Znameniti dubrovački Srbi rimokatolici: Tijesne veze Valtazara Bogišića i Mata Gracića

Na današnji dan, 24. aprila 1903, umro pravnik i istoričar Valtazar Bogišić, profesor univerziteta u Kijevu i Odesi, akademik i ministar pravde u Crnoj Gori. Slavu mu je donio „Opšti imovinski zakonik za knjaževinu Crnu Goru“, koji je 1888. izradio na zahtjev crnogorskog kneza Nikole Prvog Petrovića.

Zakonik je preveden na mnoge jezike kao primjer regulisanja imovinskog prava. Djela: „Pravni običaji kod Slovena“, „Zbornik sadašnjih pravnih običaja kod Južnih Slovena“, „Pisani zakoni na slovenskom jugu“, „Naputak za opisivanje pravnijeh običaja koji u narodu žive“

Pišu: Saša Nedeljković, Predrag Savić

Valtazar Bogišić bio je ostao najpoznatiji i najuspešniji srpski pravnik svih vremena, ali i istoričar i etnograf, doktor filozofije, ministar pravde u Crnoj Gori, profesor univerziteta u Odesi koji je stekao neprolaznu svetsku slavu. Bio je rimokatolik, a zvali su ga „čelik Srbinom“, baš kao i njegovog mlađeg kolegu dr Matu Gracića, dubrovačkog starešinu srpskih sokolova, advokata, veleposednika, osnivača elektronske industrije „Signal“, vlasnika Dubrovačke srpske štamparije, izdavač časopisa Srđ i Dubrovnik.

U momentu kada smo objavljivali prvo izdanje „Gospara dr Mata Gracića – nastanak i nestanak dubrovačkih Srba rimokatolika“ postojale su samo pojedine priče da su se ova dva vrsna pravnika poznavala i sarađivala. Tri godine kasnije sastavljajući mozaik na osnovu mnogih posrednih dokaza i istorijskih izvora možemo bez dileme, da saopštimo da su postojale izuzetno jake, postojane i neraskidive veze između ova dva srpska velikana. Veliki Valtazar Bogišić bio je uzor svim pripadnicima Srbokatoličkog pokreta, pa i dr Graciću.

Njih dvojica su sarađivali kao akcionari parobrodskog društva „Napried“ koje je osnovano 1894. godine i koje je imalo u vlasništvu čak deset teretnih skupocenih parobroda duge plovidbe. Vodeću reč u u upravljanju ovim društvom imao je Federiko Glavić, i gotovo nemoguće da se vlasnici karatnih udela nisu međusobno poznavali. I Mato i Valtazar bili su vlasnici karatnih udela u ovom društvu, što im je prema studiji „Parodbrodsko društvo Napried“ Nikše Mojaša i Srđana Vujučića, omogućivalo značajne izvore prihoda. To je dokazivalo da su ova dva doktora prava posedovali i izuzetan preduzetnički duh.

I Valtazar u Mato bili su pasionirani bibliografi, posebno su cenili stare rukopisne knjige. Bili su ljubitelji narodnog stvaralaštva i etnografije, putovanja, filatelije… Učestvovali su u istim versko–diplomatskih aktivnostima, kada je trebalo pred rimskim papom ishodovati da se Zavod Svetog Jeronima 1902. godine nazove „ilirskim“ umesto „hrvatskim“.

Nikola Milovančev, naš pravnik i vrli istoričar istraživač iz Ljubljane, upozorio nas je da su Mato i Valtazar imali zajedničke prijatelje: dr Milutina R. Vesnića, profesora prava, srpskog diplomate, potom i predsednika prve prelazne Vlade u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, grofa Luja Vojinovića, ličnog savetnika kralja Nikole, Ignjata Bakotića, predsednika Crnogorskog vrhovnog suda iz 1901. godine, dr Luja Bakotića….

Dr Vesnić za list „Dubrovnik“, čije izdavač posredstvom vlasništva u Srpskoj dubrovačkoj štampariji bio dr Mato Gracić, objavio nekrolog Valtazaru Bogišiću. Taj nekrolog čuva i SANU čiji je Valtazar Bogišić bio dopisni član. Jedan od najbližih Gracićevih saradnika i uposlenika profesor Antonije Vučetić, glavni urednik časopisa“Srđ“ bio je jedan od govornika na Valtazarovoj sahrani. Vučetić je i kasnije, zajedno sa čuvenim slikarom Vlahom Bukovcem, imao glavnu ulogu u Odboru za podizanje spomenika Valtazara Bogišića u Cavtatu.

Gracićevi saborci iz Srpske dubrovačke omladine Rafo Marić, potonji sudija kasacionog suda i Stijepo Kobasica, publicista i predsednik Avale, imali su tu čast da im Vlatazar Bogišić diktira svoju biografiju. I Mato i Valtazar neizmerno su voleli ćirilicu i skupljali rukopisne knjige na staroslovenskom jeziku. I Matu Gracića i Valtazara Bogišića tadašnja javnost je označavala i prepoznavala kao „čelik Srbe“. Prvog zbog fizičkih treninga u sokolani nazvanoj Dušan Silni u Dubrovniku a, drugog zbog nepokolebljivih duhovnih stavova.

Zbog tvrdog nacionalističkog stava Mato Gracić, nekadašnji društveni vojvoda i sokolski starešina među dubrovačkim Srbima, doživeo je, prema rečima njegove praunuke Ivane – Vani Reljić, koja trenutno živi u Južnoafričkoj Republici, jedno od najvećih razočaranja kada ga Karađorđevići nisu poslušali i posle Velikog rata stvorili Veliku Srbiju. Razočaran zbog stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i kasnije Kraljevine Jugoslavije, dubrovački društveni i sokolski vojvoda Mato Gracić se potpuno povukao iz javnog života. To je verovatno bio i razlog što nije dozvolio Odboru za komemoraciju tridesetogodišnjice smrti dr Valtazara Bogišića da obelodani ime mecene koji je omogućio štampanje „Spomenice dr Valtazara Bogišića“, u kojoj je centralno mesto zauzima tekst dr Luja Bakotića.

Upravo ta knjiga umnogome je doprinela je očuvanju sećanja na velika dostignuća i dela Valtazara Bogišića i njegovu ljubav prema srpstvu, koji potiče iz saznanja da su njegovi preci nekada bili pravoslavci. U toj knjizi u sam Bogišić u svom autobiografskom konceptu navodi sledeće:

„Rodih se 1836. godine u Starom Dubrovniku. Veoma sam se rano razvio. U petoj godini počeh čitati crkvene molitve i misu svome slijepomu i bogatom djedu. Bogišići su kao i cijela županija Konavle , koju spominje još Porfirogenit među srpskom županijom i iz koje oni dođoše, bijahu starinom pravoslavni; ali kad u 15. vijeku dođoše pod dubrovačku republiku, dođoše fratrovi i uvedoše katolicizam. U zborniku Monumenta serbica ima dokument iz 15.veka ćirilski pisan, kojim Comes Georgius Bogišić javlja da je primio od republike dubrovačke novce u dubrovačku kasu položene, a srpski ćirilicom pisali su samo pravoslavni; katolički Dubrovčani samo po latinski.„

Valtazar Bogišić u Veneciji je pohađao licej sv. Katarine 1856. godine. Studirao je na Bečkom univerzitetu. Slušao je predavanja u Berlinu, Minhenu, Hajdelbergu i Parizu. U Beču je postao 1864. doktor prava. Odbio je 1866. kandidaturu za poslanika u dalmatinskom saboru sa izgledom da bude biran i kao poslanik za bečki Rajhsrat. Nije hteo menjati svoj naučni rad sa politikom. Bogišić je prihvatio ponudu univerziteta u Odesi, a odbio je dve ponude zagrebačkog univerziteta. Postao je član akademija u Beogradu i Zagrebu.

Na predlog knjaza Nikole dobio je 1872. carskim ukazom nalog da ide u Crnu Goru zbog izrade građanskog zakonika. Pred delegacijama državnog crnogorskog saveta na Cetinju 1880. bilo je prvo čitanje „Imovnika”. Posle drugog i trećeg čitanja na Cetinju „Imovnik” je proglašen 25. marta 1888. i stupio na snagu 1. jula 1888. Primio se da bude ministar pravde u Crnoj Gori 1893. i na tom položaju ostao do 1899. Živeo je u Parizu. Umro je 24. aprila 1908. u Rijeci.

Iz Rijeke su brodom preneseni posmrtni ostaci 29. aprila 1908. godine u Gruž, potom u dubrovačku Gradsku luku, a odatle u Cavtat. Brodovi „Gruž”, „Cavtat” i „Venćeslav” doveli su u Cavtat gospodu, društva, predstavništva i muzike koji su učestvovali u pogrebu. Kad je stigao kovčeg na brodu „Gruž” u Cavtat, tiha povorka krenula je u parohijsku crkvu, gde je održano opelo. U povorci su bila školska deca sa učiteljem i učiteljicom, predstavništva svih srpskih i hrvatskih društava iz Dubrovnika, predstavništva sa strane, Dubrovačko radničko društvo, korporativno sa barjakom i vencem, srpska Dubrovačka građanska muzika, Općinska Hrvatska glazba, dubrovački načelnik P. Čingrija sa zastupnicima dubrovačke opštine.

Cavtat je bio u crnini, crni sagovi su bili na prozorima, fenjeri su bili obloženi crninom, zastave na lađama bile su u znak žalosti bile su spuštene na pola; Posle opela povorka sa 25 venaca uputila se iz crkve na groblje, koje se nalazilo na brežuljku severo-zapadno poviše Cavtata. Na groblju su govorili Luko Kalačić u ime Cavtata, Fađoni, brat Vlaha Bukovca, u ime hrvatskog društva „Zore”, A. Vučetić, urednik „Srđa”. U ime srpske omladine govorio je Brkić, urednik „Srpske Zore“.

U svom govoru A. Vučetić istakao je : „ … Kao učenjak i književnik, kao srpski zakonoša i slavenski državnik proslavio je širom sveta sebe, milo Srpstvo, dubrovačku domaju, rodni Cavtat i Konavle, otkle su mu stari bili. Inokosan je izvodio ono što u velikim državama tek okupljeni učenjaci mogu da urade, … . Jedan od tih sokolova našega doba, koji je lebdio po svim krajevima, gdje se srpska i hrvatska riječ govori, i letio i u dalje krajeve, bješe naš Valtazar Bogišić. Nije on gazio po gnjilu blatu strančarskih zađevica, nije plandovao i bučio praznim frazama, nego je neumorno radio i učio u samoći svoje sobe, trudio i danju i noću da postigne uzvišene ideale. Kad bi prvu svrhu postigao, za drugom bi išao jednakom ustrajnosti. Vjeran svome porijeklu i osvjedočenju, prekaljenu trudom i naukom, on kao zakonoša crnogorski nije unio u zakone tuđe smušene misli, nego je u njih pretopio naše srpske običaje i naše srpsko pravo i dotjerao je rad do take savršenosti, da mu se strane zakonoše dive. Kao književnik i pravnik radio je i za Dubrovnik bilo iznoseći njegove starine, bilo njegove zakone, bilo pametno nas potičući da u Dubrovniku stvorimo novo središte za narodno pozorište. … .”

U svom govoru N.L. Brkić istakao je : „ … Narod, koji rađa ovakve ljude, ne može propasti, jer on mora kroz njih, kroz svoje istaknutije sinove, vječito živjeti. … Bogišić je dao primjer radišnosti, posvjedočio silu mogućnosti i pred cijelim obrazovanim svijetom pokazao nesumnjivo bogatstvo narodnog nam talenta. … . pred samrtnim ostancima dičnog, ljubljenog i poštovanog čeda junačkog naroda srpskog; pred hramom velikog duha skromnoga Valtazara Bogišića – duboko se klanja i srpska dubrovačka omladina, koja me je uoblastila, da se u njeno ime s Pokojnikom oprostim. Polažući na mrtvački sanduk svoj vijenac iskrenog priznanja i vječne zahvalnosti, srpska omladina vrši svoju svetu dužnost, za koju je veže ljubav prema radu, nauci i svom srpskom narodu. … Njega ostavljamo u svojim srcima kao jednu svijetlu i neizbrisivu uspomenu, kao jedan veliki primjer ustrajnosti i radišnosti, kao neosporivi svjedok ljudske mogućnosti i kao posebni tip patriotizma, koji je bez šablonske partizanske nadutosti mnogo i mnogo koristio svome narodu i doprinio narodnom napretku. A to sve davaće srpskoj omladini snage i poleta za rad oko svog dobra i dobra svoje nacionalne zajednice. … . ”

Poslanstvo sa Cetinja stiglo je 2. maja 1908. da polože vence na grob Valtazara Bogišića. U izaslanstvu je bio ministar prosvete i crkvenih dela Plamenac kao zastupnik vlade. U ime knjaza Nikole položio je venac njegov ađutant Popović. Na traci je bio natpis : „Mojemu ministru pravde Veleučenom Dr. Valtazaru Bogišiću Knjaz Nikola.” Član velikog suda Dožić položio je venac za crnogorsko sudstvo. Prema pisanju časopisa „Srđ“, Dubrovnik, koji nosio datum od 30. aprila 1908, br. 8, str. 124, 125; Na vencu je bio natpis : „Blagodarno Sudstvo Crnogorsko Dr. Valtazaru Bogišiću”. Pomenuti broj „Srđa“ je zbog Valtazarove sahrane kasnio sa štampom petnaest dana, i pred čitaocima se našao tek 16. maja

U časopisu „Srđ” su od telegrama izdvojili saučešće: Pašićevo u ime kralja i srpske vlade, Stojana Novakovića u ime Srpske kraljevske akademije i saučešće pravnog fakulteta beogradskog univerziteta.

Milan Pavlov Jovanović komandir-akademik iz Vukovara uputio saučešće Uredništvu „Srđa”. U saučešću je istaknuto : „Primio sam žalosnu vijest o gubitku mog dobrog i milog kolega-druga – kao člana mnogih učenih društava i akademija, a velikog pravnika-historičara naroda srpskoga, čelik Srbina Dr. Valtazara Bogišića, te evo i mene da i Vama i svemu Srpstvu izrazim moje saučešće u pregolemoj žalosti za vrlim i dobrim Srbinom kom dao Bog vječni pokoj ! Laka mu zemlja i vječna Slava u narodu svome koga je tako žarko ljubio !”

Marija Bogišić, udata Pol, nasledila je svog brata Valtazara Bogišića, dala je preneti iz Pariza u Cavtat biblioteku i kupila zgradu za smeštaj biblioteke. Osnovala je muzej. Uložila je mnogo novca za izgradnju vodovoda za Cavtat iz sela Oboda, popravila pločnike, crkve, groblje i podigla bratu spomenik na obali. Biblioteku i kulturno-istoriske zbirke ostavila je Cavtatu „kao temeljni kamen podizanju rodnog mjesta i na vječitu uspomenu svog brata“. Ideju za osnivanje Bogišićevog muzeja izneo je Luka Zore nakon što je Bogišić objavio zbirku slovenskih inkunabula u kalendaru Dubrovnik. Muzej je otvoren posle Bogišićeve smrti, u septembru 1909. u njegovoj kući. Srpska društva na Primorju čuvala su uspomenu na Valtazara Bogišića i posećivala su Cavtat obilazeći njegov grob , o čemu svedoče Mr Andrej Vujnović u tekstu „Muzej u delu i životu Valtazara Bogišića“, „Srpska slobodarska misao“, Beograd, septembar-oktobar 2011. godine i Dr. V. Novaković, u delu. „Cavtat i Konavle“, Cavtat iz 1954. godine.

Grupa od 40 srpskih sokola iz Vojvodine, Srbije i Stare Srbije predvođena dr Lazom Popovićem, starešinom Fruškogorske Župe, posetila je 17. avgusta 1911. Dubrovnik. Istog dana sokoli su parobrodom „Soko” posetili Cavtat. Izletu su se pridružili dušanovci, građani i omladina. Grad je bio iskićen zastavama, a sokole je dočekala opštinska muzika i gruvanje prangija. Cavtatska muzika svirala je „Dušanovku” i „Sokolsku koračnicu”. Kad su se sokoli iskrcali, predvođeni Cavtatskom muzikom pozdravili su Opštinu a onda su otišli na groblje. Na grobu Valtazara Bogišića položio je dr Laza Popović, uz nekoliko biranih reči, venac Srpskih sokola iz Vojvodine, sa srpskom trobojnicom. Istakao je da kako je srpski narod uvijek blagodaran velikom Srbinu Bogišiću za velike zasluge. Kad je venac bio položen, svi prisutni kliknuše „Slava Bogišiću”!, a zbor je zapevao „Vječnaja pamjat”. Posle razgledanja gradića, Bogišićevog muzeja, knjižnice i slika Vlaha Bukovca u crkvi sokoli su se vratili u Dubrovnik. Pri polasku iz Cavtata došlo je do bratskih ovacija, o čemu je pisano u „Spomenici 25. godina sokolskog rada u Dubrovniku” (Sokolsko društvo Dubrovnik, Dubrovnik, 1929, str. 34), „Srpski sokolovi u Cavtatu” ( „Dubrovnik”, Dubrovnik, avgusta 1911, br. 34, str. 3).

Dva broda Dubrovačke plovidbe prevezla su prvog maja 1938. u Cavtat dubrovačka kulturna i nacionalna društva sa njihovim članovima, na čelu sa „Maticom Srpskom” u Dubrovniku da pohode i polože vijence na grob i spomenik Valtazara Bogišića. Dubrovačka društva i ustanove dočekali su građani Cavtata. Istog dana uveče u dvorani „Sloge” u Dubrovniku održano je komemorativno veče gdje je govorio dr. Lujo Bakotić. U Odboru za komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića bili su: Svetozar S. Barbić, predsjednik „Matice Srpske”; Dušan Bašić, predsjednik „Jadranske Straže” u Dubrovniku; Luko markiz Bona, predsjednik „Dubrovačke građanske muzike”; dr. Đuro Orlić, predsjednik dubr. srp. pjev. društva „Sloga”; Danica Radović, predsjednica „Kneginje Zorke” u Dubrovniku; Niko kap. Papa, predsjednik „Nove Jugoslavije”; Ivo Šubert, predsjednik „Dubrovačkog radničkog društva”; Niko A. Šutić, starješina Sokolskog društva u Dubrovniku; … . Odbor je 1938. u Dubrovniku izdao Spomenicu dr Valtazara Bogišića, zabeleženo na stranicama časopisa „Dubrovnik“. Značaj manifestacija nacionalnih društava u Dubrovniku uočen je i u drugim sredinama. List „Dubrovnik” preneo je iz sarajevske ,,Jugoslavenske Pošte” osvrt u kome se komentariše : „Nedavni pohod grobu nezaboravnog Antuna Fabrisa, pa prenos zemnih ostataka pok. dr. Frana Kulišića i komemoracija 30-godišnjice smrti pok. Bogišića, pokazali su najbolje, da je Dubrovnik … jednodušan kad naglašava … svoju ulogu u značajnoj predigri našeg narodnog oslobođenja i ujedinjenja. .”

Posebno interesatno da u Hrvatskoj sistematski pokušavaju da prećute srpsko poreklo Valtazara Bogišića. Nazivaju ga Baltazarom, to je posebno uočljivo na internet stranici Hrvatskog biografskog leksikona.

To što Hrvati negiraju Valtazarovo izkazivavanje srpstva je donekle shvatljivo. Poptuno je , međutim, šizofreno što u Crnoj Gori ima onih koji bi da Valtazara Bogišića uvrste među Hrvate. Povodom hrvatskog predsjedavanja Savjetom Evropske unije, u februaru 2020. godine je Podgorici je, ispred Pravnog fakulteta, održana ceremonija postavljanja kravate na spomenik Valtazara Bogišića, uz tvrdnje da je reč o „hrvatskom naučniku, pravniku i povijesnom piscu“. Ni reč o njegovoj borbi za ujedinjenje srpstva!

Istoričar Nikola Milovančev podseća da je Valtazar Bogišić svim svojim srcem i delom bio vezan za srpski nacion. O tome najbolje svjedoči činjenica da je u Novom Sadu, 1866. godine, osnovao politički pokret nazvan „Ujedinjena omladina srpska“, dok je u Dubrovniku bio član „Srbokatoličkog pokreta“, a na Cetinju „Družine za oslobađanje i ujedinjenje srpsko“.

Na osnivačkoj skupštini „Ujedinjene omladine srpske“ utvrđeni su osnovni ciljevi tog pokreta: svekoliki napredak Srba; odgajanje svijesti o slavnoj prošlosti, utvrđivanje zajednice bratstva; uz parolu: „Srpstvo sve i svuda“. Crnogorski novinar Donko Rakočević, podseća da je «Ujedinjena srpska omladina» okupljala mlade i obrazovane Srbe, među kojima su, pored Valtazara, bili i Svetozar Miletić, Nikola Pašić, Marko Miljanov Popović i Lazar Tomanović.

Bogišić se bez ikakvih rezervi izjašnjavao kao Srbin. Uz izučavanje pravnih nauka, najveći dio života posvetio je njegovanju srpske tradicije i sjećanju na slavnu istoriju srednjovjekovne Srbije. Crnu Goru je smatrao najčistijom srpskom zemljom, kao i Konavle iz kojih su došli njegovi preci.

Da je Valtazar Bogišić bio Srbin, odnosno da se tako izjašnjavao, potvrdio je i hrvatski akademik Nenad Vekarić iz Zavoda za povijesne znanosti u Dubrovniku, u svom članku “Podrijetlo Balda Bogišića” (Hereditas rervm croaticarvm ad honorem, 2003).

Plašeći se delovanja “Ujedinjene omladine srpske” na prostoru Habzburške monarhije, Beč donosi odluku da zabrani tu organizaciju. Istu odluku morala je da donese i Kneževina Srbija, pod austrijskim pritiskom, što vođe tog pokreta nije pokolebalo. Oni sedište iz Novog Sada premeštaju u Crnu Goru, na Cetinje. Na inicijativu Marka Miljanova i knjaza Nikole, sa kojim je Bogišić imao odnos velikog uvažavanja i prijateljstva, kako a to podseća Nikola Milovančev, 1871. godine na Cetinju je osnovana „Družina za oslobađanje i ujedinjenje srpsko“.

Kao i svi učeni ljudi iz dubrovačkog kraja u to vreme (Pero Budmani, Ivo Stojanović, Luko Zore, Milan Rešetar, braća Pucići ….) i Bogišić se izjašnjavao kao Srbin, bez obzira na svoju veru. To nije bila genetska odrednica, već svrstavanje u jednu postojeću i latentnu kulturu – srpsku, doživljavanje njenog jezika, običaja, istorije kao svoje. Baš kakao to i dolikuje – čelik Srbinu.

Izvor: slobodnahercegovina.com