Srpske svetinje kao živi pečat našeg duhovnog, kulturnog i nacionalnog identiteta

Studentski klub Pravnog fakulteta dodelio je nagrade pobednicima konkursa u pisanju eseja na temu „Srpske svetinje kao živi pečat našeg duhovnog, kulturnog i nacionalnog identiteta“. Prvo mesto osvojila je Tamara Babić, sa Filološkog fakulteta UB; drugo mesto osvojio je Miloš Marinković, student master studija na Pravnom fakultetu UB; treće mesto dele Miljan Lazović, doktorand na Pravnom fakultetu UB i Sara Ristić Bouraoui, student prve godine na Pravnom fakultetu UB.Radove je ocenjivao akademski odbor sačinjen od prof. dr Miloša Kovića, pisca Milana Ružića i književnog kritičara Želidraga Nikčevića. Nagrade u vidu knjiga obezbedila je IK Katena mundi.

Studentski klub Pravnog fakulteta nastojaće da i u budućnosti organizuje projekte sa sličnom tematikom od izuzetnog nacionalnog i kulturnog značaja.

Prenosimo danas tekst Tamare Babić:

Još od pronalska pisma i zasnivanja mišljenja, čovek je pokušavao da otkrije, razume i objasni svoju suštinu. Promene prirode i intenziteta čovekove zagledanosti u sebe, uslovili su i promene odraza koji su se smenjivali u zapitanim pogledima, odraza kojih je bilo sve više, do trenutka kada su svetlošću svog značenja počeli da zamagljuju jedni druge.

Zagonetan je odnos modernog individualizma i prirodne zapitanosti nad smislom egzistencije ‒ da li prvo nastavlja ili smenjuje drugo? Zašto se njihove suštine, u zavisnosti od pravca pogleda, istovremeno potiru i izjednačavaju? Možda se rešenje takve paradoksalnosti može naći u odgovorima koje na pitanja identiteta daju duh, kultura i nacija.
U procesu samooblikovanja i smeštanja u veliki istorijski sled, svaki samosvojni odsečak vremena poseže za onima koji su mu prethodili, bira one koje mu se obraćaju i na osnovu njih određuje svoje mesto u poretku, istovremeno predviđajući tragove koje će i samo ostaviti na svoje nastavljače. Tako se i naše vreme, možda i najvećim delom izvan naše lične i kolektivne svesti, okreće svojim prapočecima, odnosno, onom skupu istorijskih trenutaka protegnutih u nekoliko vekova srpskog srednjeg veka. Poetski oblikovano u idealizovanom svetu narodnog pevača, ono se završava na isti način na koji je započelo ‒ gradnjom crkve od kamena, koja će kao zadužbina „služit’ od vijeka do suda Božijega” i od čijeg „kamena nikom” neće ostati „ni kamena”. Upravo je ta konstatnta, koju prepoznajemo i danas, glas prošlosti koji nam se obraća i koji treba da poslušamo kako bismo postavili temelje sadašnjosti. Zato nam zasad nije toliko važno da li smo na početku ili na kraju svog vremena, jer svoju priču započinjemo onako kako ćemo je i završiti ‒ s kamenom.
Jezikom koji govorimo beležimo svoje prisustvo u vremenu, a pismom kojim pišemo započinjemo i nastavljamo svoje postojanje u istoriji. Većina slovenskih naroda, među kojima su i Srbi, primila je svoje prvo pismo zajedno sa hrišćanskom verom. Na taj način, oduhovljen je glavni posrednik u stvaranju potonjih nacionalnih kultura ‒ sakralizovan, složen i bremenit značenjima, prvi slovenski književni jezik, sa svim svojim varijetetima, kulturu koju stvara izdiže na više ontološke tačke. Vizantijski univerzalizam, u okviru kog nastaju neke od slovenskih i drugih istočnih kultura, u osnovi nematerijalan, nastavlja i nadograđuje novoplatonističke ideje, baštineći antički pojam i shvatanje logosa. Budući da u takvoj duhovnoj atmosferi nema hijerarhije među nosiocima istočnohrišćanskih ideja, svakome je omogućeno da učestvuje u opštoj ideji i da iz njenih postulata gradi pojedinačne duhovne sisteme koji će imati dvostruko značenje ‒ u zajednici koja ga stvara i u široj zajednici kojoj ona pripada.

Dijalektiku takvog odnosa između opšteg i pojedinačnog vidimo u skupu sakralnih tekstova ‒ samom vrhu srpske, slovenske i vizantijske srednjovekovne književnosti. Himnografski tekstovi su svima zajednički ‒ u njima gotovo da nema izmena ‒ ali nekada se iz manje zajednice izdvoji ličnost koja zaslužuje zaseban kult u okviru opšteg bogoslužebnog ciklusa.

Prvi srpski svetitelj oko čijeg kulta se formira duhovno, i potonje kulturno i nacionalno, jezgro srpskog identiteta, jeste Sveti Sava. Svetosavlje, kao duhovni koncept zasnovan na posvećenosti veri, vrlini i zajednici, objedinjuje istočnohrišćanska načela i jedinstven srpski pogled na njih, omogućavajući srpskoj zajednici istovremeno učešće u civilizacijskom i duhovnom jedinstvu koje je nadilazi i izgradnju autonomnog dela civilizacije unutar njega.

Kult Svetog Save je paradigmatski verovatno najbolji, ali ne i jedini primer razvitka srpske duhovne samosvojnosti u univerzalističkim okvirima ‒ dobar deo srpske srednjovekovne književnosti zasniva, gradi, čuva i prenosi naše identitetske temelje kroz vladarska žitija Nemanjića, bogoslužbena dela, kult Svetog kneza Lazara. To je i glavni razlog zašto se dinastija Nemanjića često podrazumeva kao prva srpska vladarska porodica ‒ kroz nemanjićku svetorodnost i mučenički kosovski epilog njene epohe, duh srpskog naroda dobija večna, neuhvatljiva, razumom nikad u potpunosti saznatljiva, ontološki uzvišena, značenja.

Svojevrsno otelotvorenje takvog duhovnog ustrojstva jeste bogata srpska srednjovekovna kultura. Od svih njenih materijalnih izraza ‒ pergamenta, papira, kože, gvožđa, plemenitih metala, dragulja, tkanina ‒ kao najizdrživiji se pokazao kamen, odnosno oni delovi kulture koji su njime bili uobličeni, te stoga danas srpske srednjovekovne crkve i manastiri bivaju prva misao koju budi izraz srpske svetinje.
Spomenici izgrađeni u prvoj epohi srpskog crkvenog graditeljstva, u okvirima raške škole, pokazuju zasnivanje jedne autonomne kulture koja nastaje na granici prostornog i duhovnog istoka i zapada. Srpska kultura, dakle, ne postaje kontaktna tek kroz vekove u kojima je smena uticaja velikih sila ostavljala svoje tragove, već ona, nalik vizantijskoj, u svojim temeljima objedinjuje raznorodne kulturne paradigme. Sagrađeni u oblastima koje su sve u to vreme bile srpske, crkve i manastiri u Raškoj i na jadranskom primorju, uz Hilandar na Svetoj Gori ‒ kao i svi potonji ‒ preuzimaju ulogu, samo prividno nemih, svedoka srpskog vekovnog prisustva na nekim teritorijama koje su danas, potpuno ili delimično, otuđene od srpskog naroda. Kombinacija vizantijske osnove u gradnji, istočnog ikonopisa i zapadne ukrasne plastike prati prvobitno kolebanje u srpskoj istoriji i kulturi, usklađujući se sa njenom sposobnošću da svoj konačan izbor ne učini ograničavajućim, već okvirnim i otvorenim za preuzimanje njemu nesvojstvenih elemenata koje će uskladiti sa svojim načelima.

Srpsko-vizantijska graditeljska škola već samim imenom upućuje na vrhunac srpske srednjovekovne kulture, kada je ona umnogome postala ravnopravna sa vizantijskom kulturom, pokazujući dovoljno snage, vrednosti i ambicije da postane dominantna na čitavom Balkanskom poluostrvu. Monumentalnost i raskoš građevina koje verno slede svoje vizantijske uzore, govori o univerzalističkim težnjama kulture koja se kreće ka svom vrhuncu. Naglo i nasilno pomračenje sjaja ove kulture ostaje nevidljivo u blistavosti njenih poslednjih procvata koje pokazuju spomenici izrazito romantične, predrenesansne i uzvišene resavske škole. Bivajući na nama nenaslutljuvim visinama i kao takva, potpuno izmeštena iz mučne realnosti, ona samo nagoveštava razmere tragedije koja je zadesila kulturu koja je, na korak od potpunog samoostvarenja, morala da se povuče.
Srpske svetinje od kamena takođe prate teško, nestalno i dugo vreme stradanja i seoba.

Za svega nekoliko vekova, srpska kultura, utemeljena u vremenu Nemanjića, velikim zaslugama Pećke patrijaršije, Karlovačke i Cetinjske mitropolije, širi svoj duhovni oreol i na novim, severnim i zapadnim, prostorima. Toliki broj crkava i manastira na tako velikom prostoru ‒ Raška, Kosovo i Metohija, Crna Gora, Bosna, Hercegovina, Dalmacija, Slavonija, tadašnja Južna Ugarska, Vardarska Makedonija ‒ pokazuje neverovatnu prilagodljivost, samosvest i rešenost jedne kulture koja opstaje kao samostalna u najrazličitijim i, često, najnepovoljnijim uslovima.

Imajući autonomnu duhovnu zaleđinu, ona ne nestaje pod tuđim uticajima, već ih oprezno prihvata i prilagođava sebi, i tako izmenjene koristi za sopstveno obogaćivanje i unapređivanje. Stoga ona, iako neraskidivo vezana za istorijsku sudbinu srpskog naroda, može da bude deo jedne šire ‒ u početku prvenstveno istočne, kasnije prevashodno zapadne ‒ kulturne i duhovne zajednice za kojom je isprva kaskala, a koju je kasnije sustigla, a možda u nečemu i prestigla. Dakle, duhovno ustrojstvo i preovlađujuće pravoslavno usmerenje srpske kulture do 20. veka, nisu bili kočnice njenom razvoju ‒ naprotiv, oni jesu suštinsko izvorište njenog razvoja i najvažniji razlog njenog opstanka.
Nacionalni identitet ‒ bio on prevashodno organski ili politički ‒ mora, barem jednim delom, biti zasnovan na zajedničkoj kulturi kolektiva koji se u njemu prepoznaje. Budući da nastaje umnogome izvan procesa koji su obuhvatali zapadnije narode, srpski nacionalni identitet je u bitnom smislu organski tj. formiran na duhovnim i kulturnim sponama između članova jedne etničke (srpske) zajednice. Utemeljen u učenju univerzalne i nadnacionalne crkve, on prevazilazi političku zajednicu i političku tvorevinu (državu) i kao takav se, već stolećima, održava i izvan njih ‒ što se najbolje vidi u razmerama srpskog kulturnog prostora koji se, gotovo nikad, nije, u potpunosti i na adekvatan način, uskladio sa istorijskim granicama srpskih država.

Već se u njegovoj strukturnoj različitosti u odnosu na danas preovlađujući, i neretko jedini prihvaćeni, moderni politički model nacionalnog identiteta, nazire neizbežan sukob između srpskog nacionalnog identiteta i sadašnjosti. Posmatran kao anahron, on postaje sve osim onoga što jeste ‒ meta koja se mora pogađati, predmet koji se mora preoblikovati, zabluda koja se mora dekonsktruisati, iluzija koja se mora raspršiti, laž koja se mora opovrgnuti, prošlost koja se mora zaboraviti.
Univerzalizam pravoslavlja, osmišljen i posmatran kao kolektivno stremljenje vrlini, poretku, Bogu, suprotstavljen je globalizmu koji, ispražnjen od suštinskog značenja, nasilno stvara kolektiv koji ne stremi ničemu. Istorijski sticana, oblikovana i čuvana, kulturna posebnost, predstavlja pretnju ispraznim poluidentitetima zasnovanim na izmišljenim i nebitnim ili nepostojećim razlikama. Kolektivni nacionalni identitet se razgrađuje u indukovanom i agresivnom idividualizmu gde se zajedništvo svodi na sterilnu socijalizovanost. Ove opozicije odgovaraju na pitanje s početka ‒ iz ljudske radoznalosti i želje za saznanjem se rađaju različiti sistemi verovanja i mišljenja, od kojih je, novovekovnim postavljanjem sebe za subjekta u svetu koji je sveden na ono oko njega, čovekov individualizam postepeno ostvario prevlast. Da li je taj svet u potpunosti naš, i da li smo mi u celosti njegovi? Ako ne, gde je, odnosu na njega, naš svet?
Na granici i periferiji ‒ nikad toliko blizu da bude bitan i priznat i nikad dovoljno daleko da ostane izvan tuđih bavljenja, delanja i nametanja.

Budući da on stoga ne može biti izvan globalnih procesa, složeni problemi njegovog opstanka i održanja nikad nisu samo njegovi, ali bez obzira na to, on, još uvek kako-tako različit, opstaje. I iako je ovo možda vreme postistorije, istorija još uvek nije prestala da postoji te će isti oni uzroci zbog kojih smo opstajali u prošlosti, i sada delovati. Temeljno suprotan modernim identitetskim određenjima, srpski duhovni, kulturni i nacionalni identitet opstaje u donekle paralelnom svetu ‒ makar idejno i u dalekom sećanju koje se u plodnim okolnostima lako pretvori u snažno osećanje. I kakve veze to danas ima s kamenom?
U starim verovanjima, kamen je smatran posrednikom između mrtvih i živih ‒ zato se, između ostalog, od njega grade crkve i spomenici. Mnoge i danas cele, mnoge razrušene i napuštene, srpske svetinje ostaju tamo gde nâs više nema i neretko govore o nama bolje nego što bismo mi sami. One nas vezuju za prošlost i tako održavaju u sadašnjnosti. U pogledu na njih ili iz njih, susrećući se sa očima svetih predaka, u odgovoru na to ko smo kao zajednica, saznajemo ko smo kao pojedinci. Tako se, „korenom u kamenu” iznova zasniva, zatvara i održava, beskonačni krug našeg postojanja.