Krimski rat – pogled u prošlost

Na današnji dan, 2. jula 1853. počeo Krimski rat, prelaskom ruske vojske preko rijeke Prut i napadom na Turke. Rat je 1856. okončan porazom Rusije, jer su se na strani Otomanskog carstva u rat uključile Velika Britanija, Francuska i Pijemont.

Ovaj prvi moderni, industrijski rat po mnogo čemu najavio je budućnost. Istorijski sukob Zapada i Istoka koji će, s pauzama u svjetskim ratovima, trajati do naših dana.

U septembru 1854. godine flota francuskih, britanskih i osmanskih brodova iskrcala se na Krimu, najvećem poluostrvu Crnog mora i bastionu Ruskog carstva u Sredozemlju. Bio je to vrhunac dvogodišnje međunarodne krize. Savez Francuske i Velike Britanije stao je u odbranu Osmanskog carstva. Milionske vojske našle su se jedna naspram druge na Dunavu, razdvojene neutralnim Austrijom i Pruskom.

Neodlučnost ruskog cara Nikolaja Prvog i agresivnost zapadnih saveznika doveli su do neuobičajenog kraja ratovanja – savezničkog napada na Krim. Flota savezničkih brodova sa 70000 vojnika iskrcala se na poluostrvu.

Krimski rat, kako će, po kampanji koja će uslijediti i trajati duže od jedne godine, biti nazvan, bio je najveći oružani sukob 19. vijeka. Ovaj prvi moderni, industrijski rat, po mnogo čemu najavio je budućnost. Istorijski sukob cijelog Zapada i Istoka koji će, s neželjenim pauzama u svjetskim ratovima, trajati do naših dana.

Najveći rat između  Napoleonovih pohoda i Prvog svetskog rata ukazao je i na budućnost ratovanja. Za razliku od drugih, po pravilu kratkih ratova 19. vijeka, ovaj je bio sukob čelika i ognja, dugotrajana borba iz rova i reduta, iza bodljikave žice…

Kakav je to bio rat koji je prekinuo šest vijekova dugotrajno suparništvo Francuske i Engleske? Rat koji je donio strateški i geopolitički pogled 20. i 21. vijeka? Najavivši rat kultura koji je tek u naše vrijeme definisao Semjuel Hantington, ovaj sukob bio je dio imperijalne borbe svoga doba, a počeo je – vjerskim pitanjem tako neprimjerenim za 19. vijek.

Kobna sveta mjesta

Tokom četrdeset godina, od konačnog poraza i pada Napoleona 1815. do sredine stoljeća, u Evropi je trajala čudna neravnoteža snaga. Konzervatovne sile Svete alijanse (Rusija, Austrija, Pruska) i Velika Britanija bile su u savezu koji je trebalo da održava stabilnost i mir na kontinetu.

Suprotstavljene težnje i interesi, kulturne razlike i razvoj događaja išli su protiv ovog saveza.

Fracuska, najmnogoljudnija država ondašnje Evrope, bila je izolovana. Revolucije iz 1830. i 1848. godine, poljsko, grčko i belgijsko pitanje, budućnost Osmanskog carstva i kolonijalna utakmica kvarili su odnose među evropskim hegemonima iz Svete alijanse.

Konzervativna i apsolutistička Ruska carevina odavno nije imala sagovornike u parlamentarnim monarhijama Francuske i Velike Britanije.

Uspon Pruske i činjenica da je Austriju upravo ruska vojska spasila propasti 1849. godine, doveli su prvi put do napetosti između tri monarhije. Potreba Velike Britanije da zaštiti Osmansko carstvo koje se od 1829. godine nalazilo pod praktičnim protektoratom Sankt Peterburga i težnja Francuske, u to vrijeme obnovljene imperije pod Napoelonom Trećim, da se vrati na svjetsku scenu kao velika sila, ubrzali su sukob.

Sukob između Rusije i zapadnih sila došao je kao posledica pitanja upravljanja svetim mjestima, prije svega Crkvom Svetog groba u Jerusalimu.

Francuska je željela da zaštiti sveta mjesta i katolike u Osmanskom carstvu na osnovu ugovorâ iz 17. i 18. vijeka.

Rusija je na osnovama mirovnog sporazuma iz Kučuk-Kajnardžija iz 1774. godine imala pravo zaštite nad dvanaest miliona sultanovih pravoslavnih podanika.

Sukob oko prvenstva i uprave nad svetim mjestima sveo se na diplomatski pritisak na slabu i neodlučnu Portu.

U Carigradu je pod pritiskom moćnog carskog izaslanika kneza Menjšikova sa vlasti pao veliki vezir, a odluke sultana promijenjene.

Rusija ne samo što je uspješno izvršila pritisak na Turke, već su njene trupe 1853. godine okupirale pogranične osmanske vazalne kneževine Vlašku i Moldaviju.

Nejasno je šta je Rusija željela ovim gestom – na osnovu kasnijih poteza, očigledno solidarnost Beča i Berlina i potvrdu svojih prava. U Londonu i Parizu dogovoren je radikalan odgovor. Tamo su vjerovali da Rusija namjerava da okupira Osmansko carstvo, ugrozi britaske posjede u Aziji i pokuša da ostvari svjetsku vladavinu.

Ovaj rat u kome su novine prvi put igrale važnu ulogu, prihvatili su široki slojevi naroda. Istinite vijesti miješale su se sa starim predrasudama i opšteprihvaćenom lošom slikom koju su o staroj Vizantiji imali svi u tim državama.

Posle nekoliko mjeseci ratovanja na Dunavu, ruska vojska se povukla. U međuvremenu je kod Sinope ruska ratna flota spalila osmansku. Uskoro je u Vlašku i Moldaviju umarširala austrijska vojska.

Rat, međutim, više nije bilo moguće spriječiti. Savezničke flote su sredinom 1854. godine uplovile u Crno more. Cilj saveznika bio je da unište rusku flotu i poraze Rusiju na njenoj zemlji, na poluostrvu Krim, ponosu i bastionu ruske države.

Velika saveznička vojska lako se iskrcala. Nekoliko dana kasnije sukobila se sa snažnim, ali malobrojnijim ruskim trupama. U bici kod Alme saveznički komandanti Sen Arno i lord Reglan uspjeli su da poraze kneza Menjšikova.

U borbi su se sučelili 60000 saveznika i 33000 Rusa. Rusi su imali povoljnije položaje, ali su uvježbanost savezničke vojske i kvalitet britanskih pušaka (koje su imale tri puta duži domet od ruskih) presudile… Pobjeda je saveznike stajala 3300, a Ruse 5700 života.

Mjesec dana kasnije, u času kada je središte ruske crnomorske flote bilo već ugroženo, došlo je do epske bitke kod Balaklave.

U dugotrajnoj borbi sučelilo se 4500 saveznika i čak 25000 ruskih vojnika na čijoj strani je bila i velika vatrena nadmoć. Uprkos početnim uspjesima, posle junačkog juriša brigade lake britanske konjice koji se završio porazom i pogibijom svakog petog konjanika, saveznici su bili poraženi. Ostala je pjesma Radjarda Kiplinga „Juriš lake konjice” koja je ovo englesko junaštvo učinila besmrtnim.

Opsada Sevastopolja

Uprkos ruskoj pobjedi odnos snaga na poluostrvu nije izmijenjen. Počela je jednogodišnja opsada Sevastopolja. Opsada najveće ruske luke na Crnom moru donijela je velika stradanja, razaranja, patnje i neprijatnost obijema stranama.

Ruska vojska, decenijama najmoćnija armija Evrope, zaštitnica konzervativnog mira, nije bila u stanju da tokom više od godinu dana razbije opsadu Sevastopolja. Posle prvih poraza Menjšikovljeva armija se povukla. U utvrđenom Sevastopolju ostalo je oko 35000 branilaca, pod vođstvom viceadmiralâ Kornilova i Nahimova. Pukovnik Totleben predvodio je uspješne inženjerijske radove i sjajnu artiljerijsku odbranu utvrđenja.

Borbe su bile ogorčene i dugotrajne. Ruska artiljerija uspjela je da uništi francuska skladišta municije. Uskoro su Britanci i Francuzi uspjeli da unište i ruski veliki arsenal. Posle poraza kod Ikermana ruske snage su odustale od nastojanja da bitkom na otvorenom pobijede saveznike. Opsjednuti u gradu čiju su luku zaštitili od upada neprijateljske flote, namjerno potopivši čak petnaest velikih brodova svoje ratne flote, Rusi su se branili tokom čitave godine odolijevajući posebno teškim napadima na utvrđenje Malakov koje je štitilo strateški važan pristup Sevastopolju.

Prvi put u istoriji vojevanja, do marta 1855. godine saveznici su pod vođstvom inženjera Semjuela Mortona Peta za sedam sedmica napravili jedanaest kilometara pruge. Ta „Velika krimska centralna željeznica” poslužila je da na prvu liniju fronta bude prevezeno čak 500 artiljerijskih oruđa i sva potrebna municija.

U borbama za Sevastopolj viceadmiral Kornilov poginuo je prilikom jednog artiljerijskog napada, dok je viceadmiral Nehimov smrtno ranjen u glavu hicem snajperiste. Početkom septembra 1855. godine saveznici su iz nekoliko stotina artiljerijskih oruđa tako napali Sevastopolj da je dnevno ginulo dvije do tri hiljade ljudi. Konačno je 8. septembra 1855. godine čak oko 60000 francuskih, britanskih i vojnika Kraljevine Pijemont napalo razrušeni Veliki Redan i Malakovski redut. Britanski napad na Veliki Redan je odbijen, ali su Francuzi pod vođstvom generala Mak Mahona uspjeli da osvoje Malakov. Ruske trupe su se povukle iz južnih krajeva grada i konačno predale.

Pojava anđela

Uprkos hrabroj odbrani Sevastopolja, pad ovog grada označio je kraj rata. Rusi su uspješno ratovali na Kavkazu i čak krajem 1855. godine osvojili strateški važan grad Kars i odbranili tvrđave na Baltiku – gdje je ruskoj odbrani pomagao Imanuel Nobel, otac slavnog Alfreda Nobela (naučnici veruju da je moderno miniranje mora počelo u vrijeme Krimskog rata) – sukobi su se proširili čak i na daleki Tihi okean gdje su se flote zaraćenih strana odmjeravale u vodama oko Kamčatke.

Ipak, smrt cara Nikolaja Prvog, početkom 1855. godine, doprinijela je promjeni ruskih planova. Smjena generacija, više nego neubjedljiv ratni poraz, uslovili su završetak jedne skoro pola stoljeća dugotrajne spoljne politike carske Rusije.

Krimski rat ostavio je dubok ožiljak na odnosima Rusije i zapadnih sila. Britanski istoričar Alen Tejlor primetio je da je težnja Zapada sve do naših dana neprekidno bila da obnovi rat protiv Rusije…

Krimski rat nije spasio Osmansko carstvo, već je odredio prirodu njegove propasti – podijeliće ga slobodne i demokratske nacionalne države. Već tri godine posle Krimskog rata Vlaška i Moldavija ujedinjene su u Kneževinu Rumuniju.

Pristupivši savezničkoj koaliciji, Pijemont je počeo postupak ujedinjenja Italije. Uz pomoć Francuske vojska Pijemonta ostvariće ujedinjenje mlade nacije već 1860. godine.

Napoleon Treći se održao do uspješnog ujedinjenja Njemačke, koje će ga stajati krune. General Mak Mahon postaće jedan od prvih predsjednika Republike Francuske. Velika Britanija će posle pobjede 1856. poći putem izolacije. Naslednik cara Nikolaja Prvog, Aleksandar Drugi, dovešće Rusku vojsku 1878. godine do predgrađa Carigrada. Potomak viceadmirala Kornilova postaće jedna od ikoničnih figura poslednje odbrane ruske moanrhije.

Piše: Čedomir Antić, 2014.