Zdravković: Rezultati popisa zapadnog dela Severne Makedonije 1467-1468. pokazuju da se radilo o etnički čistom srpskom području

Kada tumačimo prošlost bez sigurnih činjenica, a iz tuđih izvora, nalazimo se u iskušenju i mogućnosti da na nju utičemo i da je menjamo.

Odličan primer ovakvog tumačenja predstavlja „Opširen popisen defter N0 4 (1467-1468 godina)“ preveden i objavljen u Skoplju 1971. godine u redakciji Metodija Sokoloskog i dr Aleksandra Stojanovskog. Ukoliko su izvori na turskom jeziku nejasni ili višeznačni, to prevodiocu pruža slobodu u izboru reči uz verovatno objašnjenje u fusnoti da je prevod mogao i drugačije da izgleda. Tako je Stojan iz prošlosti mogao da postane Stojče u savremenom dobu, Branko iz XV veka Banko u XX. Osnovni utisak iščitavanja imena prilikom njihovog ukucavanja bio mi je da se radi o skraćenim, poput nadimaka, imenima nekih dužih imena, i imena poput Miladin, Božidar, Dragoslav, Bogoslav „vraćala su nadu“ da se ipak radi o tadašnjim Srbima i Slovenima a ne o nekom nepoznatom narodu (Makedoncima stvorenim modernim prevođenjem).

Ovde će biti prikazani neki statistički pokazatelji koji su izvedeni iz imena tadašnjih poreskih obveznika i iz nametnutih poreza koji bi mogli da nam dočaraju tadašnji život, ukoliko bi se u njega malo i udubili, a ne samo preko ove obične statističke građe preleteli.

U odnosu na pedantnost zapadnjačkih popisa i izvora kod Turaka se uvek mora računati sa neodređenostima koji su posledica ne samo njihove podmitljivosti već i usled očigledne duševnosti kojom su ljudske osobine stavljali ispred materijalnih prihoda. Svadbarina je bila porez na udaju mlade, ali on je mogao biti oprošten, ukoliko je mlada bila iz veoma siromašne porodice, ili plaćen jednu ili dve akče, ukoliko je bila iz srednje ili bolje stojeće porodice. Ko iz današnje perspektive može da oceni koliko je konkretan popisivač bio objektivan u procenjivanju poreskih mogućnosti mlade, i zašto je prihod dat u zbiru i najčešće sa nijabetom (prihod od globa na osnovu osuda kadija)?

U ovoj defternoj knjizi broj 4 obuhvaćena je teritorija zapadnog dela sadašnje (2023) Severne Makedonije i ona nije obuhvatila Ohrid i Bitolj a proširena je za opštinu Kačanik koja predstavlja „vrata“ na Kosovom polju. Popis dokazuje da se radilo o etnički čistom srpskom području, ali popis Kalkandelena, područja pološke doline Gostivara i Tetova, ukazuje nam da su Albanci u tim krajevima (mahom u planinama iznad ravnice) i tada živeli.

Ukupno je popisano oko 860 naselja i gradskih mahala u kojima je tada živelo oko 25,4 hiljada duša (poreskih glava), od toga 1,1 hiljada muslimana. Muslimani su živeli u gradovima i u naseljima koja su počeli tada da kolonizuju izvorno turskim stanovništvom i pripadnicima nacija sa tri kontinenta koji su tada prelazili u islam.

Muslimani su živeli u 59 naselja što znači da je u više od 800 živelo tadašnje lokalno stanovništvo u kome su većinu činili Srbi a bilo je i Vlaha, Albanaca i u tragovima Grka i Bugara.

Tri petine (59,4%) svih muslimana sa ove teritorije živelo je u Skoplju u kome su učestvovali sa 64,7% u ukupnom stanovništvu i u većini su bili zanatlije mnogobrojnih zanimanja.

U Tabeli 1 prikazano je 20 naselja sa više od 10 muslimana i ona su učestvovala sa 88,7% (995 poreskih obveznika) u ukupnom broju popisanih muslimana. Muslimani su bili jedino stanovništvo u 13 naselja, činili su većinu u Skoplju i Brešnici i bili su u manjini u preostalih pet naselja.

Tabela 2. prikazuje 28 naselja sa preko 100 poreskih glava a koja su učestvovala sa 21,9% u ukupno popisanom broju obveznika i među njima se na trećem mestu nalazi Katranica u grčkoj opštini Voden koja je geografski udaljena od popisanog područja, na oko 40 kilometra južno od Kajmakčalana, i koja je predstavljala prihod padišaha.

Od prikazanih naselja njih 13 je bilo iz Pologa, a što ukazuje da je, uz Metohiju i Kosovo, Polog predstavljao najbogatiji srpski kraj u to vreme, i pre njega. Na 13. mestu po broju stanovnika nalazi se Gorna Sopotnica koja se nalazi severno-zapadno od Kačanika na obodu Kosova polja.

Tabela 3. nam može dočarati ekonomsku snagu po oblastima popisa i indirektno poslužiti da procenimo tadašnji materijalni život meren količinom biljne proizvodnje i brojem svinja.

Materijalno bogatstvo bilo je u očiglednoj vezi sa prostornom koncentracijom muslimana. Poreski prihodi kretali su se od 103,1 akči po poreskom obvezniku u Veleškom vilajetu do 64,4 akči u Mariovskoj (Mavrovo) nahiji a udeo muslimana u ukupnom stanovništvu bio je najveći u Skopskom vilajetu gde je prihod po stanovniku bio 101,8 akči, zatim u Veleškom vilajetu, gde je udeo bio 5,64%, Udeo muslimana bio je samo 1,17% u Prilepu (94,3 akči), zatim 0,77% u Kičevskoj nahiji (72,7 akči), 0,75% u Kalkandelenu (94,2 akče), 0,69% u ostalim područjima (97,6 akči) dok ih u Mavrovskoj nahiji sa najmanjim poreskim prihodima nije bilo.

Prikazanih 12 poreskih izvora učestvovalo je sa 90,6% u ukupnim poreskim prihodima a prva četiri učestvovala su sa 85,1%. Najizdašniji prihod za turske vojnike, vlasnike timara, bili su vinogradi sa 585 hiljada akči, i sa udelom od 24,8% u ukupnim prihodima, malo ispred pšenice sa 551 hiljada akči i udelom od 23,4%. Znači, od vremenskih uslova i prinosa grožđa i pšenice zavisila je gotovo polovina (48,2%) svih turskih prihoda od lokalnog stanovništva. U ove prihode nisu uračunati gradski prihodi od vašara, prometa na trgovima i slično.

Od ispendži je prikupljeno 540 hiljada akči što je 22,9% i od ječma i drugih žitarica još 330 hiljada akči ili 14% od ukupnih prihoda.

Slede prihodi od džizija, od svinja, nijabet i svadbarina, len (seno), vodenice, ulišta (pčelinjaci), bostan i ovce.

Prihodi od svinja bili su 19.808 akči dok je hrišćanskih poreskih obveznika bilo 24.265, uključujući neoženjene i udovice, pa je po stanovniku (poreskom obavezniku) bilo malo manje od jedne akče. To znači da je skoro svaka porodica imala po jednu svinju ili svaka druga ukoliko je prihod po svinji bio 2 akče.

Regionalne razlike u prihodima nam ilustruju gde je bio veći, a gde manji, intenzitet neke od ovih pojava.

Na primer, najviše je vinograda, u odnosu na broj stanovnika, bilo u Skopskom vilajetu (27,1 akča po stanovniku), zatim u Veleškom, dok je najmanje bilo u Mavrovskoj nahiji, koja je i plodnom zemljom najoskudnija.

Pšenice je bilo najviše u Prilepu (27 akči) a najmanje opet u Mavrovu (19,5 akči).

Ječam i slične biljke najviše su rađale u Skopskom vilajetu (17 akči) a najmanje u Mavrovskoj nahiji (3,6).

Svinja je najviše bilo u ostalim naseljima (1,4 akči) i Prilepu (1,3) a u Mavrovu nisu zabeležene kao poreski prihod.

Prihod od vodenica bio je 15 hiljada akči što znači da je u celoj popisnoj oblasti zapadnog dela (Severna) Makedonije bilo oko 1.000 vodenica.

Tabela 4. prikazuje naselja sa najvećim poreskim prihodom po poreskom obvezniku. U vrhu su mala muslimanska naselja kod kojih čak i nema određenih, preciziranih, poreskih prihoda. Ipak, ukoliko se pogleda niže kroz tabelu mogu se videti Ljubance i Pobužje u podnožju Skopske Crne Gore koja su do današnjih dana sačuvala sećanje na srpsko poreklo, Sopište južno od Skoplja kao i neka naselja u okolini Skoplja koja su u prethodnih 150-200 godina postala etnički Albanska a u vreme ovog popisa to nisu bila (niti je Albanaca bilo u blizini).

U tabeli 5. navedeni su svi dopisi nakon prvog imena a koji nisu ime oca. Udovice, siromasi, starci mogu da nam dočaraju socijalno stanje po naseljima, popovi, kaluđeri, hodže religijsko stanje, a većina ostalih ukazuje nam učestalost tadašnjih zanimanja.

Broj popova bio je veći od popisanih 388 jer od 327 sinova popova veliki broj njih nalazi se u selima gde nije naznačen pop, što znači da mu je nakon vlastitog imena dodato ime oca, a ne funkcija popa.

U obradnoj bazi imena popisano je 636 muških i 159 ženskih imena. Ženskih je mnogo manje jer su se ona „otkrila“ samo kod popisanih udovica.

Ukupan broj imena, funkcija i zanimanja nije dvostruko veći od broja popisanih poreskih glava jer je čest slučaj da je upisano samo prvo ime.

U tabeli 6 prikazano je 200 muških i 50 ženskih imena koja su se najviše puta ponovila u ovom popisnom materijalu.

Interesantno je da su najčešća muslimanska (Turska) imena bila Jusuf i Hamza a kako se u 2023. godini zove predsednik vlade Škotske (Hamza Jusuf musliman i borac za LGBT prava link). Pretpostavićemo da tadašnji Jusufi i Hamze nisu baš mnogo ličili na sadašnjeg škotskog premijera, baš kao što i većina današnjih Srba ne liči na Karađorđa ili Stevana Sinđelića.

Najčešća muška imena bila su Nikola, Dimitri, Petko, Rale, Pejo, Bogdan i Jovan dok su najčešća ženska bila Rada, Stana, Todora, Milica i Radoslava.

U tabeli se može videti koliko je popis imena prevodiocima dao slobode da biraju tadašnje ime glava porodica jer se u zagradama može pročitati i jedno ili više drugih imena koja su takođe mogla biti upisana.

U tabeli se nalazi i ime Srbin koje je najčešće dodavano kao drugo ime i pojavljuje se 127 puta. Ime Vlav pojavilo se 28 puta, Arbanas 26, Grk 22, Edmino (Ermeno) 16, Bugarin 12, Arnaut 10, Arnaud 8, Vlaše 8, Arbanaš 7, Ermeno (Edmino) 6 i Vlaš 5 puta.

Prelazak u islam 75 godina nakon turskog osvajanja Skoplja je bio izuzetno redak. Možemo reći da je tada popisana treća generacija rođena pod turskom okupacijom i tada su poreska oslobađanja za muslimane bila već prisutna.

Među 25.363 popisana imena samo njih 6 muslimana je imalo ime oca i majke (Vidoslava) koje je bilo hrišćansko a postoji i slučaj Petka od oca Ibrahima prelaska iz islama u hrišćanstvo.

U odnosu na 24.265 popisana hrišćana stopa prelaska u islam bila je 0,0247%, što znači da je kroz 20 generacija (oko 500 godina) ona ukupno mogla da iznosi 0,5%. Uz popisanih 4,4% muslimana i nastavak njihovog doseljavanja iz Azije i Afrike broj bi za 500 godina premašio 10%.

Izmenjene istorijske okolnosti, seobe Srba i najezda Albanaca koji su masovno prelazili iz katoličanstva u islam, uticale su da udeo islamskog stanovništva u ukupnom u S. Makedoniji prilikom popisa iz 2021. dostigne 32,2%.

Zaključak

Popisna turska građa iz ranijih vekova osim što može da posluži da doznamo imena naših predaka može da nam dočara i život u davna vremena kroz podatke o porezima i o drugim imenima gde nije upisano ime oca.

Upoređivanje popisne građe iz istih geografskih područja kroz vreme ili između različitih geografskih područja takođe može poslužiti za izvođenje zaključaka o učestalosti imena, ekonomskoj snazi, stanju vere, crkava i manastira, i u druge svrhe u skladu sa sposobnostima istraživača da ih otkriju.

Izvor: Stanje stvari