Svalbard: Arktički nosač aviona

Piše: mr Dejan Abazović

Dok je nedavna medijska pažnja bila usmjerena ka Grenland-u i obnovljenim apetitima SAD-a za arktičkim teritorijama, u sjenci tih geopolitičkih previranja odvija se tiha, ali ništa manje značajna borba za uticaj na drugom ključnom arhipelagu – Svalbardu. Ovaj norveški arhipelag, smješten na strateški vitalnoj poziciji u Arktičkom okeanu, daleko od pogleda šire javnosti, postaje sve važnija tačka prelamanja interesa globalnih sila. Gledajući kako se Danska bori sa Trumpom za kontrolu nad Grenlandom, Norveška sa zebnjom prati razvoj događaja i sa osjećajem nesigurnosti pokušava zaštititi nacionalne interese na Svalbardu.

Geopolitički i ekonomski kontekst arktičkih ostrva otkriva značajne razlike između Grenlanda i Svalbarda. Grenland, autonomna teritorija Danske, privlači pažnju svojim prostranim prirodnim resursima, uključujući rijetke zemne metale i potencijalna nalazišta nafte, kao i svojim strateškim položajem na raskršću Sjeverne Amerike i Evrope. Interes američkog predsjednika Donalda Trumpa za ovo ostrvo nije isključivo ekonomske prirode, već zadire i u vojno-stratešku sferu, s obzirom na potencijalnu kontrolu nad ključnim arktičkim trgovačkim pravcima i bezbjednošću sjevernog Atlantika.

Sa druge strane, Svalbard, iako teritorijalno manji, posjeduje jedinstvenu geopolitičku težinu zahvaljujući svom izuzetnom geografskom položaju i specifičnom međunarodnom pravnom statusu definisanom Sporazumom iz 1920. godine. Smješten otprilike na pola puta između kontinentalne Norveške i Sjevernog pola, ovaj arhipelag predstavlja ključnu geostratešku tačku u kontekstu budućih pomorskih ruta koje se otvaraju usled klimatskih promjena i topljenja arktičkog leda. Ove takozvane Sjeverne morske rute značajno skraćuju tranzitno vrijeme između Evrope i Azije u poređenju sa tradicionalnim rutama kroz Suecki kanal, čineći Svalbard nezaobilaznom karikom u novoj globalnoj trgovinskoj arhitekturi. Pored toga, arhipelag obiluje značajnim rezervama uglja, gasa i potencijalno drugih prirodnih resursa, što dodatno pojačava interes globalnih aktera.

Strategijski i sigurnosni značaj Svalbarda naglašen je njegovim demilitarizovanim statusom prema Sporazumu iz 1920. godine, koji zahtijeva neutralnost i zabranjuje vojnu aktivnost na teritoriju arhipelaga. Međutim, ova mekana ravnoteža sve je više narušena rastućim tenzijama, posebno u trouglu odnosa između Norveške, Rusije i NATO saveza. Lokalni lider Terje Aunevik javno je istakao imperativ jačanja norveškog vojnog prisustva na Svalbardu radi zaštite nacionalnog suvereniteta, naglašavajući pritom delikatnu liniju između zaštite nacionalnih interesa i poštivanja međunarodnih obaveza: „Moramo obezbijediti da Svalbard ostane norveški, ali to ne možemo raditi na račun naših međunarodnih obaveza.“

Reakcija Rusije na navodno jačanje vojnog prisustva Norveške i njenih NATO saveznika na Svalbardu nije izostala. Ruski ambasador u Norveškoj, Teodor Gvidon, izrazio je ozbiljnu zabrinutost, upozoravajući da bi bilo kakva promjena statusa Svalbarda ili njegovo uključivanje u vojne planove NATO-a predstavljalo direktnu prijetnju regionalnoj stabilnosti. Naglasio je da se Sporazum iz 1920. mora striktno poštovati, ističući ključnu ulogu Svalbarda za bezbjednost Sjevernog mora i ruskih interesa u Arktiku. Ove izjave su odraz duboke geopolitičke napetosti i strahovanja od potencijalnog pretvaranja Svalbarda u novo žarište sukoba između Zapada i Rusije.

Norveška, s druge strane, balansira između zaštite svog suvereniteta i potrebe za dijalogom. Norveški ministar odbrane, Bjorn Arild Gram, jasno je iznio stav svoje zemlje: „Svalbard nije samo naša teritorijalna odgovornost, već je važan element regionalne stabilnosti. Njegov položaj omogućava nadzor nad trgovačkim rutama i sprečavanje potencijalnih bezbjednosnih prijetnji, ali ćemo nastaviti da poštujemo međunarodne ugovore.“

Komparativnoj, dok Grenland privlači pažnju svojim potencijalom resursa i mogućnošću integracije u američku stratešku arhitekturu, Svalbard se ističe svojim jedinstvenim međunarodnim statusom i ključnom pozicijom u Arktiku. Iako Grenland raspolaže većim resursima i teritorijom, njegov politički status je složeniji zbog danske suverenosti i američkih interesa. Svalbard, s druge strane, ima jasno definisan pravni okvir koji nalaže neutralnost, što ga čini manje vjerojatnim poprištem direktnog vojnog sukoba, ali istovremeno ne umanjuje zabrinutost zbog njegove strateške važnosti.

Otvaranje Sjevernih morskih ruta čini oba ostrva izuzetno važnima. Svalbard ima prednost zbog svoje blizine evropskom kontinentu i već postojeće infrastrukture, poput luke Longyearbyen. Grenland, međutim, potencijalno postaje ključna tačka interesa za SAD i Kinu, što dodatno komplikuje ionako složenu arktičku dinamiku.

Iako i Grenland i Svalbard dijele značajnu geopolitičku i ekonomsku relevantnost u arktičkom kontekstu, Svalbard se nameće kao ključna tačka zbog svog strateškog položaja, značajnih resursa i specifičnog međunarodnog statusa. Rastuće napetosti između Norveške, Rusije i Zapada na Arktiku naglašavaju imperativ pronalaska diplomatskih rješenja, ali i potrebu za jačanjem regionalne bezbjednosti. Izjave visokih ruskih i norveških zvaničnika jasno ilustruju da Svalbard nadilazi okvire običnog arhipelaga – on postaje simbol stabilnosti i potencijalno novo žarište globalne konkurencije u Arktiku. U vrijeme kada se Grenland spominje u kontekstu američkih ambicija, Svalbard zaslužuje jednaku, ako ne i veću pažnju zbog svog strateškog i trgovačkog položaja koji bi mogao presudno oblikovati budućnost Sjevernog mora i šire.

tehnopolitika.me