U plivanju protiv struje

Reditelj Jovan Živanović (1924–2002) u svom vremenu nikada nije bio miljenik ni filmske kritike, ni filmskog establišmenta. Kad je bilo nepristojno da se prećuti neki njegov očigledan kvalitet, pohvale su izgovarane kroz stisnute zube. U prvom delu karijere imao je pristojnu recepciju izvan Srbije, a otkako je realizovao svoj poslednji film, prećutkivan je gotovo do bezobrazluka, sve dok nije komotno mogao da dobije epitet najmanje poznatog autora s najviše poznatih filmova. Ostao bi najpotcenjeniji srpski filmski stvaralac da nije bilo Siniše Zdravkovića i legendarne Živanovićeve retrospektive 1987. u Domu kulture „Studentski grad”.

Tako piše Bogdan Zlatić, filmski kritičar i autor knjige „Pčelinjak u osinjem gnezdu – Jovan Živanović”, u izdanju Filmskog centra Srbije, koja je predstavljena u Kinoteci. Knjiga sadrži opsežan intervju s rediteljem, analize njegovih filmova iz pera Dinka Tucakovića, Nebojše Pajkića, Miroljuba Stojanovića, Dragana Jeličića, Dimitrija Vojnova, Saše Markuš, Maje Uzelac, i kompletnu filmografiju autora.

– Živanović je u svom plivanju protiv struje bio jedinstven po mnogo čemu. Svi njegovi igrani filmovi, osim jednog, bili su savremene tematike, i to u društvu u kome je bavljenje savremenošću bilo prilično opasan posao. Na sve to, jedno od njegovih ostvarenja, „Kako su se voleli Romeo i Julija” (1966), jedini je jugoslovenski film (verovatno i u tzv. istočnom bloku) u kome je prikazano kako u komunističkoj državi slobodno vreme troši sam vrh njene crvene elite. „Ostrva” (1963) prvi je erotski posleratni evropski film koji je prikazan u redovnoj bioskopskoj mreži država sa svih kontinenata. U filmu „Uzrok smrti ne pominjati” (1968) prvi i poslednji put je na filmskoj traci prikazano masovno streljanje srpskih sveštenika, koji u trenutku likvidacije moraju jedni drugima da odsluže opelo. Filmska javnost će ovo delo kasnije označiti kao formalan razlog za odstranjivanje Živanovića iz kinematografije – naveo je Zlatić.

On primećuje da su, paradoksalno, Živanovićevi filmovi bili stilski suprotstavljeni onima iz „crnog talasa”, da bi filmovi šezdesetih godina prošlog veka naziv „crni talas” dobili tek nakon režimskog napada na „Uzrok smrti ne pominjati”, gde se pojavljuju crne marame udovica i kćeri stradalih srpskih domaćina.

– Petrovićeve „Skupljače perja” Živanović je doživeo kao frontalni napad na nacionalnu kulturu Srba. Osetio je da je ruženje srpske crkve u kontekstu parabole o Romima zapravo poistovećivanje kulturnog etosa Srba sa otpadništvom od evropske istorije, te da su time Srbi stavljeni u red grupa sa margine humaniteta. „Uzrok smrti ne pominjati” je njegov odgovor na derogiranje nacionalne kulture Srba, koje je filmom „Skupljači perja” dobilo neslućene razmere – piše Bogdan Zlatić.

Nacionalno je bilo jako u njegovom biću. Rediteljev otac Mihajlo, učesnik u balkanskim ratovima, prešao je Albaniju u Prvom svetskom ratu, učestvovao u proboju Solunskog fronta i dovođen u vezu sa delovanjem organizacije „Crna ruka”.

– Buntovnički impuls oca odvešće sina u partizane i Brozov tabor. Joca je 1942. skojevac i ilegalac koji u okupiranom Beogradu organizuje dolazak u partizane. Učestvuje 1944. u oslobađanju Kragujevca, zatim u borbama u Semberiji, Bosanskoj Posavini i Slavoniji, čitamo u Zlatićevoj knjizi.

Živanović je iz porodice koja je šest generacija bila građanska i njegov opus može da se posmatra u kontekstu tumačenja devijacija građanskog unutar raspadanja društvenih odnosa u socijalizmu.

– Koliko je brinuo o građanskoj ikonografiji vidi se i u filmu „Uzrok smrti ne pominjati” i sceni sa fotografom koja je snimljena u kući Momčila Nastasijevića. Prvi njegov film „Zenica” problematizuje industralizaciju zemlje i sudar građanskog s proleterskim. U filmu „I Bog stvori kafansku pevačicu” narodna muzika je postala slika proterivanja seljačke populacije u devastirane srpske gradove, te predstavlja neku vrstu tužbalice zbog izgubljenog smisla života u prostorima bez duhovnog centra – naglašava Zlatić i dodaje da je ovom reditelju početkom pedesetih u „Avala filmu” odbijeno desetak dokumentaraca, svih na temu „Srbije koju volimo”.

Potpisao je režiju 10 dokumentarnih i 10 igranih filmova među njima su „Čudna devojka”, „Te noći”, „Gorki deo reke”, „Naivko”, „Radio vihor zove Anđeliju”…

– Kao nužna koordinata sagledanja Živanovićevih poznih filmova ostaje odnos prema raznim oblicima i varijantama malograđanskog, odnosno velikoselskog mentaliteta. U filmu „RTZA” (1979) taj je odnos brutalan jer je bez ironijske distance. Ako je u životu pokazivao veliko poštovanje za autentične seljake, za one koji su ostali na pola puta između sela i grada imao je čitavu paletu pogrdnih izraza – „pejzan”, „malo iz pasivnih krajeva”, „đubrad iz radničke klase”. Poslednja tri filma bila su mu kao proročka vizija nastanka jedne hibridne ruralno-urbane kulture koja će metastazirati devedesetih godina prošlog veka – navodi autor knjige.

Živanovića vidi kao jednog od najproduktivnijih stvaralaca  koji je ostavio idejno koherentan, umetnički dosledan i životno zaokružen filmski opus, što ga, kako kaže, uvrštava u klasike srpskog filma.