Zajedničke akcije sokolskih i pevačkih društava

Piše: Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Savez Sokola je pored telesnog, negovao i duhovno vaspitanje preko muzike i pesama. Sokolska i pevačka društva sarađivala su u međuratnom periodu. Njih je vezivao nastavak nacionalnog rada iz vremena pre Prvog svetskog rata. Saradnja se odvijala kroz zajedničke priredbe i proslave. Smatrali su sebe za rasadnike nacionalne svesti i bujna vrela kulture u širokim slojevima naroda. U rukovodstvu oba saveza bio je Svetolik Pašćan-Kojanov.

Nacionalni borac dr. Joca Lalošević bio je izabran kao najzaslužniji za pretsednika Južnoslovenskog pevačkog saveza. (1) Južnoslovenski pevački savez održavao je najtešnju saradnju sa Sveslovenskim pevačkim savezom kao i sa njegovim članovima. Uredništvo Vesnika Južnoslovenskog pevačkog saveza nije isključivalo saradnju sa ostalim kulturnim, nacionalnim ili viteškim ustanovama, koje nisu imale političkih, antinacionalnih ili ekskluzivističko verskih tendencija. Južnoslovenski pevački savez radio je na organizovanju novih pevačkih društava, „naročito po selima, gde je kulturna akcija potrebnija nego igde.” (2)
Svetolik Pašćan–Kojanov rođen je u Petrovaradinu 1892. Kao student otpočeo je svoju dirigentsku karijeru u Zagrebu među srednjoškolcima i Privrednikovim omladinom.

Svetolik Pašćan bio je dirigent pevačkog hora i tamburaškog zbora Privrednikove omladine u koje je uveo i Srbe intelektualce omladince. U domu Privrednika svake nedelje se pevalo i sviralo, a naročito su bili posećivani koncerti i zabave koje su se održavale svake prve subote u mesecu. U Privrednikovoj omladini radio je od 1909. do pred rat 1914. U isto vreme radio je u Srpskom sokolu, izdavao biblioteku Narodnog rada i sarađivao u „Srbobranu,” „Srpskom glasniku” i „Zastavi”, a bio je dirigent Srpskog sredoškolskog udruženja.

Udruženje je imalo ogromnu biblioteku i muzički odsek. Kao saradnik nacionalnih boraca Luke Jukića, Horvata, Dolenca, Najharda i ostalih bio je osuđen u Austro–Ugarskoj zbog veleizdaje i zatvoren u Lepoglavu, a kad je oslobođen, interniran u Mađarskoj. Kad je oslobođen 1917. osnovao je muški pjevački zbor „Mokranjac“. Srbi su u Zagrebu u „Mokranjcu” videli glasnika slobode. Zajedno sa „Mokranjcem” odlazi avgusta 1918. u Dvor. Kad je „Mokranjac“ pevao „Hej trubaču s bujne Drine” oduševljenju nije bilo kraja. Nastale su nove premetačine i saslušanja, skrivanja i bežanja. (3) Po ujedinjenju 1918. nastavio je sa studijama na konzervatoriju u Zagrebu. Tada je bio dirigent pevačkog društva „Jednakost“, Srpskog pjevačkog društva, Tipografskog zbora „Sloge“ i Akademskog pevačkog društva „Balkan“. Sa „Balkanom” putovao je po Jugoslaviji. U Sokolskom društvu Soko I organizovao je pevački i tamburaški zbor.

Po završetku studija 1922. otišao je u Novi Sad i ubrzo postaje centrom muzičkog života. Njegovo su delo podizanje zbora muzičkog društva, osnivanje ženskog muzičkog udruženja, osvajanje prve nagrade na utakmici zborova Južnoslovenskog pjevačkog saveza 1929. i turneje po Jugoslaviji i Čehoslovačkoj. Zajedno sa Kostom Manojlovićem, dr. Viktorom Novakom i dr. Dušanom Putnikom udario je temelje Južnoslovenskom pevačkom savezu, gde je bio I artistički vođa i predsednik Umetničkog odbora. Glavni saradnici u organizatorskom i umetničkom radu Pašćana bili su Milica dr. Moća i Vida Vulko-Varađanin. Delovao je kao pedagog u muškoj gimnaziji i kao muzički referent Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije.

Radio u Pragu je 1926. prilikom Svesokolskog sleta preneo prvi put modernu horsku muziku iz Jugoslavije. Bio je to prvi radio prenos muzike iz Jugoslavije. Svetolik Pašćan bio je organizator, kompozitor, pedagog i dirigent. Među njegovim kompozicijama najvažnije su obrade narodnih pesama za horove. U članku „Jubilej Svetolika Pašćana, prvog art. vođe JPS” isticano je da prvi i jedini Srbin dirigent koji je podjednako propagirao dela hrvatskih i slovenačkih autora, šireći time ideju jugoslovenstva. (4) Na godišnjoj skupštini 15 septembra 1934. izabrana uprava Pevačke župe „Isidor Bajić” pripremila je program rada za narednu godinu. Proslava 20-godišnjice od smrti St. Mokranjca nije održana zbog ubistva Vrhovnog pokrovitelja Južnoslovenskog pevačkog saveza i njegovih društava, kralja Aleksandra. Nastali su dani žalosti. Župa je uz učešće novosadskih saveznih pevačkih društava priredila „Komemorativnu Akademiju” 17 decembra 1934.

Komemorativni govor održao je episkop bački dr. Irinej Ćirić. Župska uprava je želela da prilikom polugodišnjeg pomena kralju Aleksandru izvede u zajedničkom horu novosadskih pevačkih društava Mocartov „Rekvijem”. Namera se nije mogla ostvariti jer je I župski horovođa Svetolik Pašćan Kojanov podneo ostavku u župskoj upravi zbog sukoba sa jednim mesnim saveznim društvom. Proslavljena je 22 septembra 1935. uspomena na kompozitora Josipa Runjanina. Održan je pomen na grobu. Pomenu su prisustvovali delegati saveznih društava van župe i mnogobrojni građani Novog Sada. Govorio je Svetolik Pašćan.

U skupnom horu pevana je hrvatska himna “Lijepa naša domovino”. Članovi župske uprave koji su stanovali van Novog Sada nisu bili pozivani na župske sednice, jer župa nije imala sredstava ni za poštarinu, pa nije mogla da plati putne troškove članovima uprave. Nemački pevački savez sa svojih oko 70 društava želeo je da pristupi u članstvo Južnoslovenskog pevačkog saveza, ali je usled oštre osude štampe povodom njihovog festivala 1935. u Novom Sadu to pitanje bilo odloženo. Osuda je bila zbog toga, jer na svom programu nisu imali nijednu pesmu iz Jugoslavije. Svetolik Pašćan je bio dirigent u Ženskom muzičkom Udruženju i Akademskom muškom horu, članovima Pevačke župe Isidor Bajić. (5)

Novosadska župa Pevačkog saveza „Izidor Bajić“ priredila je 15.6.1935. proslavu 25–godišnjice umetničkog rada Svetolika Pašćana. U pozdravnom govoru kompozitor Kosta Manojlović izneo je zasluge Pašćana koji je pre 25 godina bio prvi dirigent Saveza slavenskih pjevačkih društava. Novosadski građani predali su Pašćanu venac, a pevačko društvo iz Skoplja počasnu diplomu. Proslava je završena velikim koncertom na kom su učestvovali: Žensko muzičko društvo, Muzičko društvo gimnazije, Pevačko društvo „Neven“ i Ženski pevački zbor iz Ade. (6) O proslavi je zabeleženo u „Izvodu iz tajničkog izveštaja o radu pevačke župe „Isidor Bajić” i njenih članova za godinu 1934/35.” da je u smislu dobijenog naloga od Savezne uprave župa organizovala proslavu 25–godišnjice dirigentskog i umetničkog rada Svetolika Pašćana I artističkog vođe Južnoslovenskog pevačkog saveza.

Na proslavi su učestvovali su učestvovali sem mesnih saveznih pevačkih društava, još i horovi Muške realne gimnazije „Kralja Aleksandra I” iz Novog Sada, Srpska crkvena pevačka družina (ženski hor) iz Ade, umetnici pijaniste Ćiril Ličar i gđa Milica Moč. Predavanje o zaslugama i značaju Pašćana kao horovođe i kompozitora održao je Kosta Manojlović, delegat savezne uprave. (7)
Polemika između župe i Uprave Saveza nastavljena je na XI. Kongresu Južnoslovenskog pevačkog saveza održanog u Šapcu 20 oktobra 1935. U svojoj kritici župa je istakla da je Savezna uprava dala nalog župi da u ime JPS priredi u Novom Sadu proslavu 25–godišnjice dirigentskog i umetničkog rada Svetolika Pašćana. Na proslavu Uprava nije došla. Iz Beograda je došao samo Kosta Manojlović, koga je župa naročito zamolila da govori o radu slavljenika. To su isticali zbog toga jer su mnogi u Novom Sadu shvatili nedolazak Savezne uprave na proslavu kao dokaz da vlada rđav odnos između Uprave JPS i Župe Bajić. (8) Savezni tajnik je na kritiku odgovorio da je Kosta Manojlović predstavljao na Pašćanovoj proslavi celu Saveznu upravu. Za taj dan ostali članovi uprave bili su delegirani na druge značajne savezne manifestacije. (9)

Pevačka župa „Isidor Bajić” je zajedno sa „Savezom kulturnih društava” priredili proslavu 20-godišnjice smrti Isidora Bajića 7 i 8 decembra 1935. Proslava je počela parastosom u Sv. Sabornoj crkvi koju je služio episkop bački dr. Irinej Ćirić 7 decembra 1935. Svečana akademija priređena je 8 decembra 1935. u prepunoj dvorani hotela „Slobode” uz učešće muzike Sokolskog društva Novi Sad i učeničkog hora državne muške realne gimnazije „Kralj Aleksandar I”. Predsednik Saveza kulturnih društava i starešina Sokolske župe Novi Sad dr. Ignjat Pavlas otvorio je akademiju. Svetolik Pašćan-Kojanov prikazao je život nacionalnog radnika Bajića. Hor učenika pevao je Bajićevu „Himnu 100-godišnjice novosadske gimnazije a sokolska muzika svirala je Bajićevo „Za Kosovo-Kumanovo”. Sa time je akademija bila završena.

Na svečanom koncertu održanom u hotelu „Slobodi” učestvovala su sva novosadska savezna pevačka društva : Srpsko zanatlijsko pevačko društvo „Neven” s Bajićevom kompozicijom „Ej ko ti kupi” i „Sitna kiša”. Dirigovao je Đorđe Šijakov. Jevrejsko pevačko društvo „Hašira” sa „Bajićevom kompozicijom „Mornarska pesma” i „Lovačka pesma”. Dirigovao je Leopold Belogorski. Muzičko društvo sa „Pesma o pesmi”. Dirigovao je Boris Zorko. Novosadski akademski muški hor sa „Pesme srpskih komita” i „Vinska pesma”. Bariton solo Sokrat Jovanović. Dirigent Svetolik Pašćan-Kojanov. U udruženom muškom horu pevana je „Pesma srpskih sokola”, pod vođstvom Svetolika Pašćana-Kojanova. Milica dr. Moča, predsednica župe „Isidor Bajić” i poznata pijaninstkinja izvela je „Srpsku rapsodiju” i „Đavolana”. Gđa Beba dr. Kapamađije praćena na klaviru od gđe Moč, pevala je Bajićeve soko kompozicije „Divna si”, „Uspavanka mome sinu Vladimiru” i „Ala imaš čarne oči”. Koncert je prenosila Radio stanica Beograd. (10)

Na XI. Kongresu Južnoslovenskog pevačkog saveza Župa „Bajić” istakla je : „Savezna uprava uputila Župu da se sporazume sa Savezom kulturnih društava u N.Sadu u pogledu proslave, istučući da SKD nije pozvan da priređuje Bajićevu proslavu kada postoji u N.Sadu aktivna pevačka župa, koja nosi čak i ime I.Bajića i da se pevačke savezne ili župske utakmice nikako ne mogu vezivati za sletove koje organizuje neki drugi savez, koji sa pesmom nema ničeg zajedničkog.” U kasnijoj raspravi na kongresu Vujin (Turija) upozorio je da Pevački savez prima rado i Sokolska pevačka društva, ali im Sokolski savez ne dopušta da se učlane, pošto ih je tretirao samo kao svoje sekcije. JPS je u principu primao u svoje članstvo sve koji su mogli ispunjavati odredbe pravila JPS i koja su respektovala naređenja JPS i njegovih župa.

Pašćan je odgovorio da po rešenju Savezne uprave JPS savezna pevačka društva ne mogu biti članovi drugih saveza i organizacija koje bi na artistički rad društava imale neki uticaj. Alimpije Popović iz Novog Sada istakao je da ne bi trebalo zabranjivati pevačkim društvima da se učlane kod drugih saveza, pošto je saradnja sa drugim društvima korisna i za pevačka društva. U Novom Sadu Savez kulturnih društava nije smetao radu pevačkih društava. (11)
Po Programu utakmice pevačkih društava župe „Isidor Bajić” 7 juna 1936. u Novom Sadu koncert trebalo je završiti „Sokolskom pesmom” od Isidora Bajića u skupnom muškom horu. (12) Saradnja sokolskih i pevačkih društava odvijala se širom Jugoslavije. Masarikovo filharmoničko društvo „Kolo” u Šibeniku izvelo je 9 marta 1935. u Sokolskom domu u Šibeniku jubilarni vokalno-instrumentalni koncert prigodom proslave 85 godišnjice svog pokrovitelja predsednika Čehoslovačke dr. Tomaša Masarika i 35-godišnjice svog rada. Isti koncert ponovljen je 23 marta 1935. (13) Na poziv sokolskog društva prilikom proslave 700 godišnjice Sv. Save društveni muški hor „Kola” pevao je nekoliko patriotskih pesama. (14)

Jugoslovensko akademsko pevačko društvo u Zemunu (mešoviti hor od 70 članova) priredilo je 18 aprila 1935. koncert u zemunskom sokolskom domu. Koncert je bio posvećen horskim delima južnoslovenskih savremenih kompozitora. Dirigovao je dirigent društva Milenko Živković. (15) Glazbeno društvo iz Blata na Korčuli blisko je sarađivalo sa sokolskim društvom. U svom Izveštaju zabeležili su tu saradnju. Društvo je učestvovalo u Poljoprivrednoj izložbi, priređenoj od mesnog sokolskog društva 25.11.1934. Na proslavi Dana Ujedinjenja, koju je priredilo sokolsko društvo Glazbeno društvo pevalo je nacionalne pesme. A na proslavi Zrinsko-Frankopanskog dana, koju je priredilo sokolsko društvo 30.4.1935. Glazbeno društvo pevalo je 3 nacionalne pesme. Glazbeno društvo učestvovalo je Đurđevdanskom uranku koje je priredilo sokolsko društvo. Naraštajski odsek sokolskog društva priredio je 3.6.1935. u Glazbenom društvu svoju prvu akademiju. Na svim priredbama učestvovao je orkestar Glazbenog društva.

Od sokolskog društva bili su pozvani da prilikom njihove akademije priređene za proslavu rođendana kralja Petra II 6.9.1935. sudeluju sa pevačkom sekcijom pevanjem nacionalnih pesama. (16) U svom Izveštaju Vardarska pevačka župa „Mokranjac” u Skoplju za godinu 1934/35 zabeležila je saradnju sa raznim organizacijama prilikom polugodišnjeg pomena kralju Aleksandru. (17)
Upravni odbor župe „Laza Kostić” rešio je da održi utakmicu u vidu revije 21 juna 1936. u Sokolskom domu u Somboru. U žiriju su bili : Svetolik Pašćan-Kojanov, dr. Vinko Žganjec i Milan Bajšanski. (18) Nacionalni radnici u svom radu imali su probleme sa domaćom elitom. U Carigradu je bio održan drugi balkanski festival narodnih igara od 28 avgusta do 9 septembra 1936. Pašćan-Kojanov koji je predvodio grupu iz Jugoslavije istakao je da je naša “elita” smatrala narodnu pesmu i igru “seljačkim produktom, nedostojnog gospodskih salona.” (19)

Srpski pregaoci radili su na jačanju nacionalne kulture i pripremu naroda za buduću borbu za oslobođenje i ujedinjenje. Svoje ideje širili su preko pevačkih i sokolskih društava. Svetolik Pašćan kao dirigent i referent delovao je u savezima sokola i pevačkih društava. Predsednik Saveza kulturnih društava i starešina Sokolske župe Novi Sad dr. Ignjat Pavlas sarađivao je sa Pevačkom župom „Isidor Bajić” u organizovanju proslava. Oko saradnje dolazilo je povremeno do sukoba. Nacionalni radnici u svom radu pre Drugog svetskog rata imali su probleme sa domaćom elitom i njenim shvatanjima.

Napomene :
1. „U spomen D-ra Joce Laloševića”,„Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god. br. 2/3, str.19;
2. „Uredništvo”, „Uvodna reč”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd,marta 1935 god., br. 1, str.2;
3. „Jubilej Svetolika Pašćana, prvog art. Vođe JPS”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god. br. 2/3, str. 20;
4. „Proslava 25–godišnjice umjetničkog rada Svetolika Pašćana“, „Ćirilometodski vjesnik“, Zagreb, juni, juli, avgust 1935, br. 6, 7 i 8, str. 80; „Jubilej Svetolika Pašćana, prvog art. Vođe JPS”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god. br. 2/3, str. 20, 21, 22;
5. „Izvod iz tajničkog izveštaja o radu pevačke župe „Isidor Bajić” i njenih članova za godinu 1934/35.”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, oktobar 1935, br. 8, str. 61,66;
6. „Proslava 25–godišnjice umjetničkog rada Svetolika Pašćana“, „Ćirilometodski vjesnik“, Zagreb, juni, juli, avgust 1935, br. 6, 7 i 8, str. 80;
7. „Izvod iz tajničkog izveštaja o radu pevačke župe „Isidor Bajić” i njenih članova za godinu 1934/35.”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, oktobar 1935, br. 8, str. 61,
8. Zapisnik XI. Kongres Južnoslovenskog pevačkog saveza održanog u Šapcu na dan 20 oktobra 1935 god.”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, januar/februar 1936 god, br. 1/2, str. 7;
9. Zapisnik XI. Kongres Južnoslovenskog pevačkog saveza održanog u Šapcu na dan 20 oktobra 1935 god.”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, januar/februar 1936 god, br. 1/2, str. 9;
10. „Proslava Isidora Bajića u Novom Sadu”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, januar/februar 1936 god, br. 1/2, str. 14;
11. Zapisnik XI. Kongres Južnoslovenskog pevačkog saveza održanog u Šapcu na dan 20 oktobra 1935 god.”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, januar/februar 1936 god, br. 1/2, str. 8, 12;
12. „Utakmica pevačkih društava župe „Isidor Bajić” 7 juna 1936. u Novom Sadu”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1936 god, br. 4/5, str. 37;
13. „Župe i društva”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god, br. 2/3,str. 25;
14. „Župe i društva”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, mart 1936 god, br. 3, str. 22;
15. „Župe i društva”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god, br. 2/3,str. 26;
16. „Župe i društva”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, juni/septembar 1935 god, br. 4/7, str.35, 36;
17. „Izveštaji Vardarske pevačke župe „Mokranjac” u Skoplju za godinu 1934/35”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, juni/septembar 1935 god, br. 4/7, str. 46;
18. „Utakmica-Revia pevačkih društava župe „Laza Kostić” 21 juna 1936 u Somboru”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, juni 1936, br. 6, str. 46;