu koji je izradio nepoznati italijanski arhitekta.

Unutrašnjost crkve je bila omalterisana krečnim malterom debljine 2 – 2,5 cm.

Ostaci malterisanja čija površina je bila plavom bojom mogli su se uočiti i na površini kalote apside. Ta plava boja zadržala se u sećanju meštana Zagore kao nešto upečatljivo i nešto što je crkvu činilo posebnom.“

Obnova hrama započela je 15. aprila 2007. godine, upravo na 28. godišnjicu velikog zemljotresa u kojem je skoro do temelja porušen.

Danas je veliki hram Svetog Ilije u potpunosti građevinski obnovljen i snadbjeven svim potrebnim bogoslužbenim stvarima. Na sačuvanoj ktitorskoj ploči stavljena je pozlata i vraćena je na svoje mjesto iznad zapadnih vrata. Na njoj stoji ovaj natpis: “Za podizanje ovog svetog hrama u slavu Svetog proroka Ilije priloži monah Hrisantije Kostović sav novac za isplatu majstora a seljani zagorski sav materijal za gradnju i hranu za majstore. Hram je osvećen pravoslavnim episkopom Stefanom Knežević 20 maja 1865.godine“.

Iznad ove ploče postavljen je mozaik sa likom Svetog Proroka Ilije.

Početkom 2013.godine postavljene su ikone na ikonostasu i okončani radovi na izgradnji kamene ograde oko hrama a sredinom 2015.godine okončani su svi građevinski radovi na dvorištu i cijelom crkvenom kompleksu, izvršeno sađenje rastinja i presađivanje starih maslinovih stabala.

Osvećenje

7. juna 2015. godine, Svetu arhijerejsku liturgiju sa osvećenjem hrama služio je Njegovo Visokopreosveštenstvo Arhiepiskop cetinjski Mitropolit crnogorsko – primorski Gospodin Amfilohije i Njegovo Preosveštenstvo vikarni Episkop toplički Gospodin Arsenije, u ime Njegove Svetosti Patrijarha srpskog Gospodina Irineja.

I mala crkva Svetog Ilije, u kojoj se pokoje kosti osnivača velike crkve, monaha Hrisantija Kostovića, takođe je dobila praznično ruho jer je u potpunosti građevinski obnovljena, a na njenom zvoniku se nalazi novo zvono, koje se često čulo uoči osvećenja, veselo objavljujući da su privedeni kraju poslovi na obnovi kompleksa na Sutuliji. Zvono su priložili potomci monaha Hrisantija: Nikola Kostović, Milivoj Štilet i Željko Ljubinković.

Na velikoj svečanosti u Zagori, u srcima mnogih se miješala radost i tuga, jer nažalost, konačnu obnovu hrama nijesu doživjeli oni koji su sebe nesebično ugradili u njegovu obnovu, počivši: Jovan Midorović, Milan Kostović, Željko Maslovar i Gojko Bošković.

U velikoj crkvi bile su izložene na cjelivanje mošti nepoznate svetiteljke, koje se čuvaju u zagorskom hramu Svetog Teodora Tirona.

Vladikama su sasluživali protojerej stavrofor i namjesnik kotorski, otac Momčilo Krivokapić, Iguman manastira Podmaine, otac Rafailo Boljević, donjogrbaljski paroh, otac Jovan Rajak, gornjogrbaljski paroh, otac Mijajlo Backović, trećegrbaljski paroh, jerej Branko Bogojović, protojerej budvanski, otac Jovo Bajković, jerej luštički, otac Nikola Urdešić i drugo sveštenstvo. Na liturgiji su odgovarali članovi Srpskog pjevačkog društva „Jedinstvo“ iz Kotora pod upravom đakona Mihaila Lazarevića, a molitveno su učestvovala i sestrinstva grbaljskih manastira: Svetog Save, Svete Matrone Moskovske i manastira Podlastve, sestrinstvo manastira Svetog arhiđakona Stefana iz Duljeva, monasi iz manastira Draganac sa Kosova i vjerni narod iz Grblja i drugih krajeva Boke, među kojim i brojni Rusi nastanjeni na području Grblja i okoline.

U toku svete arhijerejske liturgije Mitropolit Amfilohije je činom protoprezvitera-stavrofora odlikovao paroha donjegrbaljskog oca Jovana Rajaka i paroha budvanskog, oca Jova Bajkovića. Jevanđelje je čitao đakon Igor Balaban, a apostol mati Akvilina, nastojateljica manastira Podlastve i djevojčica Teodora Rajak.

Prenoseći blagoslove Njegove Svetosti Patrijarha Irineja, Vladika Arsenije je u liturgijskoj propovijedi nakon čitanja Jevanđelja kazao da je ljubav Hristova učinila hrabrim i neustrašivim Sve Svete koji su kroz istoriju Crkve ugodili Hristu Gospodu. „Tu ljubav svi mi hrišćani treba da imamo u svojim srcima. Ta ljubav je nas i sabrala ovde danas. Iz te ljubavi ste vi, blagočestivi narode, obnovili ovu veliku svetinju“, rekao je Vladika Arsenije.

Poslije svetog pričešća i litijskog ophoda oko obnovljenog hrama Mitropolit Amfilohije je u svojoj besjedi rekao: “Oni koji su zavoljeli ljepotu svetinje Gospodnje ovaj hram su ponovo obnovili i ukrasili, i evo danas smo se u njemu sabrali u ime Gospodnje da se pričestimo Tijela i Krvi Gospoda i Spasa našega Isusa Hrista. Veliki je ovo dan i veliki dragocjeni datum za ovaj hram, za Donji Grbalj, Za Boku Kotorsku, za Crnu Goru, za sav naš svetosavski narod i za svu pravoslavnu vaseljenu“.

Mitropolit je ukazao na potrebu da se obnovi nekadašnja kelija monaha Hrisantija Kostovića, koja se nalazi u neposrednoj blizini crkvenog kompleksa na Sutuliji.

Predsjedniku Odbora za obnovu hrama, gospodinu Stevu Popoviću iz Prčanja vladika Amfilohije je uručio Orden Svetog kralja Milutina, kojim ga je odlikovao Sveti Sinod Srpske pravoslavne crkve za zasluge u obnovi ove svetinje. Podsjetimo da je isti orden već posthumno dodijeljen počivšem Jovanu Midoroviću 2012.godine, za izuzetne zasluge za obnovu ovog hrama. Popović se u svom obraćanju nakon dodjele ordena istekao da mu je najveće priznanje to što će ljepotu u oku sa ovoga mjesta moći da ponesu mnogi posjetioci koji će imati priliku da dođu u crkvu i uživaju u pogledu na Lovćen i cijelu crnogorsku obalu sve do Korčule i Dračkog rta.

Zlatnim likom Svetog Petra Lovćenskog Tajnovidca odlikovani su Ivan Urošev Magud, Željko Konatar i posthumno Željko i Milan Kostović, dok su arhijerejske pohvalnice dodijeljene: Željku Maslovaru, Dejanu Palibrku, Niku Lazoviću, Mihailu Tetjakovu iz Moskve, Dejanu Petranoviću iz Kotora, Jagodi Berberović iz Tivta, Nikoli Radoviću, Milivoju Jakšiću i Kosi Perišić iz Podgorice, Radu Popoviću iz Zagore, Miloj Lazarević, porodici Štilet, Nebojši Kruti, Stanku Magudu, Slavku i Momiru Tujkoviću, Žarku i Marku Kaluđeroviću iz Tivta i Zoranu Zviceru.

Ispred Odbora za obnovu hrama, svim priložnicima se zahvalio Ivo Kostović iz Zagore.

Vladika Arsenije je nakon dodjele odlikovanja u svojoj besjedi kazao:

“Mnogo sam danas naučio o Crnogorskom primorju, o Boki, o vama, o Grblju, o mnogim značajnim istorijskim činjenicama koje do sada nisam znao. Jedna od njih je i podatak da je iz ovih krajeva i Sveti knez Lazar Hrebeljanović Kosovski, a isto tako da ovdje ima 68 crkava i tri manastira, što je najveće bogatstvo ovoga kraja. Ove svetinje su mjesta koja vas sabiraju, koja čuvaju ne samo vaš nacionalni, već prije svega vaš vjerski pravoslavni identitet, jer u ovo vrijeme koje guta sve pred sobom važno je da mi budemo okupljeni ovdje oko crkve oko trpeze Gospodnje, da čuvamo to naše ime hrišćansko.“

(Kompleks crkava Sv. Ilije – Osvećenje crkve u Zagori nakon obnove)

Zatim je ispod Sutulije, nadomak crkve Svetog Teodora Tirona priređena bogata trpeza hrišćanske ljubavi sa kulturno-umjetničkim programom u kojem su učestvovali: Pjevačko društvo Grbalj, guslar Vasko Doljanica, djeca: Midorović Jana i Vuk iz Zagore i Pima Andreja i Marko porijeklom iz Višnjeve i pjesnik Svetozar – Sveto Samardžić sa Krivošija.

Na svetkovini u Zagori bili su ambasador Ruske Federacije u Podgorici Andrej Nesterenko, predstavnici grčke ambasade, kao i predsjednici opština Kotor i Herceg Novi.

Stevo Popović se brojnim zvanicama za prazničnom trpezom obratio sa drevnim Grbaljskim pozdravom “Pomaga Bog“ i iskazao dobrodošlicu u “slavni pravoslavni i srpski Grbalj, tu đe se vjekovima sa vjerom u Boga slobodno mislilo, tvorilo i govorilo a često puta i ginulo za krst časni i slobodu zlatnu. Prenosimo, nadalje njegovu besjedu:

“Car je Lazar sa sred Grblja nika,
Svom srpstvu je spomenik podiga,
Trag Lazarev još ovđen miriše,
Đe se srpski i čita i piše,
Tu se srpski govori i tvori,
Tu kandilo pravoslavno gori,
Đe u Boga još je vjera tvrda,
Među more i Lovćenska brda.
Grbalj slavni od pamtivjeka
To je bila ljudska-srpska kolijevka
Ništa ljepše i Bogu milije
No doć danas kod Svetog Ilije
Pomolit se Bogu i Svetom Iliji,
Bogu ćemo bit sigur miliji,
Nek se ljubav među nama množi,
Nek nas Gospod sačuva i složi.

Sa dužnim poštovanjem imamo potrebu i obavezu da danas na ovom svetom mjestu pomenemo, da im zahvalimo i da ne zaboravimo divne i plemenite upokojene u Gospodu muške glave plemena Grblja koje nijesu danas sa nama ovog divnog i velikog dana a koji su dali veliki svoj doprinos za izgradnju ovog divnog Gospodnjeg hrama a to su Jovan Midorović, Milan Kostović, Niko Lazović, Željko Kostović i Gojko Bošković. Na nebu im duše carovale u Naselju Cara Nebeskoga, a mi ih po dobru pamtili i od zaborava čuvali kao što to čojski i svojski valja i trebuje.

Koristimo ovu priliku da se sa sveg srca i sa dna duše zahvalimo svima ovdje prisutnima i mnogim drugim odsutnima, svima znanim i mnogim neznanim i samo Bogu znanim koji su novcem, radom, trudom, materijalno, željom, molitvom ili na bilo koji drugi način doprinjeli da se ovaj divni hram Svetoga Proroka Ilije izgradi i osvešta i neka služi na ponos, sreću i spasenje čitavom Grblju i cjelokupnom našem rodu naše svete Srpske Pravoslavne Crkve.

Čuvajmo draga braćo i sestre ovaj divni Božji hram, ovu našu svetinju od svih naših neprijatelja, jer je ovo plod naše neprolazne ljubavi i odanosti Svetosavlju i Srpstvu i svih plemenitih i uzvišenih osjećaja koje krase svakog Grbljanina i brata Srbina.

Tu đe vlada bratska sloga, nada i vjera u Boga, tu đe se radi na bogougodnim djelima, vjerskim i nacionalnim, tu će sigurno da bude napretka, sreće i svakog dobra, Bože daj.

Neka je srećno osvećenje i Bogom blagosloveno.“

Hram je u bogoslužbenoj upotrebi. U njemu se osim na dan hramovne slave, služe svete liturgije više puta u toku godine (Drugi dan Božića – Božji dan, Drugi dan Svete Trojice, svake druge godine na Zavjetine, prvu subotu poslije Spasovdana i td.).

Poslije obnove, u hramu su obavljena mnoga vjenčanja i krštenja.