Vojska srpskih kraljeva, despota i velmoža

Srbi su u srednjem vijeku, u očima svih susjeda, važili kao ratoboran i hrabar narod. Izvještaji iz doba Komnena pokazuju da nije bilo lako ratovati sa njima. Vizantijski car Manojlo Komnen, za vrijeme tih vojnih pohoda, prodro je samo jedan put, 1150. godine sa istoka do obale Tare.

Kada je car Svetog Rimskog Carstva Fridrih I Barbarosa 1189. godine na Trećem krstaškom ratu, od Stefana Nemanje svečano pozdravljen, bio u Nišu i uskoro za tim, došao u sukob s Vizantincima zbog zabrane prolaza , pregovarao je i on o savezu s velikim županom Stefanom Nemanjom i sa bugarskim carevima Petrom i Asenom da bi stekao potporu Srba i Bugara protiv Grka. Kralj Uroš II Milutin, pod čijom je vladom uspješna ofanziva oslabila državu Paleologa, imao je vojnu moć koja je imponovala Grcima.

Jovan Kantakuzen opisuje u svojim memoarima potpun poraz i zarobljenje svoga sina, cara Matije Kantakuzena prilikom jedne vojne u srpsku oblast kod Sera, u doba Dušanova sina, cara Uroša 1357. godine. Turci najamnici u njegovoj vojsci zastrašeni bjehu množinom i smjelošću Srba koji im tada nisu bili dovoljno poznati.

Srpske trupe izvrsne bjehu osobito u svojoj zemlji. Florentinac Matija Vilani opisuje naporno šumsko ratovanje u Srbiji, prikazujući vojni pohod ugarskoga kralja Ludviga I protiv cara Uroša 1359. godine: “Velike raške planine kod Rudnika, prirodna šumska utvrđenja, kamo za Srbima niko nije mogao ići bez velikih gubitaka i neprekidno uznemirivanje ugarske vojske od strane naoružanih srpskih seljaka“.

Kada su Stefan Dušan i njegov vojskovođa Preljub zaposjeli Epir i Tesaliju 1348. godine, bilo je u srpskoj vojsci najviše Arbanasa koji su od vojnoga pohoda Andronika III na Arbaniju omrznuli Vizantince, te su se rado pridružili Srbima. Usled srpskog osvojenja, Epir bješe ponovo naseljen arbanaškom vlastelom i ratnicima.

Vojska je bila sastavljena iz tri elementa: vlastela sa pratnjom, osobito konjanika pronijara. Dalje, oružani težaci i pastiri, većinom lako naoružani i vrlo hitri pješadijski strijelci i najzad, strani najamnici koje je davao vladalac i plaćao iz svoje blagajnice. Vrhovni vojskovođa bio je kralj, docnije car, a zastupale su ga njegove vojskovođe i vojvode, kojima se, po Zakoniku, imao svako pokoravati kao i vladaocu.

U odsustvu vladarevu, vođenje vojske često nije bio dobro zbog velikog broja vojskovođa. Kako Kantakuzen priča, zapovijedalo je, u jesen 1342. godine srpskom vojskom pred Serom dvadeset plemića, među kojima najstariji bjehu Vratko i Oliver. Kralj ili car bio je vrhovni sudija u vojsci, pa i tu su ga zastupale vojvode. Po budvanskom Statutu, „imperador“ imao je desetak od plena. U Vizantinaca primao je tada car petinu, a veliki domestik takođe petinu.

Svi ratnici, vojnici i velmože, bili su obavezni da se o sopstvenom trošku opreme za rat i naoružaju. To su im omogućavali prihodi ubirani sa njihovih posjeda, vlastelinskih baština. Znatan dio vojnika, mećutim, nije raspolagao osobito velikim materijalnim sredstvima, pa je dugotrajna vojna služba bila za njih veliki teret i trošak. Vojnici baštinici mogli su izdržati samo neko vrijeme u ratnim pohodima, pa je otuda njihova vojna služba morala biti ograničena na izvjestan rok.

Prema stranim izvorima, srpska država je pred kraj XII veka bila u stanju da mobiliše dvadesetak hiljada pješaka i konjanika, što je za ono doba bila velika vojska. Po pravilu, vlastela su bili konjanici, isto kao vitezovi u Zapadnoj Evropi.

Naoružanje je bilo za ono doba raznovrsno, već prema tome o kakvoj se jedinici radilo. Pomoćni odred koji je Srbija bila dužna da daje Vizantiji sredinom XII vijeka bio je pješadijska jedinica naoružana kopljima i dugim štitovima. Za borbu na većem rastojanju od davnina su se koristili luk sa strijelama i praćka sa kamenim ili metalnim projektilima. Srbi su upotrebljavali i otrovne strijele. Smrtonosan otrov, korišćen tokom cijelog srednjeg vijeka, spravljao se od lišća i korjenja biljke nalepa (jedić ili jedič).

Najubojitije oružje za borbu izbliza bio je mač, simbol srednjovjekovnog viteštva. Zavisno od veličine, mačem se borilo jednom ili dvijema rukama. Poznat je iz 1326. godine veliki mač dvoručnjak koji je pripadao vlastelinu Stefana Dečanskog, Branoju Branivojeviću, gospodaru Stona i Pelješca. Takav mač bio je težak i zamarao je ratnika, njime je mogao da rukuje samo izuzetno snažan čovjek. Korice mačeva su ponekad ukrašavane srebrom ili zlatom, biserima i dragim ili poludragim kamenjem. Bogato ukrašeni skupocjeni mačevi bili su dostupni samo najimućnijoj vlasteli. Oštrice mačeva imale su svoju evoluciju: u početku su služili za sječu, a kasnije (sredinom XIV vijeka) za bodenje i sječu. Pored mačeva upotrebljavani su noževi i druge vrste bodeža.

Za borbu izbliza i na rastojanju korišćeno je i koplje. Bilo ih je različitih veličina – kraća od jednog metra služila su za bacanje, dok je pješadija imala posebna koplja, za pola metra viša od vojnika (duža od dva metra), dok su konjička bila još duža.

U borbi protiv ratnika u oklopu bile su efikasne okovane bojne palice sa metalnim perima i žlebovima. U snažnim rukama udarac bojnom palicom razbijao je svaki šlem ili oklop, lomio ruku u oklopu i otvarao mjesto kroz koje može da prodre mač.

Za odbranu su, pored štitova, ratnici nosili razne oklope, koji su štitili glavu, vrat, grudi, ruke, šake i noge. Na glavi se najčešće nosio šlem. Šlemovi su imali raznovrsne oblike, neki su čak podsjećali na šešir, pa su tako i nazivani. Delovi oklopa izrađivani su od pletiva metalnih verižica, poznatih u starom srpskom rječniku kao brnije. Bilo je i oklopa od kože ojačane metalnim verižicama ili pločicama. Oklop koji štiti cijelo tijelo bio je težak, zamarao je i ratnika i konja. Zato su ga navlačili neposredno pred bitku, uz neophodnu pomoć sa strane.

Bogata vlastela i vladari voljeli su ukrašene oklope. Oklop vizantijskog cara Manojla I Komnina u kojem se borio protiv Srba 1150. godine bio je sav u zlatu i štitio ga od glave do pete. Pored oklopa za ljude postojali su i dijelovi oklopa za zaštitu bojnih konja.

Nije bliže poznata dioba vojske na pukove, koji su, po svoj prilici, bili formirani po župama. Njihova vidna obilježja bile su zastave (stijeg), prema kojima su se vojvode zvale i „stegonoše“. Unutrašnje grananje bilo je rasterećeno po vizantijskom ili, uprvo, rimskom uzoru prema dekadnom sistemu. Na srpskim državnim saborima, kada se Stefan Nemanja zahvalio na prestolu i Stefan Prvovjenčani se krunisao, okupljeni bjehu vojvode, tisućnici, satnici, petidesetnici i desetnici. Poslednje stepene imalo je u rukama niže plemstvo, jer je svakako bilo pronijara koji su polazili u rat s malom pratnjom od 10 konjanika. Pa i u srednjovjekovnoj Rusiji bilo je tisućnika, satnika i desetnika, samo je tisuća značila teritorijalni srez. Ovo grananje odgovara vizantijskim vojnim činovima koji, opet, polaze od starorimskih uzora.

Po Zakoniku cara Dušana, vojna obaveza počivala je na baštini. Tu je dužnost imao svaki imalac baštine, prije svih plemić, pa ne samo vlastela i vlasteličići, koji su se ranije prosto zvali „vojnici“, osobito pronijari, nego i seljaci i pastiri, zbog čega se manastirski ljudi u poveljama naročito oslobađaju te dužnosti.

Vojnici među Vlasima izrekom se pominju u hrisovulji manastira Banjske. Iz jedne povelje od 1436. godine saznajemo da su u hrvatskom primorju, Vlasi na Cetini dužni bili vojevati na konju sa štitom, mačem i strijelama. Od primorskih gradova, Budva je davala 50 ljudi pod jednim „kapetanom“, koji je dobijao od opštine dvostruku platu i konja, ali Budvani su samo onda bili dužni vojevati, ako bi „imperador“ lično bio u vojsci, pa i to samo u onim vojnim pohodima koji bi se kretali u oblasti između Skadra, Kotora i Zete.

Jaki su bili kontigenti planinskog stanovništva. Selo Tuzi kod Podgorice na broju od 150 kuća, dužno je bilo, još pod Mlečanima, 1416. godine da opremi 500 ljudi, što konjanika što pješaka. Manastirska sela bjehu oslobođena ratne službe, ali su morala čuvati manastirske kule pa su, koji put, morala davati ljude, na pr. za očuvanje manastira u Svetoj Gori. Nema sumnje da su ove povlastice dovodile do smanjivanja lokalnih trupa. U to doba vojske nisu bile mnogobrojne i zbog toga što ih je teško bilo ishranjivati. Nemanja je obećao caru Fridrihu I 1189. godine da će mu dati 20 000 vojnika u pomoć. Po Kantakuzenu, srpska i bugarska vojska imale su u bici kod Velbužda 1330. godine po 15 000 ljudi.

Zidine gradskih utvrđenja napadane su raznim bacačkim spravama, koje su na znatno rastojanje izbacivale tešku đulad. Za juriš na zidine korišćeni su pokretni drveni tornjevi, sa čijih se platformi vršio napad na kruništa zidova, a za provaljivanje vratnica na utvrđenjima služili su tzv. ovnovi, grede sa gvožđem oklopljenim vrhom, kojim se udaralo u drvene gradske kapije.

U napadu na gradove vizantijska vojska imala je neuporedivo veće iskustvo od srpske, ne samo u XII vijeku nego kroz cijeli srednji vijek. Vremenom su i Srbi očigledno savladali tu ratnu vještinu, jer se drugačije ne može objasniti kako je Stefan Nemanja za kratko vrijeme osvojio i porušio čitav niz utvrđenih vizantijskih gradova.

U Nemanjino doba srpska vojska je imala izvjesna, mada nedovoljna, iskustva i u pomorskom ratovanju. Dubrovnik i Korčula, mnogo vičniji tome, uspješno su odbijali sve njene napade s mora.