Univerzalni istraživač Ruđer Bošković

Piše: Vojislav Gledić

Na današnji dan, 18. maja 1711. g. rođen je u Dubrovniku Ruđer Bošković koji potiče iz jedne mnogočlane imućne i ugledne trgovačke porodice, koja je pokazivala izvanredno izražene znake urođene obdarenosti.

Njegov otac Nikola bio je rodom iz Orahovog Dola u Popovom polju, dakle, iz Hercegovine. O porijeklu bratstva Bošković prije nego što se jedan njegov ogranak doselio u selo Orahov Do na obodu Popovog polja, istoričar Slobodan Šćepanović navodi da potiče iz plemena Rovaca u Crnoj Gori koje se odatle raselilo po mnogim krajevima. Jedan njegov ogranak dospio je u Popovo polje, tačnije u selo Orahov Do. (S. Šćepanović, Istorijski zapisi, 3/1995. g.)

Ruđerov otac Nikola još kao mladić je napustio rodno mjesto  i prešao u Dubrovnik, odakle je ubrzo otputovao i nastanio se u Novom Pazaru. Bio je veoma bistar i okretan mladić, sposoban i preduzetan trgovac, pa je te svoje kvalitete uskoro ispoljio i kao uspješni praktični djelatnik u Novom Pazaru.

Dubrovnik je tada bio slobodna republika koja je vjekovima uspjevala da održi samostalnost i nezavisnost uprkos veoma teškim istorijskim i političkim prilikama, u okruženju velikih i agresivnih država. Bila je to plodna oaza na istočnoj obali Jadranskog mora koja je imala izvanredno razvijenu zanatsku proizvodnju, trgovinu i pomorsku privredu. Dubrovačka Republika je, na primjer, u doba svoje najveće ekonomske moći posjedovala ogromnu trgovačku flotu od blizu tri stotine brodova koji su krstarili po čitavom Mediteranu.

Dubrovnik je stalno održavao veoma živu i razgranatu trgovinu sa zaleđem pa je imao mnoge kolonije širom Balkanskog poluostrva. Posebno je osnovao trgovačke faktorije duž puteva kojima su se kretali trgovački karavani. Jedan od takvih važnih trgovačkih središta je bio i Novi Pazar u kome je Nikola boravio i radio izvjesno  vrijeme kao mlad čovjek, ali je morao napustiti to mjesto kada su nastupili veoma teški istorijski događaji.

Upravo u vrijeme kada je, naime,  Nikola Bošković boravio i radio u Novom Parazaru, nastao je veliki ratni sukob između Turske i Austrije u kome su bili uključani i Srbi. Posledice tog sukoba su se posebno teško odrazile upravo na Srbe koji su ratovali protiv Turaka zbog čega su morali napustiti svoja vjekovna ognjišta i potražiti novu postojbinu. Tada je nastupila ona poznata seoba Srba, pri kojoj je, pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića, mnogobrojno stanovništvo napustilo svoje domove i imanja i prešlo preko Save i Dunava i trajno se naselilo u Vojvodini i drugim oblastima. Odseljeni Srbi su dobili zemlju i mnoge prvilegije što im je omogućilo da opstanu u veoma surovim istorijskim okolnostima.

Poslije odlaska iz Novog Pazara, Nikola se vratio u Dubrovnik u kome se ubrzo oženio sa mladom i veoma radnom djevojkom Pavicom (Paolom) italijanskog porijekla (Betera) sa kojom je izrodio veliko potomstvo od devetoro djece. Ruđer je bio pretposlednje, dakle osmo dijete. Njegov djed po majci Baro je bio daroviti pjesnik koji je napisao dvije zapažene zbirke pjesama pod nsslovom (1) Bogoljubne pjesni i (2) O trešnji Dubrovnika.

Ruđer je naslijedio pjesničku obdarenost od svoga djeda Bara što je ispoljavao još u ranoj mladosti, ali i izuzetnu inteligenciju i prilježnost u radu i duhovnom uzdizanju. Pohađao je jednu kvalitetnu isusovačku školu pri jednom samostanu u Dubrovniku gdje je odlično savladao sve nastavne predmete koji su se tu predavali. U toj školi je posebno dobro savladao latinski jezik i matematiku pa je, kao obdareni, marljivi i perspektivni učenik skrenuo pažnju svojih učitelja (pripadnika isusovačkog reda koji su bili veoma učeni ljudi). Kada je završio opšte i temeljno obrazovanje u svom rodnom Dubrovniku, Ruđer je otputovao u Italiju i u Rimu nastavio dalje obrazovanje i pripremanje za budućeg sveštenika. Na Rimskom kolegijumu, jednom od najpoznatijih tadašnjih italijanskih univerziteta (koji je pripadao isusovačkom bratstvu) Ruđer je studirao retoriku, filozofiju, matematiku i prirodne nauke, kao i teologiju. Brzo je stekao veliki ugled talentom, marljivošću, sposobnostima i  znanjem.

Još kao polaznik (student) rimske visoke škole Ruđer je postao saradnik svojih profesora koji su mu povjeravali odgovoran posao da se i sam prihvati nastavničke djelatnosti. U početku je radio sa mlađim kolegama, studentima prve godine, i upućivao ih u pojedine oblasti koje su se predavale kao posebni predmeti. U osnovi njegovog rada je bilo isticanje matematike i njenih metoda, posebno onih dostignuća koja su se njegovala još kod starih Grka i bila usavršavana tokom mnogih kasnijih vjekova. Nakon završenih studija na Filozofskom fakultetu Rimskog kolegijuma, Ruđer je nastavio usavršavanje  izučavajući teološke probleme i učenja. Potom se zamonašio, odnosno primio sveštenički čin i tako i formalno postao član isusovačkog reda. Na Rimskom kolegijumu je odmah dobio i zvanično mjesto profesora matematike i prirodnih nauka i potom pune dvije decenije nastavio da prenosi svoje ogromno znanje mladim studentima koji su imali čast i sreću da slušaju predavanja jednog od najznačajnijih i najobrazovanih umova 18. stoljeća.

Kao mlad i tek postavljeni profesor Ruđer je ne samo pokazivao izrazitu obdarenost za filozofiju, matematiku, astronomiju i druge prirodne nauke, već je počeo i da objavljuje svoje originalne radove. Istina, u početku su to bile manje rasprave koje su osvjetljavale pojedina uskospecijalistička pitanja iz nauke i filozofije, ali  koja pokazuju sa koliko pronicljivosti i znanja je taj učeni mladi čovjek razmatrao naučno-filozofsku problematiku.

Inače,  svoju prvu veću raspravu pod naslovom O Sunčevim pjegama je napisao kada je imao svega 25 godina i njome stekao poseban ugled u širim naučnim krugovima. Potom je svake godine objavljivao po jednu ili više rasprava, odnosno radova, kako teorijske tako i praktične prirode. Svoje rasprave  je pisao i publikovao prvenstvaneo na latinskom, ali kasnije i na italijanskom i francuskom jeziku. Treba posebno naglasiti da svoj maternji jezik nikada nije zaboravio nego ga je njegovao i njime se neprekidno, tokom čitavog života, služio, uvijek na njemu razgovarao sa svojim zemljacima i poznanicima, ali se najpotpunije njime koristio u velikom broju pisama koja je razmjenjivao sa svijim najbližim rođacima. Otac mu je umro kada je Ruđeru bilo svega 10 godina, ali mu je majka živjela veoma dugo: preminula je u 103. godini života.

Ruđer Josip Bošković je jedan od najznačajnijih i najuniverzalnijih stvaralaca 18. vijeka, čovjek koji se sa podjednakim uspjehom bavio raznim oblastima teorijskog i praktičnog rada. On je veliki filozof, prije svega prirode, koji je sredinom 18. vijeka izgradio originalnu i veoma oštroumnu teoriju o strukturi materijalne stvarnosti. U osnovi tog učenja je bilo shvatanje da je materija sastavljena od najsitnijih djelića u obliku tačaka koje imaju dinamičku prirodu jer su centri sila koje posjeduju ne samo privlačnu moć nego i sposobnost odbojnog djelovanja na veoma malim  razdaljinama. Nastojao je da svijet objasni djelovanjem jednog jedinog principa na osnovu čega je  izgradio sopstveni pogled koji je predstavljao jednu od najznačajnjijih i najnaprednijih teorija u okviru filozofije prirode. Bilo je to shvatanje koje se nije ograničilo samo na čisto mehaničko tumačenje koje je vodilo porijeklo još iz stare grčke filozofije, od atomista Leukipa, Demokrita i Epikura. U vrijeme kada su egzaktne prirodne nauke – mehanika, fizika, astronomija i hemija počele da izgrađuju jednu novu, modernu sliku svijeta, Bošković je tom pokretu dao veliki doprinos što ga uvršćuje u red najznačajnijih istraživača prirode.

Ogromno je područje naučne, filozofske i spisateljske djelatnosti tog univerzalnog stvaraoca i praktičnog djelatnika. Rođen je u Dubrovniku i u njemu proveo prvih 14 godina svog mladalačkog života. Čitav kasniji život je, međutim, proveo u inostranstvu, većinom u Italiji, gdje je stekao najveće obrazovanje i postao jedan od najistaknutijih korifeja naučne i filozofske misli. Pokazao je izvanrednu sposobnost za pronicanje u suštinu mikrosvijeta, ali se sa podjednako velikim uspjehom bavio i mnogim praktičnim područjima. Bio je veliki matematičar, fizičar i astronom, ali je dao  izvanredan doprinos i geodeziji, optici, meteorologiji, hidrostatici, arheologiji i građevinarstvu. Jedan je od osnivača Astronomske opservatorije u Milanu, opremio je najboljim tadašnjim optičkim instrumentima i bio  njen prvi upravnik. Dao je originalne metode za određivanje putanja nebeskih tijela, ali i niz novih postupaka za poboljšavanje astronomskih posmatranja, geodetskih mjerenja, kao i matematičku obradu dobijenih podataka. U tom pogledu on pripada pionirima novog naučnog duha koji je smatrao da teorija i praksa, matematika i opservacije, imaju podjedako značajnu ulogu u ispitivanju i proučavanju prirodnih pojava. Konstruisao je, usavršio i poboljšao pojedine astronomske instrumente što je omogućilo mnogo efikasniji i precizniji način dobijanja relevantnih naučnih podataka.

Bošković je bio ne samo naučnik i filozof, jedan od najznačajnijih i najpoznatijih svoga doba, već i odličan diplomata koji je obavljao mnoge veoma značajne i osjetljive  državne misije. Posebno je bio angažovan kao vjeran i odan sin i patriota svoga Dubrovnika kome je pomagao u pojedinim veoma značajnim, problematičnim  i delikatnim situacijama. Kao veoma pronicljiv, obrazovan i elokventan čovjek rado je priman i u najelitnije društvene slojeve tadašnje Evrope. Osim toga, bio je naučnik i mislilac koji je imao širok krug poznanika, prijatelja i poštovalaca, a njegova naučna i filozofska misao se uvažavala u mnogim značajnim akademijama i naučnim društvima. Bio je redovni član Kraljevskog društva u Londonu, dopisni član Akademije nauka u Parizu i Petrogradu, kao i nekih drugih sličnih uglednih naučnih ustanova širom Italije i Evrope. Dopisivao se sa najistaknutijim ljudima svoje epohe koji su izuzetno visoko cijenili rad i dostignuća tog vrhunskog stvaraoca i duhovnog poslenika. Stekao je popularnost u širim krugovima i svojim neobičnim putopisom sastavljenim na njegovom povratku iz Turske, na putovanju od Carigrada do Poljske. I kao pjesnik, izuzetnom obdarenošću i vještinom, stekao je reputaciju i priznanje, posebno svojim veoma sadržajnim poemama koje su na jedan popularan i zanimljiv način govorile o nekim od osnovnih pitanja svijeta i njegovog ustrojstva.

Bošković je bio pripadnik jezuitskog (isusovačkog) reda i iskreni vjernik, ali nikada nije interese nauke i filozofije podređivao teologiji i religiji. Naprotiv, u čitavom njegovom ogromnom opusu nigdje se ne javlja bilo kakva slabost ili podređenost koja bi umanjivala ili sjenčila čistoću, snagu i argumentovanost nauke, racionalnosti i sveukupne misaonosti. U tom smislu on je pravi slobodni mislilac koji je čak i učenja svojih znamenitih prethodnika, posebno Njutna i Lajbnica od kojih je pošao u zasnivanju svoje filozofije, umnogome unaprijedio i stvorio jednu novu, originalnu sliku svijeta koja je predstavljala nagovještaj i anticipaciju kasnijih učenja oličenih u najnovijim shvatanjima u okviru atomske i nuklearne fizike, kao i teorije relativnosti. Bošković je, naime, posebno razmatrao  ključna pitanja iz mehanike i fizike, a to su bila sastav materijalne stvarnosti, kao i prirode prostora, vremena, mase i kretanja, pri čemu je izašao iz tadašnjih mehaničkih okvira i krutog poimanja apsolutnog važenja osnovnih fizičkih fenomena.

Boškovićeva naučna djelatnost se nije odvijala samo u okviru njegovog profesorskog rada i veoma plodne, bogate i raznovrsne spisateljske djelatnosti. On je, osim toga, bio izvanredno dobar praktičar koji je svoje ogromno znanje, vještinu i umijeće iskorišćavao i na empirijskom polju. Bavio se građavinskom problematikom, arhitekturom i statikom, tako da je stekao veliki ugled i na tim područjima. Stoga je bio angažovan u nekim veoma značajnim građevinskim projektima i problemima, posebno dajući relevantne savjete kako da se konzerviraju ili revitalizuju pojedini veoma grandiozni i složeni građevinski objekti. Tako je, na primjer, tadašnjem papi dao savjet na koji način da se saniraju izražene naprsline na grandioznoj kupoli velike bazilike svetog  Petra u Rimu. Najznačanija praktična djelatnost tog znamenitog Dubrovčanina je, ipak, podizanje astronomske opservatorije u Milanu, kao i konstrukcija i usavršavanje pojedinih astronomskih instrumenata i njihovo što bolje i efikasnije korišćenje. Time je dao veliki doprinos i praktičnoj astronomiji. Dugo godina je, pored ostalog, bio i upravnik pomorske optike u Parizu i na tom polju pokazao svoju izrazitu kreativnost dajući izvanredno veliki teorijski i paktični doprinos u  radu francuskih pomorskih snaga.

U okviru Ruđerove praktične djelatnosti ovde možemo ukazati i na njegov veoma plodotvoran rad na planu hidrotehničkih poslova i inženjerskih poduvata. Ukazivao je na značaj isušivanja pojedinih močvarnih oblasti, ne samo u Papskoj državi nego i u drugim tadašnjim državama (na koje je Italija bila izdijeljena u njegovo vrijeme), kao i regulisanja pojedinih većih vodotokova. Nastojao se da se mnoge močvarne oblasti na pogodan način isuše i da se plodno zemljište iskoristi kako bi se unaprijedila poljoprivredna proizvodnja. I u pojedinim primorskim gradovima je ukazivao na značaj pomorskih prsitaništa i predlagao mjere i načine njihovog poboljšavanja, proširivanja ili utvrđivanja.

Koliko je Bošković bio uvažavan kao vrstan hidrotehnički stručnjak pokazuje i činjenica da je bio angažovan od strane Republike Luke kako bi branio njene interese u odnosu na Toskansko vojvodstvo, koje je bilo u okviru Austrije, oko nekih spornih pograničnih pitanja u vezi sa razgraničenjem duž plavnih rijeka. Uspio je da dobije spor kod bečkog cara zbog čega su mu ukazane najveće državne i društvene počasti, od strane Republike Luke, čak mu je dodijeljena i plemićka titula.  Upravo u vrijeme kada je boravio u Beču, da bi zastupao interese Luke, Bošković je završio i objavio svoje najznačajnije filozofsko djelo, svoju Teoriju prirodne filozofije svedenu na  jedan jedini zakon sila koje postoje u prirodi.

Bošković je bio rođeni geometričar, naučnik koji u svojim radovima, od matematike, astronomije i mehanike do geodezije i građevinske tehnike, prvenstveno koristio geometriju i njene metode. Njegova sklonost ka geometriji i njenom načinu poimanja i rješavanja raznih problema potiče ne samo iz njegove urođene sklonosti i predispozicije za tu nauku, već i zbog načina obrazovanja i sistema školovanja kroz koji je prošao. Naime, kao najtalentovaniji i najistaknutiji učenik i student isusovačkog reda, on je posebno temeljito i sistematski  prošao sistem edukovanja koji je tradicionalno primjenjivan i sprovođen u jezuitskoj obrazovnoj ustanovi u Rimu (i ranije u Dubrovniku). Stoga je  bio zadojen geometrijom, njenim temeljnim klasičnim sadržajem koji je vodio svoje porijeklo od starih grčkih velikana Euklida, Apolonija, Arhimeda i drugih. Odlično je poznavao djela starih naučnika antičkog doba i bio izvanredan tumač velikih dostignuća i ideja koje su bile djelotvorne tokom mnogih kasnijih vjekova sve do njegovog vremena. U principu se može zaključiti da se čitav njegov naučni i praktični rad zasnivao i inspirisao  trajnim duhom tradicionalne geometrije.

U okviru naučnih radova u oblasti  matematike Bošković je, dakle, prije i iznad svega geometričar. Ali je i u okviru te stare i najznačajnije antičke oblasti nauke (ne samo matematike) ovaj stvaralac posebnu pažnju poklanjao  sfernoj trigonometriji. Ta oblast je, inače, osnova za naučno bavljenje sfernom i praktičnom astronomijom, oblastima koje su, takođe, veoma mnogo preokupirale Boškovića. U oblasti sferne trigonometrije ovaj naučnik je dao veliki broj značajnih priloga, ali i jedan potpuno novi i origilani pristup koji je čitavu tu oblast obradio i povezao na jedan specifičan i pregledan način. ž

U tom pogledu se rad ovog velikana nadovezuje na dotadašnja istraživanja slavnog švajcarskog matematičara i svestranog naučnika Leonarda Ojlera (1707 – 1783). Bošković nije  samo ukazao i praktično realizovao primjenu sferne trigonometrije u astronomiji, već i u drugim oblastima. Posebno u geodeziji u kojoj je vršio obimna i složena mjeranja koja su imala za cilj da se odredi vrijednost jednog uglovnog stepena na luku meridijana koji prozali kroz Italiju preko Rima. Umjesto mnogih složenih i tada već ustaljenih analitičkih postupaka, on je davao prednost mnogo jednostavnijoj i očiglednijoj primjeni geometrije i njenih metoda.

Posebno treba naglasiti da je Bošković uvijek u svom radu, u velikom broju rasprava i razmatranja, pored geometrijskog pristupa, takođe, prednost davao praktičnoj strani određenog tretiranja. Naime, on je bio prevashodno naučnik usmjeren na rešavanje konkretnih aktuelnih pitanja. Specijalno je bio zainteresovan za rješavanje mnogih astronomskih problema. U to vrijeme je astronomija doživljavala veliki napredak, pravu renesansu i počela da primjenjuje sve bolje, kvalitetnije i snažnije optičke istrumenate koji su omogućavali sve dublji i dalekosežniji prodor u beskrajna kosmička prostranstva. Međutuim, u to vrijeme su takođe bila veoma važna  odeđivanja putanja novotkrivenih nebeskih tijela. Tada su  otkrivene mnoge komete, ali je u to vrijeme otkrivena i sedma velika planeta Sunčevog sistema – Uran. Ovu planetu je sasvim slučajno i neočekivano zapazio na nebu 1781. godine, u sazvježđu Blizanaca, slavni engleski  astronom-amater Vilijam Heršel (1738-1822), inače po struci muzičar. Tim neobičnim i neočekivanim otkrićem je i Heršel istovremeno pokazao da je naš planetarni sistem mnogo veći i bogatiji nego što se do tada pretpostavljalo. I određivanju putanje tog novootkrivenoig nebeskog tijela je takođe veliki doprinos dao Bošković.

Na filozofskom i uopšte na teorijskom planu Bošković je izraziti predstavnik novovjekovne filozofije prirode. Nije se, međutim, posvetio stvaranju jednog potpunog i cjelovotog filozofskog sistema koji bi sadržavao odgovore u okviru  svih klasičnih filozofskih diciplina, od ontologije, kosmologije i gnoseologije do etike i estetike. Naprotiv, on se ograničio na razmatranje jednog dijela ontologije i kosmologije, a to je bila  problematika  strukture materijalne stavrnosti. U tom pogledu se on više orijentisao na pozitivistički pristup koji je bio, zapravo, misaono produbljivanje i  proširivanje  već započetih i uveliko obavljenih  istraživanja na polju mehanike, fizike i hemije. Njegovo razmatranje tog pitanja je bilo specifično i samosvojno i predstavljalo veliki i originalni prodor u svijet mikročestica čije eksperimentalno proučavanje je, međutim, čekalo da bude  sprovedeno tek krajem 19. i na počatku 20. vijeka. U tom smislu je ovaj znameniti filozof pravi preteča jednog novog i modernog poimanja svijeta koji je svoju punu vrijednost pokazao tek u 20.  stoljeću.

Originalno shvatanje i učenje o najmanjim konstitutivnim česticama svijeta, za koje Bošković smatra da su prostorno nepotetežne i neuništive, izložio je u svom glavnom životnom djelu koje je objavio u Beču 1758. godine na latinskom jeziku pod naslovom Philosophiae naturalis theoria reducta ad unicam legem virium in natura existentium. Bila je to ne samo jedna od najoriginalnijih i najneobičnijih knjiga iz filozofije prirode u dotadašnjoj naučnoj i filozofskoj tradiciji, već i najpoptpunije djelo koje je razmatralo atomističku teoriju na izvanredno oštrouman i dalekosežan način. U tom djelu znameniti Dubrovčanin objašnjava ne samo strukturu stvarnosti i svih fizičkih tijela, nego razmatra i najosnovnije fizičke pojmove, kao što su prostor, vrijeme, kretanje, masa, kao i način organizovanja složenih konglomerata na osnovu najsitnijih čestica u obliku tačaka. Bitna osobenost u njegovom prirodnonaučnom sistemu jeste da se dvije čestice ne mogu direktno i neposredno spojiti, niti dodirnuti, ali da se mogu povezati silama koje se, međutim, mijenjaju ispoljavajući atraktivnorepulsivni karakter što se pokazalo od fundamentalnog značaja za kasnija istraživanja na tom polju. Tako je ovaj velikan genijalnom intuicijom, izvanrednom snagom anticipacije i duhovnog poniranja u suštinu svijeta ukazao na budući razvoj mnogih nauka koje su pokazale i dobrim dijelom potvrdile ispravnost i dalekosežnost poimanja strukture prirode tog znamenitog i izvanredno kreativnog filozofa.

Bošković je bio veliki i strasni putnik i tokom života posjetio veliki broj gradova i država. Putovao je po Italiji, dugo vremena boravio u Beču, odlazio u Pariz, a kasnije bio državljanin Francuske. Putovao je u London gdje je veoma prijateljski i sa velikim uvažavanjem primljen i čak dobio status redovnog člana najpoznatije tadašnje engleske akademije nauka: Kraljevskog društva. Potom je putovao po Danskoj, Belgiji, Njemačkoj i drugim evropskim zemljama. Putovao je po Turskoj i jedno vrijeme boravio u Carigradu kako bi posmatrao spektakularni prolaz Venere preko Sunca. Nažalost, tu pojavu je propustio, ali je u Carigradu doživio niz nedaća, imao veoma ozbiljnih zdravstvenih problema od kojih se teško oporavio. Potom je napravio jedno zanimljivo, dugotrajno i neobičo putovanje do Poljske što je zabilježio u obliku dnevnika koji ima i istorijsku vrijednost. Taj putopis istovremeno pokazuje njegovu veoma izraženu darovitost za pažljivo posmatranje i bilježenje društvenih pojava i karakterisanju ljudi koje je sreo i upoznao na svom putu od Carigrada do Varšave.

Bošković je doživio raspuštanje svoga hrišćanskog reda   kao jedan od njegovih najpoznatijih i najcenjenijih pripadnika i predstavnika. Treba naglasiti da je red jezuita još od samog osnivanja bio izuzetno značajna i agilna katolička crkvena organizacija konstituisana u obliku posebnog bratstva (reda) koje je imalo značajnu ulogu u čuvanju i širenju katoličkog hrišćanskog učenja. Sredinom 18. vijeka je, međutim, taj red u dosta kratkom vremenu došao na loš glas što je ubrzo uslovilo i njegovo ukidanje u svim zemljama gdje je postojao i djelovao.

Najprije su jezuiti protjerani iz Portugalije, a potom iz  drugih zemalja (Francuske, Španije i sl.), da bi napokon i sam papa ukinuo taj rad, a sva imovina kojom je bratstvo  raspolagalo bila oduzeta i njegove škole i ustanove raspuštene. Tako se Bošković našao u veoma teškoj situaciji pa je pomišljao i da se vrati u rodni Dubrovnik kako bi u njemu proveo staračke dane. Ipak, uspio je da prebrodi tu veoma tešku životnu situaciju. Postao je francuski državljanin i dobio ugledno mjesto direktora optike u mornarici. U Parizu je, u zvaničnim državnim i pojedinim plemićkim i naučnim krugovinma bio vema rado priman i uvažavan.  Ali je to vrijeme bilo nepovoljno za sveštenički stalež jer se upravo pripremala Velika francuska revolucija pa su crkva i njeni predstavnici bili na lošem glasu i stalno izoloženi kritici od strane najnaprednijih intelektualaca i filozofa toga vremena.

Posljednje godine života je proveo u Italiji, posebno u Milanu. Nešto manje od dvije godine prije smrti je objavio svoja glavna naučna djela iz astronomije i optike sakupljenih i sistematizovanih u pet velikih tomova i tako uspio da sačuva na jednom mjestu glavni dio svog ogromnog i veoma značajnog naučnog rada na mnogim područjima. Pred sam kraj života Bošković je, pored hroničnih fizičkih bolesti koje je godinama imao, i  duševno teško obolio. Njegovo psihičko stanje je postalo  veoma poremećeno, izraženo posebno u jakim napadima potištenosti, apatije, melanholije i depresije. Sve su to, zapravo, bile posledice njegovog višedecenijskog napornog, neumornog i iscrpljujućeg duhovnog naučnog i filozofskog istraživačkog rada.

Izražena psihička poremećenost je tom velikanu pričinjavala velike teškoće. Ni tada, međutim, nije odustajao od svoga napornog istraživačkog rada koji mu je uvijek pričinjavao zadovoljstvo i osvježavao  njegove svaralačke sposobnosti. Nikada nije, naime, ograničavao ili smanjivao ogroman trud i vrijeme da riješi određene probleme i tako pozitivno doprinese napretku nauke kao osnovnog i glavnog smisla njegovog stvaralačkog rada.

Zadnje dane slavnog Dubrovčanina zabilježio je njegov sekretar Tamanjini na sljedeći način: „U nedjelju uoči smrti Bošković je pomodrio… Liječnik je ustanovio slabu vrućinu… Počeo je bacati krv… Čitavu je noć bio nemiran, jer ga je katar gušio i tako sve do utorka, kada je pola sata prije smrti nastupila agonija.“  Tako se završio život tog velikana nauke i filozofije 13. februara 1787. godine u Milanu.